Перейти к содержанию

Дуьньядин кьведлагьай дяве

Википедия:1000
Википедиядихъай
Дуьньядин кьведлагьай дяве

Дуьньядин кьведлагьай дяве — (1939 й. 1 сентябрь — 1945 й. 2 сентябрь) — кьве коалициядин арада хьайи, инсаниятдин тарихда виридалайни чӀехи дяве я. Дяведа 72 гьукумат иштиракнай, им Чилин агьалийрин 80 % я[1]. Женгинин гьерекатар пуд континентдин чилерал, ва кьуд океанрин ятара тухузвай. Им атомдин яракь кардик кутунвай тек сад тир гьуьжет я.

Европадин майдан

Иштирак авур гьукуматрин кьадар дяведин къене дегиш жезвай. Садбуру активдаказ дяведин гьерекатар кьиле тухудай, масадбуру чеб галай союздик квай гьукуматриз недай — хъвадай затӀар, яракьар гуналди куьмек ийизвай, ва гзаф уьлквеяр и дяведа номиналдаказ иштиракнай.

Антигитлер коалициядин къене авай тир:

  • Польша, Британиядин империя (ва адан доминионар: Канада, Гьиндистан, Кьиблепатан Африкадин ГалкӀ, Австралия, ЦӀийи Зеландия), Франция — 1939 йисан сентябрьдиз дяведик эгечӀна;
  • Эфиопия — эфиопиядин кьушунри, суьргуьнда авай Эфиопиядин гьукуматдин командавилик партизанвилин дяведин гьерекатар тухузвай. Союздик квай гьукуматдин официалвилин статус 1940 йисан 12 июльдиз къачуна;
  • Дания, Норвегия — 1940 йисан 9 апрельдиз;
  • Бельгия, Нидерландар, Люксембург — 1940 йисан 10 майдилай;
  • Греция — 1940 йисан 28 октябрьдиз;
  • Югославия — 1941 йисан 6 апрельдиз;
  • ССРГ, Тува, Монголия — 1941 йисан 22 июньдиз;
  • АСШ, Филиппинар — 1941 йисан декабрь; ССРГдиз ленд-лиз куьмекдалди таъминар гуналди чӀехи роль къугъвана.
  • Китай — 1937 йисан 7 июльдиз Япониядин аксиниз дяведин крар тухузвай. Официалдаказ Эфиопияди галкӀчивилин статус 1941 йисан 9 декабрьдиз къачуна;
  • Мексика — 1942 йисан 22 майдиз;
  • Бразилия — 1942 йисан 22 августдиз.

Формалдаказ антигитлер коалициядив Панама, Коста-Рика, Доминикан республика, Сальвадор, Гаити, Гондурас, Никарагуа, Гватемала, Куба,Чехословакия, Непал, Аргентина, Чили, Перу, Колумбия, Иран, Албания, Парагвай, Эквадор, Сан-Марино, Туьркия, Уругвай, Венесуэла, Ливан, Сауди Арабистан, Либерия, Боливия эгечӀнай.

Дяведин финифда и коалициядиз нацист блокдай экъечӀнавай са бязи уьлквеярни агалтнава:

Муькуь пата и дяведа нацист блокдин уьлквеяр иштиракнай:

Вуж дяведикай малумрна Низ дяведикай малумрна Тарих
Пуд лагьай рейх Польша 1 сентябрь 1939 ийс
Словакия Польша 1 сентябрь 1939 ийс
ЧӀехибритания Пуд лагьай рейх 3 сентябрь 1939 ийс
Франция Пуд лагьай рейх 3 сентябрь 1939 ийс
Австралия Пуд лагьай рейх 3 сентябрь 1939 ийс
ЦӀийи Зеландия Пуд лагьай рейх 3 сентябрь 1939 ийс
Индия Пуд лагьай рейх 3 сентябрь 1939 ийс
ЮАС Пуд лагьай рейх 6 сентябрь 1939 ийс
Канада Пуд лагьай рейх 10 сентябрь 1939 ийс
ССРГ Финляндия 30 ноябрь 1939 ийс
Италия ЧӀехибритания 10 июнь 1940 ийс
Пуд лагьай рейх ССРГ 22 июнь 1941 ийс
Италия ССРГ 22 июнь 1941 ийс
Румыния ССРГ 22 июнь 1941 ийс
Словакия ССРГ 23 июнь 1941 ийс
Финляндия ССРГ 26 июнь 1941 ийс
Венгрия ССРГ 27 июнь 1941 ийс

Дуьньядин кьведлагьай дяве гзаф ксариз еке эсер туна. Дяведал иштиракна 72 гьукумат (80 % дуьньядин инсанар). 40 гьукуматрин ччилел дяве хана. 110 млн кас армиядиз мобилизоватна. Вири ксарин кӀватӀ тавун 60—65 млн кас, 27 млн кас абрикай фронтдал кьенва. Вирдлай гзаф инсанар кьенва гьукуматар: ССРГ, Китай, Германия, Япония и Польша.

Дяведин харж — 4 триллион доллар. Анжах ССРГ, АСШ, Британии ва Германии авунва 652,7 агъзур самолётар (дяведин и транспортдин), 286,7 агъзур танкар, вичин механизмдалди вич-вичиз фидай тупар ва бронемашинар, 1 миллионрай гзаф артиллериядин тупар, 4,8 миллионрай гзаф пулемётар (Германия галачиз), 53 миллион винтовокаяр, карабинар ва автоматар, гзаф чӀехи къадар муькуь яракьар ва дяведин тадаракар. Дуьньядин кьведлагьай дяведикай гзаф шегьерни хуьрер чукӀурна.

Дяве гуьгъуьнлай РагъакӀидай Патан Европадин (ЧӀехибритания, Франция ва амабур) роль гъвечӀи хьанва, амма ни АСШ кьилин гьукуматар хьанва. Африкадин ва Азиядин колонияр аслувалдикай аксивал башламишна ва гьа вахтундиз маса гьукуматрикай аслу туширвал къачунва (Эфиопия, Исландия, Сирия, Ливан, Вьетнам, Индонезия). РагъэкъечӀдай патан Европадал авай гьукуматрал ССРГди социализмдин къурулушар (режимар) эцигна.