Перейти к содержанию

Пётр Ильич Чайковский

ЭлячӀунар дуьзар хъувун
Википедия:1000
Википедиядихъай
Пётр Ильич Чайковский
Петръ Ильичъ Чайковскій ва Пётр Ильич Чайковский
Дидедиз хьайи чӀав 25 апрель (7 май) 1840 йисан[1][2][3][4][5][6][7]
Дидедиз хьайи чка Воткинск, Вятка губерния
Кьиникьин чӀав 25 октябрь (6 ноябрь) 1893 йисан[8][1][2][3][4][5][6][7] (53 йисан)
Кьиникьин чка Санкт-Петербург
Гьукумат Урусатдин империя
Пеше композитор[9], либреттист, дирижёр, хореограф, музыкадин педагог, пианист, автобиограф, музыкадин критик, автор дневника[10], переводчик[11] ва преподаватель университета
Буба Илья Петрович Чайковский
Диде Александра Андреевна Ассиер
Гъуьл-пабвал Антонина Ивановна Милюкова[12]
Пишкешар орден Святого Владимира 4-й степени ва орден Святого Владимира
Автограф Автограф
 Викигьамбарда авай шикилар
Викичешме логотип Произведения

Пётр Ильи́ч Чайко́вский (7 май 1840, Воткинск — 6 ноябрь 1893, Санкт-Петербург) — урус композитор, педагог, дирижёрни манийрин патай критик. Адан пара кӀвалахар гьелелиг чан амаз дуьньядин дережадин тӀвар-ван атанвай. Исятда абур манидин Романтикадик квайбурукай виридалайни хъсанбурук ква. Россиядин XIX вишйисан виридалайни чӀехи композитор яз гьисабзавайди я.

Уьмуьр

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Пётр Чайковский суван инженердин адан кьведлагьай папан кьведлагьай хва тир. Пётрдихъ стхаяр Николай, Ипполит, Анатолий, Модестни вах Александра авай. Хзандихъ манийрал ахьтин рикӀ алачир. ЯтӀани, адан кьуд йис тирла Чайковскийдаз пианинодин сифте тарс хьана. 1844 йисалай эгечӀна адахъ француз гувернантка Фанни Дюрбах хьана, ада жегьил Чайковскийдал пара еке эсир гъана. А чӀавуз Чайковскийди вичин шиирар кхьизвай, адан гувернантка Дюрбаха адаз «вичин бицӀи Пушкин» лугьузвай. Сифте сефер адан бубади Петербургдай адаз пианино гъанвай адан 5 йис тирла. Адан дидеди са мани ягъиз гайла адавай са шумуд манияр ягъиз жезвай вичивай. Хзандиз гъвечӀи Пётрдин алакьунрикай пара аламат хьанвай, бубади адаз Мария Пальчикова эверна тарсар гун патал. Са арадилай Пётрдивай вичин мялимдилай хъсан чарчелай кӀел ийиз нотаяр къугъваз жезвай. Чайковскийдал эсир гьакӀни Италиядин манийрин мялим Луиджи Пичоллиди гана. Моцартдилайни Бахдилай эсир адаз хьанач, адалай пара эсир италийвиривай хьана.

Гьукуматдин идарада къуллугъдал алаз адаз пара пул къвезвайтӀани, рикӀел алай мурадар кьилиз акъуд жедай, Чайковский а кардикай пара галат хьана 1861 йисуз ам гьукуматдин къуллугъдикай хкатна. Гьа чӀавуз Чайковскийдиз манийрикай ахьтин пара чирвилер авачиртӀани ада вичиз манийрин студия къачуна — адан мукьвабур а кардал рази тушир. Адан халу Пётр Петрович Чайковскийда лагьанай: «И Пётр. И паргар тушир Пётр! Гила ада юриспруденция туна суьрне къачунва!» 1862 йисуз Чайковский Петербургда авай Антон Рубинштейна туькӀуьрнавай консерваториядик экечӀна. Рубинштейна адаз чирзавай композициядани инструментрал къугъвазни. Теория адаз гана урус компонист Николай Иванович Сарембади.

Чайковскийди вичиз композициядин рекъяй кими тир чирвилер къахчузвай. Са кагъазда 1862 йисан 16 декабрдиз ада вичин вахаз кхьенвай:

«За ваз кхьенвай, за манийрин теория чир ийиз эгечӀнава, вични пара зурбадаказ. Заз пара гичӀ ава зи ажизвиликай, эхирда зи ажизвили гъалибвал кьада, акӀа дахьайтӀа за ваз гаф гузва, закайни са паргар жеда. Гьелелиг пара геж туш».

1877 йис Чайковскийдин уьмуьрда виридалайни четинбурук квай. Гьа йисан кьиле адал гьалтна Надежда фон Мек (1831—1894). Ам гъуьл амачир девлетлу паб тир, ада гьакӀни Клод Дебюссидиз пулунихъ куьмек гузвай.

Чайковскийдихъ чӀехи агалкьунар хьанатӀани, адан уьмуьрда пара четинвилерни депрессия авай. А саягъ хьана вучиз лагьайтӀа лап фад ам вичин дидедикай хкатна ам школадиз фейивили, гуьгъуьна адан диде кьена, гьакӀни фад кьена адан дуст Николай Рубинштейн. Адан виридакай чинебадаказ хуьзвай гомосексуалвални гьа факторрикай сад тир, исятда манийрин тариххъанари а фактордиз ахьтин еке важибвал гузвачтӀани.

Ам вичин папахъ галаз чара хьайила ам Россиядай гъурбатдиз фена са йисал. Гьа чӀавуз ада вичин Кьудлагьай симфониядин Евгений Онегин куьтягьна. 1879 йисуз ам хтана куьруь чӀавалди Москвадин Консерваториядиз. Гуьгъуьнин са шумуд йисалара, фон Мекдивай пулар кьабул ийиз, ада пара физвай Европадай, Россиядин хуьруьн чкайрай, чӀехи пай ам тек тир, инсанрихъ галаз акваз кӀан тийиз. 1881 йисан 23 мартдиз Николай Рубинштейн кьена Парижда. Гьа декабрьдиз Чайковскийди эгечӀна кӀвалах вичин «чӀехи артист рикӀел хкинин» пианинодин минордин Триодал кӀвалах эгечӀна. Сифте сефер ам Рубинштейн кьена са йис алатайла Москвадин Консерваторияда къугъвана. Адакай Чайковскийдин уьмуьр аламаз пара тӀвар-ван авайди хьана. 1893 йисан ноябрьдиз а манидикай Чайковскийдин вичин элегия хьана адаз бахшнавай концертра Москвадани Санкт-Петербургда.

1884 йисуз Чайковскийди вичел алай пашманвални теквал алуд ийиз эгечӀна. А йисан мартдиз император Александр III адаз Пак тир Владимиран кьудлагьай классдин Орден гана. Гьа кар патал Чайковскийдин дережа жемятда хкаж хьана. 1885 йисуз Александрди адаз Санкт-Петербургдин Большой Каменный театрда Евгений Онегиндин цӀийи саягъ туькӀуьр авун жузуна. ГьакӀни императорди Чайковскийдиз уьмуьрлухъ гьар йисан пенсия 3000 рубл туькӀуьрна. Гьадалай кьулухъ Чайковски Россиядин виридалайни пара важиб авай композитор хьиз кьаз хьана.

Кьиникь

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

1893 йисан 16/28 октябрьдиз Чайковскийди Санкт-Петербургда вичин Ругудлагьай симфониядин, патетикадин премьера ахъайна. КӀуьд йис кьулухъ 53 йиса Чайковский кьена. Ам куьцуькнавай Александр Невскийдин Тихвин сурал, Александр Бородин, Михаил Глинка, Михаил Глинкани Модест Мусоргский композиторрин патаг. Гуьгъуьна, Римский-Корсаковни Балакирев гьабурун патаг куьцуькнавай. Вирида гьисабзаватӀани Чайковскийдин кьиникь ресторанда гун тавунвай яд хъванвайвили хьанвайди я, пара кхьирагри фикирзава ада вичи вич кьенвайди я.

Ирс

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Вилиди лугьузвайвал, Чайковский пара рекьера сифтеди тир… адакай вири чӀаварин сифте урус профессионал композитор хьана. Адаз мумкинвал хьана ада Сантк-Петербургдин консерваторияда чир авунвай РагъакӀидай патан композиторрин кӀвалахар урусни маса халкьарин манияр акъадарна вичин жуьре туькӀуьр ийиз. Ада эсер гана симфонийрални программайрин манийрал. Виллиди лагьайвал, ада Ференц Листанни Берлиозан крар Шекспиран дережадал гъана. Виллидини Холдена фикирда кьунвай Чайковскийди вичин кӀвалахар вири вичин халкьдин композиторрин мектеб авачиз вилик тухузвайди. Абуру фикирна, кьилди Глинка тирди Чайковскийдилай вилик урусни рагъакӀидай патан кӀвалахар сад сада акъадар авун, Санкт-Петербургда авай адан мялимарни немцарин мектебдик квайбур тир. Маесани Тарускина кхьизвай, Чайковскийди фикирзавай, адан алакьунарни манийра чӀехи стандартар патал ам хкатна адан са чӀава авай маса манихъанарикай. Маеса мадни лагьана, Чайковскийдиз урус халкьдин хесет манийра тваз кӀанзавай Европадин еридин чӀехи стандартарни кваз.

Маеса лагьайвал, Чайковский яшамиш жезвай чӀавуз урус халкь вичин дириндаказ пай хьанвай, гьавиляй а халкьдин хесет вич дуьздаказ акъудаз четин тир. Маеса мадни лугьзвай, са чӀав герек хьана акъуд авун патал гьикӀ урусвал дуьздаказ акъуддатӀа. Адан профессионалвал патал, Маеса лагьана, ада вичин къаст эхирда агалкьна. Композиторан дуст, манийрин критик Герман Лароша кхьена Ксанвай Иервиликай, адан къиметдик квазва "рангунилай пара диринни пара мана авай затӀ ква, манийрин къене пата, вични виридалайни пара мелодиядин лап кьиле. Гьа элемент урусди я. Маесани Тарускина лагьайвал, Чайковскийдиз вичин манийралди Россиядилай элечӀна масанриз физ кӀанзавай.

Адан рагъакӀидай патаз авай ахъайвали, абуру кхьизвай, ам фикирдал гъана, адан манияр кьилди са Россиядиз ваъ, вири дуьньядиз талукь я. Волкова мадни лагьана, гьа карди адаз фикир гана, халисдаказ Россиядин чка Европадин манийрин дуьньяда чка акун. Ам сифте урус композитор тир, гьар фикирар тухузвай. Гьа саягъ хьана адакай сифте урус композитор маса гьукуматрин жемятдиз вичин кӀвалахарни маса урус композиторрин кӀвалахар чир авур. Уоррока кхьейи Чайковскийдин биографияда, Энтони Холдена рикӀел хкизва Чайковскийдилай вилик хьайи урус классикадин манийрин кимивилер, ахпа эцигзава композитордин агалкьунар тарихдин цӀарцӀа: Чайковский кьена 20 йис алатайла, 1913 йиса, Игорь Стравинскийдин «Пак тир Гатфар» манийрин сценадал фена, Россия 20 вишйисан манияр атанвайди хабар гуниз. Кьве лап маса жуьре дуьньяйрин арада, Чайковскийдин манияр амай са муьгъ хьиз амукьна.

Баянар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
  1. ↑ 1,0 1,1 Чайковский Петр Ильич // Большая советская энциклопедия, 1969—1978 — Т. 29 : Чаган — Экс-ле-Бен.
  2. ↑ 2,0 2,1 Энциклопедия Британника онлайн
  3. ↑ 3,0 3,1 SNAC Проверено 9 октябрьдиз 2017.
  4. ↑ 4,0 4,1 Internet Broadway Database Проверено 9 октябрьдиз 2017.
  5. ↑ 5,0 5,1 International Music Score Library Project Проверено 9 октябрьдиз 2017.
  6. ↑ 6,0 6,1 Enciclopédia Itaú Cultural Проверено 9 октябрьдиз 2017.
  7. ↑ 7,0 7,1 идентификатор BNF Проверено 10 октябрьдиз 2015.
  8. ↑ ЭСБЕ / Чайковский, Петр Ильич
  9. ↑ Архив изобразительного искусства Проверено 1 апрельдиз 2021.
  10. ↑ Проверено 24 июньдиз 2019.
  11. ↑ tschaikowsky-gesellschaft.de
  12. ↑ https://www.classical-music.com/features/articles/the-desperately-sad-marriage-between-tchaikovsky-and-antonina-milyukova/

ЭлячӀунар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Пётр_Ильич_Чайковский&oldid=90611" я