Африка

Википедия:1000
Википедиядихъай
Африка зур элкъвердин картадал

Африка — чӀехивилел гьалтайла дуьньядин кьведлагьай континент я. Адан къерехар кефер патай Аравили гьуьлуь, кеферни рагъэкъечӀдай патай — Яру гьуьлуь, рагъакӀидай патай — Атлантик океанди, рагъэкъечӀдай патай — Индиядин океанди кьунвайди я. Кефер паталай кьибле патал кьван яргъивал — 8 агъ. км., рагъакӀидай паталай рагъэкъечӀдай патал кьван — 7,5 агъ. км. я.[1]

ГьакӀни «Африка» тӀвар Африкадин континентдикайни адан патав гвай островрикай ибарат тир дуьньядин паюниз лугьузавайди я.

Африкадин чилин кьадар — 29,2 млн км², островаррихъ галаз — 30,3 млн км² кьван я, яни Чилин вири винел патакай 6 % ва вири дуьньядин къураматдикай 20,4 % кьунвайди я. Африкадин континентда 55 гьукумат ава.[2]

Африкадин агьалийрин кьадар 1 миллиард кас кьван я. Африка инсаниятдин (биологиядин жинс кьурла) сихилдин кьил хьиз гьисабзавайди я.[3] Континентдин гилан чӀаван агьалияр, асул гьисабдалди, кьве расадин векилрикай ибарат я — негроиддинни европадин.[4]

Африка 32 чӀалан хзандин (абурукай афразиядин, индоевропадинни австронезиядин чӀалар маса континентрай «атанвайбур» я), 7 кьилдинни 9 классификациядик квачир чӀаларин диге я. Виридалайни чкӀанвайбур араб, инглис, французни чкадин банту (суахили, конго), фула чӀалар я.

Африкадай тӀуз экваторни са шумуд климатдин чӀул физвайди я. Им кьилди сад тир кеферпатан субтропикайрин чӀулунилай кьиблепатан субтропикайрин чӀулуналди кьван яргъал чӀугвазвай континент я.

ДатӀана къвазвай къвалар, муркӀаганарни яд квай горизонтар авачир ятӀа абурун тӀимил кьадардин гъиляй, кьерелайни къерехдилай гъейри, климат тӀебии къайдада тун саки санани аваз авач.

Кьиспес (Тарих)[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Лап фез бере[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Мезозойдин береда Африка саца авай континент Пангеядин пай ей. Микитисра лугьузва, Африка вири ксаран сифте Ватан йа. Ана гахкьунва лап сифте ксаран кӀарабар. 13 000 чи эразлай вилик Африкада авай ксарувай къуьл чуьли жезвай. Малар хуьз Африкада эгечӀна 7 500 йиса чи эразлай вилик.

Антик бере[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Африкада авай гӀакуьметрукай виридалай сифте хьейди йа Египет, 4 000 йиса чи эразлай вилик.

Колонийран бере[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

1500-лай йисара Португалияни Испанияди Африка къацаз эгечӀна, ахпанлай маса Европадин гӀакуьметра къацаз эгечӀна. 1885-лай йиса Берлинан конгрессда ЧӀехибритания, Германия, Франция, Италия, Бельгияди Африкадин чилер чпин арада пай уна ва эгечӀна.

Азадвалан бере[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

1960-лай йиса 16 Африкадин гӀакуьметраг азадвал гакьуна. Гьавиляй а йис Африкадин йис йа. Ахпа эгечӀна амай гӀакуьметарни вири чпин азадвал къахчуз. ЦӀийи азад гӀакуьметраз СССРди куьмек авуна.

АкьалтӀай тӀинкӀер[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Рапунин кӀвенкӀвечилел алай, Атлантикни Индиядин океанар чара ийизвай цӀар официал къалурдайди
  • Кеферпатан — кӀвенкӀвечил «Эль Абъяд» (алай чка: 37̊ 21' к. гь, 9̊ 45' р-э. я.);
  • Кьиблепатан — кӀвенкӀвечил «Рапунин» (алай чка: 34̊ 49' кь. гь, 20̊ р-э. я.);
  • РагъакӀидайпатан — кӀвенкӀвечил «Альмади» (алай чка: 14̊ 44' к. гь. 17̊ 31' р-а. я.);
  • РагъэкъечӀдайпатан — кӀвенкӀвечил «Рас-Хафун», (алай чка: 10°. 25' к. гь., 51̊ 21' р-э. я).[5]

Континентдин тӀвар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Чи эрадилай вилик V-лагьай вишйисуз Геродотди Африкадиз «Ливия» тахьайтӀа «Лувия» лугьузвай тир. Ада абур дегь чӀаварин, Аравилин гьуьлуьн кьиблепатан къерехдал уьмуьр гьалзавай «лбу» («рбу») тайифайрин тӀварцӀикай арадал гъизва. Грекар, чи эрадилай вилик VII-лагьай вишйисуз Киренаикада (Баркада) колония диб эцигайла, лбуйрин хура акъвазундал гьалтнай. Пара кьадар чӀавалай римвийри чкадин халкьариз «ливар» тахьайтӀа «либар» лугьуз гатӀумнай.

Амма кьилди са Аравилин гьуьлуьн ккӀанвай, Нил вацӀун дельтадилай рагъакӀидай патахъ алай Кеферпатан Африкадин чилериз «Ливия» лугьузвай тир. Египетдилайни Ливиядилай кьиблепатахъ алай вири чилериз Эфиопия лугьузвай тир.

ЧӀехи чӀаван къене «Ливия» ва «Эфиопия» тӀварар зурба кьадар авай Африкадин чилерин (Сахара къумгандилай кьиблепатахъ алайбурунни) лагьайчӀал тир. Мисал патал, Гвинеядин заливдиз XVIII-лагьай вишйисал кьван Эфиопиядин гьуьл тахьайтӀа Эфиопиядин океан лугьузвай тир.

Географиядин тӀвар яз «Африка» чи эрадилай вилик II-лагьай вишйисуз арадиз акъатна. И карда чӀехи метлеб авай роль Пунрин дявеяр къугъвана. Чи эрадилай вилик 146-лагьай йисуз винел пад къачурла ва Карфаген шегьер чукӀурайла, римвийри кьунвай чилерал (гилан Тунис шегьердин патав) чпин цӀийи колония диб эцигна. Адаз абри «Африка» тӀвар гана.

ТӀвар арадал гъун[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Африкави Леодин портрет яз гьисабзавай Себастьяно дель Пьомбоди 1520-лагьай йисуз кьван авур кӀвалах

«Африка» тӀвар арадал гъунин са шумуд версия ава:

  • «Африка» тӀвар адетдалди яз «афри» тӀвар алай халкьдиз талукьарзава. Африяр — дяведал рикӀ алай, пара чкӀанвай чилерал уьмуьр гьалзавай халкь тир. Абруз карфагенвийри «афар» лугьузвай. И тӀвар финикиядин чӀалан «afar» («руг» мана квай) гафуниз талукьарзава. Гаф атай чкадал лугьун, гилалди Эфиопиядани Джибутида афар халкьди уьмуьр гьалзава.
  • Маса версиядив кьурвал, афри халкьдин тӀвар бербер чӀалан «ifri» («кьветӀ» мана квай), кьветӀин инсанар фикирда кьуна, гафуниз талукьарзава. Ахпа, са арадлай, и чкадал Ифрикия тӀвар алай араб провинция арадал акъатна.
  • Африкави Леодин версиядив килигна, «Африка» тӀвар грек чӀалан «Αφρική» («мекьивал авачир чил, уьлкве» мана квай) гафуникай арадал атана. Ада авур фикирдив кьурвал, «Африка» тӀвар «мекьивал» мана квай «φρίκη» гафуникай ва «уьлкве, чил» мана квай «α-» префиксдикай ибарат я.
  • Севильяви Исидорди вичин «Этимологияр» («Дибар», «ГатӀумунар») кӀвалахда «ракъинин» мана квай «aprica» латин гафунин тӀвар кьуна.
  • Чувудрин тариххъан Флавий Иозефан версиядиз килигна, «Африка» Аврааман Ефер хтулдин тӀварцӀикай арадал атана.
  • Тариххъанни археологияхъан И. Ефремован фикирдалди, «Африка» тӀвар дегь чӀаварин Та-Кем чӀалакай атана. «Афрос» — «каф алай уьлкве» лагьайчӀал я (Африкадин къерехрив мукьва хьайила са шумуд гьуьлуьн авахьун сад-садав акьуна каф ийизвайди тир).
  • Египтолог Джеральд Мессидин фикирдалди, египетдин «af-rui-ka» (гафба-гаф: «Ка тӀеквендин патахъ элкъуьруьн»). Дегь чӀаварин египетвийрин динда Ка — инсандин руьгь я, «Ка тӀеквен» — инсандин руьгь хьайи чка лагьайчӀал я. Адан версиядиз килигна, египетвийри Африка хайи диге хьиз гьисабзавайди тир.

[6] [7] [8].

Чилинмикит[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Рельеф[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Африкадин вана-ильти пата ава Атлас суваяр. Йукьа ава Сахара пустыня. Йукьалай сакьас агъанах ава Африкадин виридалай йике чка — вулкан Килиманджаро 5895 м. Африкадин йукьанни ильти пата ава саваннаяр.

Ресурсар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Африкада ава лап пара къизильни алмазар. Нафт, бокситар, фосфоритар, марганец, ракь, кьакьумушни свинец.

Къене авай йатар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Африкада ава дуьньядин виридалай йиргъи вацӀ Нил, ам агъана ваназ физвайди я. Амай йике вацӀар — Нигер, континентдин ильти пата. Конго йукьан пата ва вацӀар Замбези, Лимпопон агъа пата. Виридалай йике уьр йа Виктория. Амай йике уьрер Танганьикани Ньяса. Виридалай йике учӀу уьрерукай сад йа Чад.

Гьаваяр[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Гатуз Африкада пара кӀивиз чурчазва, кьутӀуьз чими я.

Африкадин вацӀар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Континентдин виридалайни чӀехи вацӀарин сиягь

ТӀвар Яргъивал Бассейн Уьлквеяр Авахьун
1 Нил Кагерадихъ галаз 6671 2 867 Уганда, Судан, Египет Атлантик океан
2 Конго (Заир) Луалабадихъ галаз 4320 3691 Конго (Заир) Атлантик океан
3 Нигер 4160 2092 Гвинея, Мали, Нигер, Нигерия Атлантик океан
4 Замбези 2660 1330 Замбия, Ангола, Мозамбик Индиядин океан
5 Уаби-Шэбэлле 2490 200 Эфиопия, Сомали Индиядин океан
6 ТуракьвацӀ 1860 1020 Лесото, КьАР Атлантик океан
7 Окаванго (Кубанго) 1600 800 Ботсвана, Ангола Къенепатан авахьун
ТӀвар Яргъивал Бассейн Уьлквеяр Авахьун
8 Лимпопо 1600 440 КьАР, Мозамбик Индиядин океан
9 Вольта 1600 440 Буркина-Фасо, Гана Атлантик океан
10 Шари 1450 700 ЮАР, Чад Чад вир
11 Сенегал 1430 441 Мали, Сенегал Атлантик океан
12 Руфиджи 1400 178 Танзания Индиядин океан
13 Гамбия 1200 180 Гвинея, Сенегал, Гамбия Атлантик океан

[9]

Африкадин вирер[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Континентдин виридалайни чӀехи вирерин сиягь:

ТӀвар Кьадар (км²) Деринвал (м.) Гьуьлуьн дережадилай кьакьанвал (м.) Уьлквеяр
1 Виктория 68100 80 1134 Танзания, Кения, Уганда
2 Танганьика 32900 1470 773 Танзания, Замбия, Конго (Заир), Бурунди
3 Ньяса 30800 726 472 Танзания, Мозамбик, Малави
4 Чад 16300 11 281 Чад, Камерун, Нигерия, Нигер
5 Рудольф 8600 73 375 Кения, Эфиопия
6 Мобуту-Сесе-Секо 5400 58 - Уганда, Конго (Заир)
ТӀвар Кьадар (км²) Деринвал (м.) Гьуьлуьн дережадилай кьакьанвал (м.) Уьлквеяр
7 Мверу 5200 15 917 Замбия, Конго (Заир)
8 Бангвеулу 4000 5 1067 Замбия
9 Тана 3100 70 - Эфиопия
10 Киву 2700 496 1460 Руанда, Конго (Заир)
11 Эдуард 2150 111 913 Уганда, Конго (Заир)

[10]

Ксар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Халкь[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Африкада 1 миллиард кас ава. Гьар йиса абур кьве процентдал йике жезва. Йукьан йис яшамишрун я 54. ЧӀехи пай хуьрера, сегьрийра (шегьерра) 30 % халкьдин яшамишзава.

Миллетар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Африкадин вана пата яшамишзава арабар, берберар, коптар. Йукьанни агъа патара ава Африкадин хайи чӀулав ранган миллетар. Агъа Африкада ава лацубур, европадин колонистран чхелар.

Диин[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Арабар мусурманар я. ЧӀулавбур авазва ширкачар, мусурманар, ва христианар (Эфиопия, КпАР).

Гьукуматар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Африкадин гьукуматар

Африкадин регионар:      Кеферпатан Африка      РагъакӀидайпатан Африка      Юкьван Африка      РагъэкъечӀдайпатан Африка      Кьиблепатан Африка
Африкадин гьукуматрин агьалийрин къалинвилин карта
Африкадин физикадин карта
Гьукумат Чилин
кьадар (км²)
Агьалийрин
кьадар
(2012 й.)
Агьалийрин
къалинвал
к/км²
Кьилин шегьер
Алжир 2 381 740 35 200 000 14.8 Алжир
Ангола 1 246 700 18 498 000 14,8 Луанда
Бенин 112 620 8 935 000 79 Порто-Ново,
Котону
Ботсвана 600 370 1 639 833 3 Габороне
Буркина-Фасо 274 200 15 746 232 57,5 Уагадугу
Бурунди 27 830 8 988 091 323 Бужумбура
Габон 267 667 1 497 525 5,4 Либревиль
Гамбия 10 380 1 700 000 156 Банжул
Гана 238 540 24 233 431 88 Аккра
Гвинея 245 857 9 690 222 39,4 Конакри
Гвинея-Бисау 36 120 1 442 029 41 Бисау
Джибути 22 000 818 159 54 Джибути
Демократиядин республика Конго 2 345 410 67 758 000 28 Киншасса
Египет 1 001 450 80 898 000 74 Каир
Замбия 752 614 12 935 000 17,2 Лусака
Зимбабве 390 580 13 349 000 33 Хараре
Кабо-Верде 4 033 542 000 102 Прая
Камерун 475 440 17 795 000 34 Яунде
Кения 582 650 37 953 838 65,1 Найроби
Коморар 2 170 752 000 404 Морони
Кот-д'Ивуар 322 460 21 075 000 65 Ямусукро
Кьиблепатан Африкадин Республика 1 219 912 43 786 828 39 Претория,
Кейптаун,
Блумфонтейн
Кьиблепатан Судан 619 745 11 090 104 13,3 Джуба
Конгодин Республика 342 000 3 999 000 12 Браззавиль
Лесото 30 355 2 125 262 62 Масеру
Либерия 111 370 3 489 072 29 Монровия
Ливия 1 759 540 6 365 563 3,2 Триполи
Мавритания 1 030 700 3 086 000 2,6 Нуакшот
Маврикий 2 040 1 240 827 Порт-Луи Порт-Луи
Мадагаскар 587 041 20 042 552 33 Антананариву
Малави 118 480 15 400 000 118 Лилонгве
Мали 1 240 000 13 218 000 11 Бамако
Марокко 446 550 32 382 000 70 Рабат
Мозамбик 801 590 21 397 000 25 Мапуту
Намибия 825 418 ~1 820 916 2,5 Виндхук
Нигер 1 267 000 13 957 000 11 Ниамей
Нигерия 923 768 152 217 341 167 Абуджа
Руанда 26 338 ~10,186,063 343 Кигали
Сан-Томени Принсипи 1 001 163 000 169,1 Сан-Томе
Сенегал 196 722 14 100 000 51 Дакар
Сейшел островар 451 ~80,699 178 Виктория
Сомали 637 657 9 558 666 13 Могадишо
Судан 1 886 100 30 894 000 16,4 Хартум
Сьерра-Леоне 71 740 5 363 669 76 Фритаун
Танзания 945 090 37 849 133 41 Додома
Того 56 785 6 300 000 108 Ломе
Тунис 163 610 10 383 000 61,6 Тунис
Уганда 236 040 30 900 000 119 Кампала
Чад 1 284 000 11 100 000 11,5 Кампала
Экватордин Гвинея 28 051 650 000 16,9 Малабо
Эритрея 117 600 4 401 009 37 Асмэра
Эсватини 17 363 1 141 000 59 Мбабане
Эфиопия 1 104 300 75 067 000 70 Аддис-Абеба
Юкьван Африкадин Республика 622 984 3 799 897 6,1 Банги
Мамудзу шегьердин (Майотта остров) гьуьлуьн къерех

Масадалай аслу тир чилер[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Чилин тӀвар Гьукумат Чилин кьадар Агьалийрин кьадар Агьалийрин къалинвал Кьилин шегьер
РагъакӀидайпатан Сахара Марокко 252 120 267 405 1,06 Эль-Аюн
Реюньон Франция 2 517 800 000 308 Сен-Дени
Майотта (Маоре) Франция 374 208 783 558 Мамудзу
Жуан-ди-Нова (остров) Франция 4,1 - - -
Европа (остров) Франция 28 - - -
Глориоз (островар) - - - - -
Тромлен (остров) Франция 1 - - -
Басас-да-Индия (остров) 0,2 - - - -
Пак Еленадин, Чан хтунинни Тристан-да-Кунья островар ЧӀехибритания 413 7543 18 Джеймстаун
Индиядин океанда авай Британиядин чил ЧӀехибританя 60 3500 58,3 Диего-Гарсия

Европадин гьукуматрин паяр[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Мадейра остров
Чилин тӀвар Гьукумат Чилин кьадар Агьайлирин кьадар Агьалийрин къалинвал Кьилин шегьер
Канари островар Испания 7 492, 360 2 103 992 282,5 Лас-Пальмас-де-Гран-Канария,
Санта-Крус-де-Тенерифе
Сеута Испания 18,5 78320 4016 -
Мелилья Испания 12 6500 5311 -
Мадейра Португалия 828 247 161 308.5 Фуншал

Баянар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

ЭлячӀунар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]