Африка

Африка зур элкъвердин картадал

Африка — чӀехивилел гьалтайла дуьньядин кьведлагьай континент я. Адан къерехар кефер патай Аравили гьуьлуь, кеферни рагъэкъечӀдай патай — Яру гьуьлуь, рагъакӀидай патай — Атлантик океанди, рагъэкъечӀдай патай — Индиядин океанди кьунвайди я. Кефер паталай кьибле патал кьван яргъивал — 8 агъ. км., рагъакӀидай паталай рагъэкъечӀдай патал кьван — 7,5 агъ. км. я.

ГьакӀни «Африка» тӀвар Африкадин континентдикайни адан патав гвай островрикай ибарат тир дуьньядин паюниз лугьузавайди я.

Африкадин чилин кьадар — 29,2 млн км², островаррихъ галаз — 30,3 млн км² кьван я, яни Чилин вири винел патакай 6 % ва вири дуьньядин къураматдикай 20,4 % кьунвайди я. Африкадин континентда 55 гьукумат ава.

Африкадин агьалийрин кьадар 1 миллиард кас кьван я. Африка инсаниятдин (биологиядин жинс кьурла) сихилдин кьил хьиз гьисабзавайди я. Континентдин гилан чӀаван агьалияр, асул гьисабдалди, кьве расадин векилрикай ибарат я — негроиддинни европадин.

Африка 32 чӀалан хзандин (абурукай афразиядин, индоевропадинни австронезиядин чӀалар маса континентрай «атанвайбур» я), 7 кьилдинни 9 классификациядик квачир чӀаларин диге я. Виридалайни чкӀанвайбур араб, инглис, французни чкадин банту (суахили, конго), фула чӀалар я.

Африкадай тӀуз экваторни са шумуд климатдин чӀул физвайди я. Им кьилди сад тир кеферпатан субтропикайрин чӀулунилай кьиблепатан субтропикайрин чӀулуналди кьван яргъал чӀугвазвай континент я.

ДатӀана къвазвай къвалар, муркӀаганарни яд квай горизонтар авачир ятӀа абурун тӀимил кьадардин гъиляй, кьерелайни къерехдилай гъейри, климат тӀебии къайдада тун саки санани аваз авач.

Кьиспес (Тарих)

Лап фез бере

Мезозойдин береда Африка саца авай континент Пангеядин пай ей. Микитисра лугьузва, Африка вири ксаран сифте Ватан йа. Ана гахкьунва лап сифте ксаран кӀарабар. 13 000 чи эразлай вилик Африкада авай ксарувай къуьл чуьли жезвай. Малар хуьз Африкада эгечӀна 7 500 йиса чи эразлай вилик.

Антик бере

Африкада авай гӀакуьметрукай виридалай сифте хьейди йа Египет, 4 000 йиса чи эразлай вилик.

Колонийран бере

1500-лай йисара Португалияни Испанияди Африка къацаз эгечӀна, ахпанлай маса Европадин гӀакуьметра къацаз эгечӀна. 1885-лай йиса Берлинан конгрессда ЧӀехибритания, Германия, Франция, Италия, Бельгияди Африкадин чилер чпин арада пай уна ва эгечӀна.

Азадвалан бере

1960-лай йиса 16 Африкадин гӀакуьметраг азадвал гакьуна. Гьавиляй а йис Африкадин йис йа. Ахпа эгечӀна амай гӀакуьметарни вири чпин азадвал къахчуз. ЦӀийи азад гӀакуьметраз СССРди куьмек авуна.

АкьалтӀай тӀинкӀер

Рапунин кӀвенкӀвечилел алай, Атлантикни Индиядин океанар чара ийизвай цӀар официал къалурдайди

• Кеферпатан — кӀвенкӀвечил «Эль Абъяд» (алай чка: 37̊ 21' к. гь, 9̊ 45' р-э. я.);
• Кьиблепатан — кӀвенкӀвечил «Рапунин» (алай чка: 34̊ 49' кь. гь, 20̊ р-э. я.);
• РагъакӀидайпатан — кӀвенкӀвечил «Альмади» (алай чка: 14̊ 44' к. гь. 17̊ 31' р-а. я.);
• РагъэкъечӀдайпатан — кӀвенкӀвечил «Рас-Хафун», (алай чка: 10°. 25' к. гь., 51̊ 21' р-э. я).

Континентдин тӀвар

Чи эрадилай вилик V-лагьай вишйисуз Геродотди Африкадиз «Ливия» тахьайтӀа «Лувия» лугьузвай тир. Ада абур дегь чӀаварин, Аравилин гьуьлуьн кьиблепатан къерехдал уьмуьр гьалзавай «лбу» («рбу») тайифайрин тӀварцӀикай арадал гъизва. Грекар, чи эрадилай вилик VII-лагьай вишйисуз Киренаикада (Баркада) колония диб эцигайла, лбуйрин хура акъвазундал гьалтнай. Пара кьадар чӀавалай римвийри чкадин халкьариз «ливар» тахьайтӀа «либар» лугьуз гатӀумнай.

Амма кьилди са Аравилин гьуьлуьн ккӀанвай, Нил вацӀун дельтадилай рагъакӀидай патахъ алай Кеферпатан Африкадин чилериз «Ливия» лугьузвай тир. Египетдилайни Ливиядилай кьиблепатахъ алай вири чилериз Эфиопия лугьузвай тир.

ЧӀехи чӀаван къене «Ливия» ва «Эфиопия» тӀварар зурба кьадар авай Африкадин чилерин (Сахара къумгандилай кьиблепатахъ алайбурунни) лагьайчӀал тир. Мисал патал, Гвинеядин заливдиз XVIII-лагьай вишйисал кьван Эфиопиядин гьуьл тахьайтӀа Эфиопиядин океан лугьузвай тир.

Географиядин тӀвар яз «Африка» чи эрадилай вилик II-лагьай вишйисуз арадиз акъатна. И карда чӀехи метлеб авай роль Пунрин дявеяр къугъвана. Чи эрадилай вилик 146-лагьай йисуз винел пад къачурла ва Карфаген шегьер чукӀурайла, римвийри кьунвай чилерал (гилан Тунис шегьердин патав) чпин цӀийи колония диб эцигна. Адаз абри «Африка» тӀвар гана.

ТӀвар арадал гъун

Африкави Леодин портрет яз гьисабзавай Себастьяно дель Пьомбоди 1520-лагьай йисуз кьван авур кӀвалах

«Африка» тӀвар арадал гъунин са шумуд версия ава:

• «Африка» тӀвар адетдалди яз «афри» тӀвар алай халкьдиз талукьарзава. Африяр — дяведал рикӀ алай, пара чкӀанвай чилерал уьмуьр гьалзавай халкь тир. Абруз карфагенвийри «афар» лугьузвай. И тӀвар финикиядин чӀалан «afar» («руг» мана квай) гафуниз талукьарзава. Гаф атай чкадал лугьун, гилалди Эфиопиядани Джибутида афар халкьди уьмуьр гьалзава.

• Маса версиядив кьурвал, афри халкьдин тӀвар бербер чӀалан «ifri» («кьветӀ» мана квай), кьветӀин инсанар фикирда кьуна, гафуниз талукьарзава. Ахпа, са арадлай, и чкадал Ифрикия тӀвар алай араб провинция арадал акъатна.

• Африкави Леодин версиядив килигна, «Африка» тӀвар грек чӀалан «Αφρική» («мекьивал авачир чил, уьлкве» мана квай) гафуникай арадал атана. Ада авур фикирдив кьурвал, «Африка» тӀвар «мекьивал» мана квай «φρίκη» гафуникай ва «уьлкве, чил» мана квай «α-» префиксдикай ибарат я.

• Севильяви Исидорди вичин «Этимологияр» («Дибар», «ГатӀумунар») кӀвалахда «ракъинин» мана квай «aprica» латин гафунин тӀвар кьуна.

• Чувудрин тариххъан Флавий Иозефан версиядиз килигна, «Африка» Аврааман Ефер хтулдин тӀварцӀикай арадал атана.

• Тариххъанни археологияхъан И. Ефремован фикирдалди, «Африка» тӀвар дегь чӀаварин Та-Кем чӀалакай атана. «Афрос» — «каф алай уьлкве» лагьайчӀал я (Африкадин къерехрив мукьва хьайила са шумуд гьуьлуьн авахьун сад-садав акьуна каф ийизвайди тир).

• Египтолог Джеральд Мессидин фикирдалди, египетдин «af-rui-ka» (гафба-гаф: «Ка тӀеквендин патахъ элкъуьруьн»). Дегь чӀаварин египетвийрин динда Ка — инсандин руьгь я, «Ка тӀеквен» — инсандин руьгь хьайи чка лагьайчӀал я. Адан версиядиз килигна, египетвийри Африка хайи диге хьиз гьисабзавайди тир.

.

Чилинмикит

Рельеф

Африкадин вана-ильти пата ава Атлас суваяр. Йукьа ава Сахара пустыня. Йукьалай сакьас агъанах ава Африкадин виридалай йике чка — вулкан Килиманджаро 5895 м. Африкадин йукьанни ильти пата ава саваннаяр.

Ресурсар

Африкада ава лап пара къизильни алмазар. Нафт, бокситар, фосфоритар, марганец, ракь, кьакьумушни свинец.

Къене авай йатар

Африкада ава дуьньядин виридалай йиргъи вацӀ Нил, ам агъана ваназ физвайди я. Амай йике вацӀар — Нигер, континентдин ильти пата. Конго йукьан пата ва вацӀар Замбези, Лимпопон агъа пата. Виридалай йике уьр йа Виктория. Амай йике уьрер Танганьикани Ньяса. Виридалай йике учӀу уьрерукай сад йа Чад.

Гьаваяр

Гатуз Африкада пара кӀивиз чурчазва, кьутӀуьз чими я.

Африкадин вацӀар

Континентдин виридалайни чӀехи вацӀарин сиягь

№ ТӀвар Яргъивал Бассейн Уьлквеяр Авахьун 1 Нил Кагерадихъ галаз 6671 2 867 Уганда, Судан, Египет Атлантик океан 2 Конго (Заир) Луалабадихъ галаз 4320 3691 Конго (Заир) Атлантик океан 3 Нигер 4160 2092 Гвинея, Мали, Нигер, Нигерия Атлантик океан 4 Замбези 2660 1330 Замбия, Ангола, Мозамбик Индиядин океан 5 Уаби-Шэбэлле 2490 200 Эфиопия, Сомали Индиядин океан 6 ТуракьвацӀ 1860 1020 Лесото, КьАР Атлантик океан 7 Окаванго (Кубанго) 1600 800 Ботсвана, Ангола Къенепатан авахьун

№ ТӀвар Яргъивал Бассейн Уьлквеяр Авахьун 8 Лимпопо 1600 440 КьАР, Мозамбик Индиядин океан 9 Вольта 1600 440 Буркина-Фасо, Гана Атлантик океан 10 Шари 1450 700 ЮАР, Чад Чад вир 11 Сенегал 1430 441 Мали, Сенегал Атлантик океан 12 Руфиджи 1400 178 Танзания Индиядин океан 13 Гамбия 1200 180 Гвинея, Сенегал, Гамбия Атлантик океан

Африкадин вирер

Континентдин виридалайни чӀехи вирерин сиягь:

№ ТӀвар Кьадар (км²) Деринвал (м.) Гьуьлуьн дережадилай кьакьанвал (м.) Уьлквеяр 1 Виктория 68100 80 1134 Танзания, Кения, Уганда 2 Танганьика 32900 1470 773 Танзания, Замбия, Конго (Заир), Бурунди 3 Ньяса 30800 726 472 Танзания, Мозамбик, Малави 4 Чад 16300 11 281 Чад, Камерун, Нигерия, Нигер 5 Рудольф 8600 73 375 Кения, Эфиопия 6 Мобуту-Сесе-Секо 5400 58 - Уганда, Конго (Заир)

№ ТӀвар Кьадар (км²) Деринвал (м.) Гьуьлуьн дережадилай кьакьанвал (м.) Уьлквеяр 7 Мверу 5200 15 917 Замбия, Конго (Заир) 8 Бангвеулу 4000 5 1067 Замбия 9 Тана 3100 70 - Эфиопия 10 Киву 2700 496 1460 Руанда, Конго (Заир) 11 Эдуард 2150 111 913 Уганда, Конго (Заир)

Ксар

Халкь

Африкада 1 миллиард кас ава. Гьар йиса абур кьве процентдал йике жезва. Йукьан йис яшамишрун я 54. ЧӀехи пай хуьрера, сегьрийра (шегьерра) 30 % халкьдин яшамишзава.

Миллетар

Африкадин вана пата яшамишзава арабар, берберар, коптар. Йукьанни агъа патара ава Африкадин хайи чӀулав ранган миллетар. Агъа Африкада ава лацубур, европадин колонистран чхелар.

Диин

Арабар мусурманар я. ЧӀулавбур авазва ширкачар, мусурманар, ва христианар (Эфиопия, КпАР).

Гьукуматар

Африкадин гьукуматар

Африкадин регионар:      Кеферпатан Африка      РагъакӀидайпатан Африка      Юкьван Африка      РагъэкъечӀдайпатан Африка      Кьиблепатан Африка

Африкадин гьукуматрин агьалийрин къалинвилин карта

Африкадин физикадин карта

Гьукумат	Чилин кьадар (км²)	Агьалийрин кьадар (2012 й.)	Агьалийрин къалинвал к/км²	Кьилин шегьер
Алжир	2 381 740	35 200 000	14.8	Алжир
Ангола	1 246 700	18 498 000	14,8	Луанда
Бенин	112 620	8 935 000	79	Порто-Ново, Котону
Ботсвана	600 370	1 639 833	3	Габороне
Буркина-Фасо	274 200	15 746 232	57,5	Уагадугу
Бурунди	27 830	8 988 091	323	Бужумбура
Габон	267 667	1 497 525	5,4	Либревиль
Гамбия	10 380	1 700 000	156	Банжул
Гана	238 540	24 233 431	88	Аккра
Гвинея	245 857	9 690 222	39,4	Конакри
Гвинея-Бисау	36 120	1 442 029	41	Бисау
Джибути	22 000	818 159	54	Джибути
Демократиядин республика Конго	2 345 410	67 758 000	28	Киншасса
Египет	1 001 450	80 898 000	74	Каир
Замбия	752 614	12 935 000	17,2	Лусака
Зимбабве	390 580	13 349 000	33	Хараре
Кабо-Верде	4 033	542 000	102	Прая
Камерун	475 440	17 795 000	34	Яунде
Кения	582 650	37 953 838	65,1	Найроби
Коморар	2 170	752 000	404	Морони
Кот-д'Ивуар	322 460	21 075 000	65	Ямусукро
Кьиблепатан Африкадин Республика	1 219 912	43 786 828	39	Претория, Кейптаун, Блумфонтейн
Кьиблепатан Судан	619 745	11 090 104	13,3	Джуба
Конгодин Республика	342 000	3 999 000	12	Браззавиль
Лесото	30 355	2 125 262	62	Масеру
Либерия	111 370	3 489 072	29	Монровия
Ливия	1 759 540	6 365 563	3,2	Триполи
Мавритания	1 030 700	3 086 000	2,6	Нуакшот
Маврикий	2 040	1 240 827	Порт-Луи	Порт-Луи
Мадагаскар	587 041	20 042 552	33	Антананариву
Малави	118 480	15 400 000	118	Лилонгве
Мали	1 240 000	13 218 000	11	Бамако
Марокко	446 550	32 382 000	70	Рабат
Мозамбик	801 590	21 397 000	25	Мапуту
Намибия	825 418	~1 820 916	2,5	Виндхук
Нигер	1 267 000	13 957 000	11	Ниамей
Нигерия	923 768	152 217 341	167	Абуджа
Руанда	26 338	~10,186,063	343	Кигали
Сан-Томени Принсипи	1 001	163 000	169,1	Сан-Томе
Сенегал	196 722	14 100 000	51	Дакар
Сейшел островар	451	~80,699	178	Виктория
Сомали	637 657	9 558 666	13	Могадишо
Судан	1 886 100	30 894 000	16,4	Хартум
Сьерра-Леоне	71 740	5 363 669	76	Фритаун
Танзания	945 090	37 849 133	41	Додома
Того	56 785	6 300 000	108	Ломе
Тунис	163 610	10 383 000	61,6	Тунис
Уганда	236 040	30 900 000	119	Кампала
Чад	1 284 000	11 100 000	11,5	Кампала
Экватордин Гвинея	28 051	650 000	16,9	Малабо
Эритрея	117 600	4 401 009	37	Асмэра
Эсватини	17 363	1 141 000	59	Мбабане
Эфиопия	1 104 300	75 067 000	70	Аддис-Абеба
Юкьван Африкадин Республика	622 984	3 799 897	6,1	Банги

Мамудзу шегьердин (Майотта остров) гьуьлуьн къерех

Масадалай аслу тир чилер

Чилин тӀвар	Гьукумат	Чилин кьадар	Агьалийрин кьадар	Агьалийрин къалинвал	Кьилин шегьер
РагъакӀидайпатан Сахара	Марокко	252 120	267 405	1,06	Эль-Аюн
Реюньон	Франция	2 517	800 000	308	Сен-Дени
Майотта (Маоре)	Франция	374	208 783	558	Мамудзу
Жуан-ди-Нова (остров)	Франция	4,1	-	-	-
Европа (остров)	Франция	28	-	-	-
Глориоз (островар)	-	-	-	-	-
Тромлен (остров)	Франция	1	-	-	-
Басас-да-Индия (остров)	0,2	-	-	-	-
Пак Еленадин, Чан хтунинни Тристан-да-Кунья островар	ЧӀехибритания	413	7543	18	Джеймстаун
Индиядин океанда авай Британиядин чил	ЧӀехибританя	60	3500	58,3	Диего-Гарсия

Европадин гьукуматрин паяр

Мадейра остров

Чилин тӀвар	Гьукумат	Чилин кьадар	Агьайлирин кьадар	Агьалийрин къалинвал	Кьилин шегьер
Канари островар	Испания	7 492, 360	2 103 992	282,5	Лас-Пальмас-де-Гран-Канария, Санта-Крус-де-Тенерифе
Сеута	Испания	18,5	78320	4016	-
Мелилья	Испания	12	6500	5311	-
Мадейра	Португалия	828	247 161	308.5	Фуншал

ЭлячӀунар

• Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Африка
• Africa - Wikivoyage
• africana.ru
• Norwegian Council for Africa Архивация 2 октябрь 2008 йисан.