НуькӀ
НуькӀвер (лат. Aves) — кьулан тар авай какаяр хадай чими ивидин гьайванрин кӀеретӀ, вич адетдалди кьилдин класс хьиз гьиссабзавайди тирди. Маса алай чӀавун гьайванрив гекъигайла вич хъсандиз чара хьанвай кӀеретӀ язва. Вичиз виридалайни хас тир сифетрикай сад тирди цӀакулрикай винел алай къат я, ада беден температурадин пис дегишивилеривай хуьзва, лув гудайлани зурба рол къугъвазва. Лув гунин алакьун нуькӀверин виридалайни чӀехи кьетӀенвал я (бязи жуьрейриз ам авачирвал кьвед лагьай дережадин гьал я). Вилик патан кӀвачер-гъилер луварин кӀалубдиз элкъвена. НуькӀвериз ялцинни хуьрек иливрунин органрин кьетӀен къурулуш ава, ам абуруз авай лув гунин алакьунихъ галаз алакъалу я. КӀуф мад са тафаватлу ийидай сифет я.
Пара нуькӀверин жуьрейри Чилин са региондалай масадаз акадар тийиз яргъи миграцияр ийизва. Адалайни чӀехи кьадарди куьчеривилидаказ яшамишзава, чпин ареалрин сергьятрин къене гьамиша чӀехи тушир яргъивилериз элячӀиз. НуькӀвер социал гьайванар я, сад-садахъ галаз абур визуални ванцин сигналрин куьмекдалди алакъалу жезва. Бязи дуьшуьшра абуру жемятдин крар ийизва: коммунальный муг авун, санал гъуьрч авун ва душманривай хуьн. Жуьрейрикай чӀехи паюниз могогамия хас я. Адетдалди, какаяр мука хадайди, абурал са тахьайтӀа кьве диде-буда ацукьдайди я. НуькӀверин чӀехи пай яргъал вахтунда чпин шарагрихъ гелкъвезва.
НуькӀвер вири дуьнуьядин экосистемайра яшамиш жезва, Антарктидадин къенен патарни кваз. Халкьарин арада авай орнитологрин галкӀдин малуматралди, 2019-лагьай йисан гьалдиз килигна илимдиз 10 738 чан алай нуькӀверин жуьре (20 046 агъажуьре), гьакӀни 158 гилан тарихдин чӀавуз терг хьанвай жуьре чида. И тегьерда, нуькӀвер — кьуд кӀвач квайбурун виниклассдин виридалайни чӀехи жуьреба-жуьревал авай кӀеретӀ я. Урусатди чилерал 789 жуьре къейдна, 657 муг ийидай жуьрени кваз; 125 чпин муг къалур тавунвай жуьре, ва 7 терг хьанвай жуьре.
Лап вини дережадин кьулан тар авай гьайванрин виридалайни пара кьадардин ва чкӀанвай кӀеретӀ яз, гьакӀни чпин биологиядин кьетӀенвилиз килигна, нуькӀвер тӀебиатдани инсандин уьмуьрда чӀехи рол къугъвазва. Пара жуьрейриз зурба экономикадин метлеб ава. НуькӀверхъанвал хуьруьн майишатдин кьилин хилерикай сад язва, ада инсандиз як, кака, пиярни цӀакулар гузва. Пара нуькӀверин жуьреяр инсанди кӀвалин гьайванар хьиз хуьзва. Инсандин кӀвалахунин гъиляй нуькӀвер чеб вилик фена, садбур синантропар хьанва. Гьа са чӀавуз 1200 жуьре терг хьунин кичӀевилик ква, абур миллетдинни халкьарин арада авай къанунри хуьзва.
НуькӀвер ахтармишда чирдай илимдиз орнитология лугьудайди я.
ЭлячӀунар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- Пара авай нуькӀверин тӀварар кьуд чӀалал: латини, англи, урус ва чувуд Архивация 24 ноябрь 2005 йисан.
- Огромное собрание фотографий Архивация 22 июль 2011 йисан. диких птиц со всего мира (инг.)
- чуьлдин нуькӀвер Архивация 12 март 2008 йисан.
- Фотографии и голоса птиц Архивация 29 октябрь 2006 йисан.
- Птичье пение в классической музыке
- Птицы в Толковом словаре живого великорусского языка Владимира Даля