Татарар

Википедиядихъай
Татарар
татарлар
Вири санлай кьадар

7 миллион кьван

Гегьенш хьанвай ареал
Урусатдин пайдах Урусат 5 310 649 кас
       Татарстандин пайдах Татарстан 2 012 571 кас
       Башкортостандин пайдах Башкортостан 1 009 295 кас
       Муькуь объектра 2 288 783 кас
Узбекистандин пайдах Узбекистан 211 119 кас
Къазакъстандин пайдах Къазахстан 204 229 кас
Украинадин пайдах Украина 73 304 кас
Туьркмениядин пайдах Туркмения 62 000 кас
Киргизиядин пайдах Киргизия 31 491 кас
Азербайжандин пайдах Азербайжан 25 900 кас
Туьркиядин пайдах Турция 25 000 кас
Румыниядин пайдах Румыния 23 935 кас
АСШ-дин пайдах АСШ 11 000 кас
Халкьдин Республика Чиндин пайдах Китай 7 400 кас
Беларусиядин пайдах Белоруссия 7 316 кас
Таджикистандин пайдах Таджикистан 6 495 кас
Молдавия Молдавия 3 300 кас
Литвадин пайдах Литва 2 793 кас
ЧӀал
Татар чӀал
Дин
Исламсуни мусурманар, православие
Арадал атун
кипчакар
Расадин жуьре
чӀехи пай европеоидар, гъвечӀи пай монголоидар
Акатзава
туьрк халкьар
Мукьва халкьар
башкирар, чувашар ва мсб.
Ареалдин карта


Татарар (татар. татарлар) — Урусатда ва Кьулан Азиядин уьлквейра уьмуьр ийизвай туьрк халкь я. 2010 йисан малуматриз килигна Урусатда татаррин кьадар 5 миллиондилай виниз тир ва вири агьалидин саки 4 % туькӀуьрзавай. Кьадардиз килигна чеб урусрилай кьулухъ уьлкведа кьведлагьай чкадал ала. Татарстан Республикадин агьалидин 53 % татарар я. Пуд асул группайриз пай жезва: волга-уралдин татарар, сибирдин татарар ва астраханьдин татарар (гагь абурун арадай польша-литвадин татарарни чара ийида).

Татар чӀалтуьрк чӀаларин кыпчак группадик акатзава ва пуд нугъатриз пай жезва: рагъакӀидай патан (мишар) нугъат, кьулан (казан) нугъат ва рагъэкъэчӀдай патан сибир-татар нугъатар я.

Диндал гьалтайла татаррин лап чӀехи пай суни-мусурманар я, абурук гьакӀни православар ва атеистар ква.

Кьадар ва чеб авай чилер[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

2010 йисан малуматрив кьурвал, УФ-дин субъектра татаррин кьадар

Дуьньяда авай татаррин 36 % пай Татарстандал къвезва, амайбур федерациядин муькуь субъектра чкӀанва. Татарстандилай гъейри чеб пара кьадарда авай субъект Башкортостан Республика я. Башкортостанда татарар вири агьалидин саки 25 % туькӀуьрзава. Тататар виридалайни тӀимил авай регион Ингушетия я, ина вирини-вири 151 татар ава. Агъадихъ галай таблицада Урусатдин къанницӀикьуд регионра уьмуьр ийизвай татаррин кьадар къалурнава:

Регион Общее число татар Процент татар
Татарстан 2 000 116 52,92
Башкортостан 990 702 24,14
Челябинск вилаят 205 087 5,69
Ульяновск вилаят 168 766 12,20
Свердловск вилаят 168 143 3,75
Москва 166 083 1,6
Оренбург вилаят 165 967 7,61
Пермдин край 136 597 4,84
Самара вилаят 127 931 3,95
Удмуртия 109 218 6,96
Ханты-Манси АО 107 637 7,51
Тюмень вилаят 106 954 8,07
Пенза вилаят 86 805 5,97
Астрахань вилаят 70 590 7,02
Саратов вилаят 57 577 2,16
Москва вилаят 52 851 0,8
Кемерово вилаят 51 030 1,76
Нижегород вилаят 50 609 1,44
Омск вилаят 47 796 2,3
Мордовия 46 261 5,21
Красноярскдин край 44 382 1,5
Киров вилаят 43 415 2,89
Марий Эл 43 377 5,96
Чувашия 36 379 2,77
Санкт-Петербург 35 553 0,76
Волгоград вилаят 28 641 1,06
Новосибирск вилаят 27 874 1,04
Ямал-Ненец АО 27 734 5,47
Иркутск вилаят 26 966 1,1
Краснодардин край 25 589 0,5
Новосибирск вилаят 24 158 0,91
Ростов вилаят 13 948 0,33
Ставропольдин край 11 795 0,42
Хабаровскдин край 7 836 0,58

Урусатдилай къецихъ виридалайни пара татарар авай уьлквеяр Узбекистан (211 119 кас) ва Къазахстан (204 229 кас) я. Идалайни гъейри татарри Украина (73 304 кас), Туркмения (62 000 кас), Киргизия (31 491 кас), Азербайжан (25 900 кас), Китай ва муькуь уьлквейра уьмуьр ийизва.

Субэтник группаяр[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Татар миллет шумудни са субэтносрикай (тайифайрикай) ибарат я. Абурукай виридалайни чӀехи тайифаяр агъадихъ галайбур я:

Казаньдин татарар (тат. казанлылар) — татаррин кьилин ва виридалайни чӀехи группа я, абур виликан Казань ханвилин чилерал арадал атанвайди малум я. Татар чӀалан кьулан (казаньдин) нугъатдал рахазва.

Мишари-татарар (тат. мишешлер) — Волга вацӀун кьулан пата, Закамьеда ва Приуральеда арадал атанвай татар тайифа я. Абур татар чӀалан рагъакӀидай нугъатдал рахазва.

Касим-татарар (тат. кечим) — Касим ханвилин чилерал арадал атанвай татар тайифа я. Татар чӀалан кьулан (казаньдин) нугъатдал рахазва.

Сибирдин татарар (тат. себерлилер) — Сибирдин ханвилин чилерал арадал атанвай татар тайифайрикай сад я. Татар чӀалан рагъэкъэчӀдай нугъатдал рахазва.

Астраханьдин татарар (тат. эстерханлылар) — Астраханьдин ханвилин чилерал арадал атанвай татар тайифа.

Тептярар (тат. типтер) — XVII виш йисалай малум тир, Башкортостанда уьмуьр ийизвай татаррин тайифа.

Кряшенар (тат. керешен) — Волгадин ва Уралдин татаррин къене авай этноконфессионал тайифа я. Вири мусурман татаррилай тафаватлу яз, кряшен татарар христианар я.

Польшадинни-литвадин татарар (липки, белоруссиядин татарар) — Белоруссия, Литва ва Польша уьлквейра уьмуьр ийизвай татарар я. ЧӀехи пай мусурманар, гъвечӀи пай христианар я. Чпин хайи татар чӀал тамамдаказ рикӀелай алуднавайди я. Абурун кьадар тахминан 11 агъзур кас я.

Пермьдин татарар — Перьмдин крайда арадал атанвай ва бинедилай ана уьмуьр авур татар тайифа я.

Нагайбакар (тат. нагайбеклер) — Челябинск вилаятдин Нагайбак ва Чебаркуль районра уьмуьр ийизвай татарар я. Татар чӀалал кьулан нугъатдал рахазва. Диндал гьалтайла – православие мезгьебдин христианар я. Урусатдин къанунрив кьурвал нагайбакар кьилдин гъвечӀи халкь тирди гьисабзавайди я.

Тарих[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

ТӀварцӀикай[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

«Татар» этноним сифте яз VI – IX виш йисара Байкал вирелай кьиблединни-рагъэкъэчӀдай пата куьчери уьмуьр гьалзавай монгол-тунгус-маньчжур тайифайрин арада арадал атанай. XIII виш йисуз монгол-татарри рагъакӀидай патаз дяведин вигьинар авур девирда «татаррин» тӀвар Европадизни акъатнай. XIII – XIV виш йисарин къене, виликди Къизил Орда уьлкведик квай евразиядин бязи туьрк халкьариз татарар лугьудай.

Арадал атуникай[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Татарар са миллет хьиз VI — XIII виш йисарин къене, туьрк кипчак тайифайрин сад хьунин нетижада арадал атанай. Волгадин Булгария уьлкведин девирда татарар мусурманвилиз элкъвенай ва араб чӀалан алфавит кьабулнай. Гилан татар чӀалан диде тир дегь-татар чӀални кипчак чӀалан бинедаллаз арадал атанвайди малум я. Къизил Орда чкӀайдалай кьулухъ шумудни са татар ханвилер тешкил хьанай, сад садавай къакъатнай гьа ханвилера татар миллетдин субэтносар арадал къвез эгечӀнай, абур къерин казаньдин татарар, сибирьдин татарар, мишари ва мсб. я.

ЧӀал[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Татарар — туьрк чӀаларин группадин кыпчак чӀаларин хзандик акатзавай татар чӀалал рахазва. Сибирьдин татаррин нугъатар Поволжьеда ва Приуральеда уьмьур ийизвай татаррин рахуниз мукьва я. Эдебиятдин татар чӀал кьулан (казань) нугъатдал бинеламиш хьанва.

Кхьинар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

X виш йисалай 1927 йисал кьван татарри татар чӀалал араб гьарфарин куьмекдалди кхьизвай. 1928 йисалай 1936 йисал кьван «Яниалиф» (цӀийи алфавит) лугьудай латин алфавит кардик квай. 1936 йисалай къедалди татарри кирилл графикадал туькӀуьрнай алфавитдикай менфят къачузва.

Чирвилер[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Татарстанда саки вири мектебдин программа ва ктабар татар чӀалаз таржума авуна тарсар гузвайди я. Идалайни гъейри КГАСУ-дин факультетра татар чӀалал чирвилер тухузва.

Вилик девирда дуьз 1917 йисалди татаррин чирвилер къачудай идараяр — медресеяр тир.

Эдебият[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

илимдин
публицистика
альбомар
  • Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 252

Баянар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

ЭлячӀунар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Шаблон:Туьрк халкьар Шаблон:Дагъустандин халкьар