Византий империя

Византиядин империя — чӀехи юкьван виш йисарин гьукумат (395 йис (я тахьайтӀа 330 йис)^[1]—1453 йис). РагъэкъечӀдай патан Римдин империя авай чка. Дегь чӀаван Римдин юкьван виш йисарин чка кьунвайди я^[2]^[3].

«Византий» — Константинополдин (Истамбулдин) шегьердин виликан тӀвар. 330 йисуз авай Византий I Константин ЧӀехиди «ЦӀийи Рим, Константинопол» лагьана тӀвар эцигун.

Халкь (Нух)

Византий империядин халкь, эвелди жуьреба-жуьре хьана: грекар, коптар, эрменар, чувудар, фракар, иллирияр, дакар, кьиблепатан славянарни маса миллетар. Византиядин рагъакӀидай патан экономикада, политикадани культурада виридалай кӀенкӀве грекар физвай, рагъэкъечӀдай пата — эрменар. Эвелди Византиядин гьукуматдин чӀал — латин чӀал, эхирдал — грек чӀал.

Гьукуматдин туькӀуьрун

Римдин империядилай Византиядиз (пачагьвалдин гьукум) императорни кьилел галаз монархия атана. VII векдлай императордин тӀвар автократор я (грек.: Αὐτοκράτωρ) я тахайтӀа василевс я (грек.: Βασιλεὺς).

Византий империядиз кьвед префектура авай — РагъэкъечӀдай Патан Иллирик. Гьар префектурадин кьилел префектар акъвазна: РагъэкъечӀдай Патан преториядин префект (лат. Praefectus praetorio Orientis), Иллирикадин преториядин префект (лат. Praefectus praetorio Illyrici) ва кьилди авай Константинополь Константинопольдин шегьердин префект галаз (лат. Praefectus urbis Constantinopolitanae). Гьукумат яшамиш хьайи кьадар вахтуниз адан кьилин шегьер гьамиша кьилди Константинополь тир.

Кьиспет

Византия 395 йисуз туькӀуьр хьайиди я, Рим империядин Константин императорди гьукуматдин кьилин шегьер Римдай Византий шегьердиз тухвана вични империя кьвенал пай авурла. ГьакӀ хьана Риман империя пай хьана: РагъэкӀидай патан Риман империя; РагъэкъечӀдай патан Риман империя. РагъэкӀидай патан империя германри къачуна, кӀукӀварна, адан чилерал чпин гьукуматар туькӀуьрна. РагъэкъечӀдай патан империя амукьна, вири четинвилер эх хьана мал агъзур йис яшамишна туьркери Константинополь 1453 йисуз къачудалди. РагъэкъечӀдай патан Риман империядиз «Византия» гила ганвай тӀвар я. Абуру чпи чпиз Риман империя лугьузвай, чеб халис Рим империя яз гьисабзавай. Ахпа императорри чпин титулриз цӀийи тӀварар ганвай — эгера вилик бередин Римди вичин императорриз цезарь лугьузвайтӀа Византий империядин императорриз василевсни автократор лугьузвай. Къвез-къведайдивай Византий империядин сергьятар гьяркьуь жез хьана. Юкьван йисан береда, Юстинианан девирдиз Византиядин велаятарвилиз цӀийи чилер къачуна Вергилийа. Ам империядин къуршунхъан тир. Юстинианан бере Византиядин виридалайни кьакьан чӀав я.

Византияни туьркер

Сифте сефер туьркер Византиядин чилерал 11 лагьай вишйисан эхирда атана. ГъвечӀи Азиядин шегьерарни велаятар къачуз, абуру гьанал чпин гьукумат туькӀуьриз эгечӀна - Осман бейлик, Кони султанатни амайбур. 1326 йисуз туьркери византийжуваривай Бурса къачуна. Абуру гьаниз чпин кьилин шегьер тухвана. Пуд йис алатайла, 1329 йисуз туьркери Никея къачуна. Константинопольдин патриархдиз пара аламат хьана чир хьайила, Никеядин агьлияр османрин къуватдик гьеч ирид йис хьанваз виридаз туьрк чӀални чир хьана, парабуру Исламни кьабулна. 1337 йисуз туьркери Никомедия кьуна. 1338 йисуз туьркери Босфордилай Европадиз фена. 1361 йисуз Мурада І Фракия къачуна, ахпа Филиппополь къачуна. Ахпани туьркери Адрианополь къачуна адан тӀварни дегишна (Эдирне эхцигна), 1365 йисуз гьаниз чпин кьилин шегьерни тухвана. И хабарар хьайила, 1391 йисуз Византиядин императорди Иоанн V Палеолога вич туьркерин султандин вассал яз кьабулна. 1397 йисуз османрин цӀийи султаназ, Баязидаз І, Константинополь къачуз кӀан хьана пара кьуршунар вегьена аниз - эхир къачуз хьанач шегьер. 1422 йисуз Мурада ІІ Константинополь къачуж кьуршунар ракъурна - гьадавайни хьанач. А береда Византиядихъ авайди кьилди Константинопольни патаг гвай чилер тир.

Эхирки, 1453 йисуз Мехмеда ІІ 160 агъзур кас кьуршунар ракъурна Константинополь шегьер къачуна гьаниз чпин кьилин шегьер тухвана. Византий империядин девир куьтягь хьана. Амукьнавай грек чилер - Мореяни Трапезунд туьркери къачуна 1460-лагьайни 1461-лагьай йисуз къачуна.

Латин империя

1204-лагьай йисуз хашпересхъанри къуршунар кӀватӀна Венециядай экъечӀна Константинопольдал фена. Абуру шегьер къачуна Византий империя цкӀирна. Адан рагъэкӀидай патал Латин империя эцигна. 60 йисалай Византий империя мад Никеядин императорди цӀийи кьиляй кӀватӀ хъувуна. Империя цкӀир хьайи девирдиз ам са шумуд гьукуматдал пай хьанвай — Латин империяни и Ахей бегвал туькӀуьрнавай хашпересхъанри кьунвай чилерал. Никея, Трапезундни Эпир империяр — грекрин гъилик кваз амай чилерал. Латинри грек культура жедай кьван чӀурзавай, вирина италжув маса гудайбур авай, гьавиляй грек шегьерриз хказ жез четин тир.

Византиядин императорар

Асул макъала: Византиядин императорар

1204-лагьай йисдихъ Византий империядал авай цӀикьвед династия: Константиндин, Валентиниан-Феодосийдин, Леодин, Юстиниандин, Ираклийдин, Исаврий династия, Никифордин, Аморий династия, Македонрин династия, Дукадин, Комнинрин ва Ангелусрин династия.

ТӀварар

Византийжуври чпи чпиз румажувар лугьузвай, грек чӀалал — «ромеяр», чпин гьукуматдиз — «Рум („Ромей“) империя» (кьулангрек (византий) чӀалал — Βασιλεία Ῥωμαίων, Basileía Romaíon) я куьруьдаказ «Романия» (Ῥωμανία, Romania). РагъэкӀидай пата Византиядин яшамишдай девирдин чӀехи пайдин къене «Грек империя» лугьузвай, вучиз лагьайтӀа виридалайни пара рахадай чӀал грекринди тир. Мадни, империядин халкьар эллин культурадик экечӀзавай. Дегь Русьда Византиядиз гьамиша хьти «Грек паччагьвал» лугьузвай, адан кьилин шегьердиз — Паччагьшегьер (урус. Царьград)

Шикилар

I Константин ЧӀехи (IV виш йис)
Византиядин мозаика
Византий империя (1025 йис)

Эдебият

Васильев А. А. История Византийской империи, Том I. Время до крестовых походов до 1081 г
Васильев А. А. История Византийской империи, Том II. От начала Крестовых походов до падения Константинополя
Диль Ш. История Византийской империи / Перев. с франц. А. Е. Рогинской. — М., 1948.
Диль Ш. Основные проблемы византийской истории / Перев. с франц. Б. Т. Горянова. — М., 1947.
Статья Византия в Большой советской энциклопедии(кьейи элячӀун)
Информация о четвёртом крестовом походе из Большой советской энциклопедии(кьейи элячӀун)
Карышковский, Пётр Осипович Лев Диакон о Тмутараканской Руси // Византийский временник, № 42 (1960)
Карышковский, Пётр Осипович Находки античных и византийских монет в Одесской области [Finds of Antique and Byzantine Coins in Odessa District] //Археологические и археографические исследования на территории Южной Украины. — Киев, Одесса: Выща школа. — С. 172—177
Византия: Утраченная империя / Byzantium: The Lost Empire (1997) — документальный сериал Discovery Channel
С. Аверинцев. Византийский культурный тип и православная духовность // Аверинцев С. С. Поэтика ранневизантийской литературы. СПб., 2004, с. 426—444
Степаненко В. П. Политическая обстановка в Закавказье в первой половине XI в. Архивация 11 январь 2012 йисан.
Византийский словарь: в 2 т. / Сост., общ. ред. К. А. Филатова. Авторы: С. Ю. Акишин, Г. В. Баранов, А. Е. Голованов и др. — СПб.: Амфора, Издательство РХГА, Издательство Олега Абышко, 2011.
Успенский Ф. И. История Византийской империи: Становление. М.: АСТ, Астрель, 2012. — 608 с. — Серия «Историческая библиотека», 2 000 экз., ISBN 978-5-271-33920-2, ISBN 978-5-17-072052-1
Успенский Ф. И. История Византийской империи: Рассвет (Комнины). М.: АСТ, Астрель, 2012. — 480 с. — Серия «Историческая библиотека», 2 000 экз., ISBN 978-5-271-33922-6, ISBN 978-5-17-072055-2
Успенский Ф. И. История Византийской империи: Эпоха смут. М.: АСТ, Астрель, 2012. — 608 с. — Серия «Историческая библиотека», 2 000 экз., ISBN 978-5-271-33923-3, ISBN 978-5-17-072053-8
Успенский Ф. И. История Византийской империи: Македонская династия. М.: АСТ, Астрель, 2011. — 800 с. — Серия «Историческая библиотека», 2 000 экз., ISBN 978-5-271-33921-9, ISBN 978-5-17-072054-5
Успенский Ф. И. История Византийской империи: Крушение. М.: АСТ, Астрель, 2011. — 576 с. — Серия «Историческая библиотека», 2 000 экз., ISBN 978-5-271-33924-0, ISBN 978-5-17-072056-9

Баянар

↑ Дашков С. Б. Императоры Византии. М., 1996. С. 8.
↑ Halsall, Paul Byzantium. Fordham University (1995). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 21 июнь 2011.
↑ Millar 2006, pp. 2, 15; James 2010, p. 5: «But from the start, there were two major differences between the Roman and Byzantine empires: Byzantium was for much of its life a Greek-speaking empire oriented towards Greek, not Latin culture; and it was a Christian empire.»

ЭлячӀунар

Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Византий империя
Византия — история, культура и искусство
История и культура государства ромеев
Византийский урок
Ульянов Олег Германович. Византийское наследие Святой Горы Афон // Публичная лекция в Московском Доме Национальностей 9 апреля 2009 г.
Луговой О. М. «Крестоносцы-наемники в Византии». Исследование участия скандинавов в крестовых походах и связанные с этим случаи их найма в византийскую армию.

[1] Дашков С. Б. Императоры Византии. М., 1996. С. 8.

[fordham-2] Halsall, Paul Byzantium. Fordham University (1995). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 21 июнь 2011.

[3] Millar 2006, pp. 2, 15; James 2010, p. 5: «But from the start, there were two major differences between the Roman and Byzantine empires: Byzantium was for much of its life a Greek-speaking empire oriented towards Greek, not Latin culture; and it was a Christian empire.»

[1]

[2]

[3]