Ашар

Хуьр Ашар урус. Ашар Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район Кьурагь район Хуьруьнсовет «Ашар хуьруьнсовет» ЯШЧдин кьакьанвал гьуьлуьн дережадилай 1822 м Агьалияр 570 кас (2008) Миллетар лезгияр Динар суьнни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код +7 87262 Почтунин индекс 368187 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 230 805 001

Ашар (урус. Ашар) — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай хуьр. Кукваз хуьруьхъ галаз "Ашар хуьруьнсовет"дик акатзава. Хуьруьнсоветдин администрациядин юкь я.

География

Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин кьибле пата, Кьурагь вацӀун кьерел чка кьунвайди я. Райондин администрациядин юкь тир Кьурагь хуьрелай 10,5 км яргъал алайди я.

Тарих

1994 йисуз хуьруьн эгьлийри Ашар хуьруьн 2500 йис тамам хьайи «Хуьруьн югъ» къейд авунай. ЦӀуру эгьлийрин эхтилатралди, XVII виш йисуз хуьре 400 кьван куьчеяр ва 700 — елай пара майишатар авай. Араб чӀалал «ашар» цӀуд лагьай чӀал я. Вучиз лагьайтӀа, вилик Ашар хуьр цӀуд гъвечӀи хуьрерикай ибарат тир ва гуьгъуьнлай абурун сад-садахъ гилигунин рекьелди арадал атанвайди я. Гьар са гъвечӀи хуьруьз вичин тӀвар авай: Атай, Агьахуьр, Сгак, Хемхе, Ратак, Гъвечер, Гъвеер, Кьерегь, Къелегьан, Ашагъул.

Кьибле Дагъустандин муькуь лезги хуьреризни хьиз, Ашар хуьруьзни чара уьлквейрай атанвай регьимвал авачир тарашхъанрин кьушунрин паталай чӀехи чукӀурунар, хажалатар ва телефвилер галукьнавай. Авай шагьидвал ийизвай фактарив кьурвал, и хуьр тарашхъанрин паталай са шумудра чукӀурнавайди тир, ва сувавийрин ам чпин къуватралди гуьнгуьна къухтвазвай. МуьтӀуьгъ тахьанвай виляй, Тамерланан эмирдалди адан кьушунри хуьр — къеле чукӀурнавай ва хуьруьн эгьлияр техил гатадай йигарра чан аламаз регъвенвай. 1735 йисан зулуз Надир шагьан кьушунар Кьурагь дугундив агакьнай, Ашар хуьрни къерехда амукьначир. Хуьруьн эгьлийри залумрихъ галаз кьегьялвиледи женг чӀугвазвайтӀани, къуватар сад туширвиляй, шагьан кьушунри хуьр дибдал кьван барбатӀнавай. Надир шагьан кьушунрин регьим авачирвилиз сергьятар авачир, фарсари хурук аялар квай папарни кьуьзуь инсанар майдандиз чукурна, кӀвачерни гъилер кутӀунна абуруз балкӀанралди кӀурар гана рекьзвай. И залум вакъиаяр кьиле физвай «шагь харман» (шагьдин йигарар) тӀвар алай чкаяр кьуьзуь инсанрин рикӀера къенин йикъалди амазма. Ихьтин чкаяр квез гьар са хуьре къалурда. Хуьруьн эгьлияр фарсарин кьушунрин аксиниз итимвилелди кьулухъди румар гузвай. Ягъунра гьатта папарни иштирак ийзвай. Фарсариз чӀехи телефвилер хьанвай. Кьурагь хуьре, фарсарихъ галаз ягъунра кьенвай, жуьрэт авай аскер кучуднавай Ибрагьиман пӀир ава. Зурба телефвилерилай кьулухъ сувавийри Надир шагьан кьушунар кукӀварна кьулухъ ракъурнавай. Фарсариз ихьтин мисални авайди я: «Шагь кӀамай ятӀа, ам дяведалди лезгийрин винел фирай». ГьакӀ хуьруьн бинедин агьалияр тамамдаказ телеф авунай. Эхиримжи сеферда, тахминан 600—700 йис идалай вилик, цӀийи хуьруьн бине Кьибле Лезгистандай, Армениядай ва Дагъустандин чара — чара пипӀерай атайбуру кутунвай ва адаз цӀийи «Ашар» тӀвар ганвай. Атайбурун арада чпин чӀаларал рахазвай чара — чара миллетрин векилар авай. И кар тестикьарзавайди, хуьруьн сурун къванерайл алай «Ашота», «Аткай», «Ратак» хьтин кхьинар ва чилин белгенрин тӀварар ва муькуь затӀар я. Амма тарихдин къене абур чкадин агьалийрихъ галаз акьахьна лезги чӀални адетар къачуна лезгийриз элкъвенвай.

Фад заманайра авай хьиз, Ашар хуьр гилани гегьенш никӀер ва кьуьгъвер, къазарни тамар, пара кьадарда саларни багъар авай Лезгистандин мублагъ хуьрерикай сад я. Ашарвияр зегьметдал пара рикӀ алайбур я ва лежбервилел, малдарвилел ва бахчахъанвилел алахънавайди я. Вилик хуьре 18 агъзурдилай пара лапагар ва карч алай чӀехи малар авайди тир.

Совет гьукумдалди хуьре кьве мискӀин эцигнавай. А чӀавуз гзаф акьул авай шейхри эгьлийриз гузвай таъсир зурба тир. Гила абурун сурар, инсанар зиярат ийиз физвай пак чкаяр — пӀирер я: пӀир Абдуллагь, пӀир Ибрагьим, пӀир Сулейман, пӀир Салман, пӀир Зекери, пӀир Гъизран, пӀир Бакьир, пӀир Биркь Адал, пӀир Абдулла. ГьакӀни, совет гьукумдин береда Медина шегьер хьтин пак чкайрин кьилив фин саки кьилиз акъудиз мумкин тушир крарикай тир чӀавуз, анжах са Ашар хуьряй ругуд касди Гьаж кьиле тухванвай: Абдуллагь, Жамал, Аттай, Мукаил, Шериф, ТӀежиб.

XIX виш йисуз Ашар хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусатдин империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Кукваз, Урсун, Хпеж, Хуьпуькь ва Шимихуьр хуьрерихъ галаз Хпеж хуьруьнжемятдик акатзавай.

Агьалияр

2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 542 касди уьмуьр гьалзавай. 2008 йисуз агьалийрин кьадар 570 кас тир. Агьалидин вири лезгияр, суьнни — мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Ашар хуьруьн агьалияр 669 кас тир.

Хуьре 19 сихилри уьмуьр гьалзава: Алтияр, Абачар, Базаяр, Бегьияр, Бегьарчияр, Гьасенбегар, Гьирегар, Гъазаяр, Квасаяр, Кьуштунар, Кичер, Мамалияр, МегьанцӀаяр, Сабуяр, УстӀарар, Чакъалар, Чирагъар, Шаласияр, Шерифар. ЦӀуру эгьлийрин эхтилатралди, Гьасанбегар сихил Кьибле Лезгистандин КцӀар райондин Манкъулидхуьряй, Чакъалар сихил — Мискискар хуьряй, Кичер — Кичер хуьряй, Чирагъар — Агъул райондин Чирагъ хуьряй, Гьирегар — Рутул райондин Играх хуьряй ва Бегъерчияр Агъул райондай атанвай.

ТӀвар-ван авай ксар

• Исмаил эфенди — имам Шамилан муьруьдрикай сад тир, адан хва Рамазан зари ва алим тир. Рамазана имам Шамилаз талукь тир поэма кхьенвай, гьина имаман ягъунар, адан халкьдиз вафа авайвал ва кичӀе туширвал хъсандаказ къалурнава.
• Рамазанов Гьуьсейн — лезги шаир ва композитор.

ЭлячӀунар

• «Лезгияр» сайтуна Ашар хуьруькай малуматар Архивация 4 март 2016 йисан.
• «Мо — Курах» сайтуна Ашар хуьруькай малуматар
• «Односельчане» сайтуна Ашар хуьруькай малуматар Архивация 30 октябрь 2012 йисан.