Словак чӀал

Словак чӀал (чпин тӀвар: slovenčina, slovenský jazyk) — словакрин чӀал я. Славъян чIаларин рагъакӀидайпатан агъакӀватӀалдик акатзавайди я. Виридалайни мукьва тирди — чех чIал я. Словакияда кьилди сад тир гьукуматдин ва ЕврогалкӀдин официал тирбурукай са чӀал я.

Рахадайбурун кьадар

Официал делилрив кьурвал, дуьньяда словак чӀалал рахадайбурун кьадар 6 миллион касдилай пара авайди я. Абурукай 4,72 млн касди кьван, гьукуматдин вири агьалийрикай 86 % кьван яз, Словакияда уьмуьр гьалзавайди я. 2001-лагьай йисан делилриз килигайвал, пата 2,016 млн словак чӀалал рахадайди уьмуьр гьалзавайди я.

Гьукумат	Посольстводин делилрив кьурвал	2001 йисан официал делилрив кьурвал
Америкадин Садхьанвай Штатар	1200000	821325
Чехия	350000	183749
Венгрия	110 000	17 693 (къ.1)
Канада	100000	50860
Сербия	60000	59021 (къ.2)
Польша	47000	2000 (къ.3)
Румыния	18000	17199
Украина	17000	6397 (къ.4)
Австрия	10 234	10 234
Хорватия	5000	4712

Къейдер:

1. Словак чӀал чируникай 68852 касди лагьана

2. КьетӀендаказ Воеводинада

3. Юкьван гьисабдай комиссияди и кьадардиз акси тир Словак ассоциациядин арза кьабулна

4. КьетӀендаказ Подкарпатыдин Русьда

Словак чӀалан кьетӀенвилер

Вичиз мукьва тирбурукай словак чӀал агъадик ганвай кьетӀенвилери чара ийизавайди я:

• ритмдалди жезвай къанун — кьве тахьайтӀа адалай пара сад садан гуьгъуьна къведай ибаратда яргъи ахъа ванер тахьайтӀа кьвеванер (дифтонгар) хьана кӀанзавайди туш;
• куьруь ахъа ванерин патав, чеб яргъи ибарат туькӀуьрзавай, яргъи ахъа ванерни кьвеванер (ie, ô [uo], iu, ia) кӀвалахарун. Мисалар: žena — žien «хнуб — хнупӀар», koza — kôz [kuos] «цӀегь — цӀегьер», päť — piaty «вад — вадлагьайди»;
• кьилди словак чӀала авай ä ван. Мисалар: mäso «як», pamäť «рикӀел»;
• ибарат туькӀуьрдай r ва l сонантрин яргъивални куьруьвал. Мисалара: zrno — zŕn «твар — тварар», slza — sĺz «нагъв — накъвар»;
• кьилди кӀеви тир r авайди я, гьатта вилик квай хкажунин ахъа ванер вилик. Мисалар: veriť «агъун, иман гъун», repa «турп»;
• кьве жуьредин l (хъуьтуьл ľ ва юкьван l) авайди я. Мисалар: liť «цун» (месэла, «яд»), ľudia «инсанар», амма láska «кӀанивал», plot «жугъун» (цал);
• ахъа тушир ванерикай кӀеви кьве-кьвед туширбур, хъуьтуьл кьурвал авачирбур пара я.
• гилан чӀаван глаголриз гьамиша -m акьалтӀун жезвайди я. Мисалар: nesiem, pijem, volám, prosím «тухузава, хъвазава, эверзава, тӀалабзава»;
• итим жинсинин паравилин кьадардин асул падежда жедай -ovia акьалтӀун я. Мисалар: synovia, otcovia, druhovia «рухваяр, бубаяр, кӀилияр (дустар)».

Нугъатар

Адетдалди словак чӀал пуд рахунрин кӀватӀалдиз чара ийизва:

• РагъакӀидай патан нугъат
  • кеферни рагъакӀидай патан кӀватӀал (Новэ место-над-Вагьом, Тренчин, Жилина, Чадца шегьерра);
  • кьиблени рагъэкъечӀдай патан кӀватӀал (Нитра, Топольчаны шегьерар);
  • кьиблени рагъакӀидай патан кӀватӀал (Братислава, Трнава, Загорье шегьерра);
• Юкьван нугъат
  • Кефер патан кӀватӀал (Липтовский Микулаш, Мартин, Прьевидза шегьерра);
  • Кьибле патан кӀватӀал (Банская Быстрица, Зволен, Лученец, Левице шегьерра);
• РагъэкъечӀдай патан нугъат
  • кьиблени рагъакӀидай патан кӀватӀал (Попрад, Прешов, Спишская Новая Весь, Кошице шегьерра);
  • юкьван кӀватӀал (Михаловце, Требишов шегьерра);
  • рагъэкъечӀдай патан кӀватӀал (Гуменне шегьерда).

Диалекты словацкого языка

Тарих

Тарих девирриз чара авун:

• Сифте гатӀумдай чӀаван девир (1000-лагьай йисалай вилик)
  • ЧӀехи Моравиядилай вилик хьайи девир (845-лагьай йисалай вилик)
  • ЧӀехи Моравиядин девир (845-900-лагьай йисарин ара)
  • ЧӀехи Моравиядилай кьулухъ хьайи девир (900-1000-лагьай йисарин ара)
• Литературадилай вилик хьайи девир (1000-1787-лагьай йисарин ара)
  • чӀехи девир (XI—XV-лагьай вишйисарин ара)
  • гъвечӀи девир (XVI—XVIII-лагьай вишйисарин ара)
• Литературадин девир (1787-лагьай йисалай инихъ)
  • Бернолакан девир (1787—1843-лагьай йисарин ара)
  • Штуран девир (1843—1852-лагьай йисарин ара)
  • Реформайрин девир (1852—1863-лагьай йисарин ара)
  • Матицадин девир (1863—1875-лагьай йисарин ара)
  • Мартинан девир (1875—1918-лагьай йисарин ара)
  • Дяведин арада хьайи девир (1918—1940-лагьай йисарин ара)
  • Гилан девир (1940-лагьай йисалай инихъ)

V-VI-лагьай вишйисара гилан Словакиядин чилерал славъян тайифайяр ацукьна. Гьа чӀавуз садлагьайславян чIалан фонетикадин чаравал жез гатӀумна.

863-лагьай йисал кьван админстрациядинни диндин хилера официал чӀал яз латин чIал тир. Адалай кьулухъ адан чка цIуруклисадин славян чIала кьуна, гьакӀни «глаголица» кӀвалахариз гатӀумна. ГьакӀ ятӀани, латин кхьинар къушабадаказ кӀвалахарзавайди тир.

885-лагьай йисуз Рим Папади ЧIехи Моравияда цӀуруклисадинни словак чӀалан кӀвалахарун къадагъа авуна. И вакъиадиз латин чӀалан цӀийи хъухьунин мас гана кӀанда, вучиз лагьайтӀа латин чӀал мад администрациядинни диндин официал чӀал яз хъхьана.

Антон Бернолак

Мадъярри ЧӀехи Моравия чукӀурунин кьулухъ X-лагьай вишйисуз словак чӀалан кӀалубда гьатун са шумуд славъян нугъатрин таъсирдик авайди тир. Гилан Словакиядин чилерал администрациядин чхелда латинни словак чӀалар кӀвалахардай чӀавуз, диндин чхелда чех диндин къуллугъухъанрин куьмекралди чех чIал чкӀиз гатӀумна.

Са чӀавара кхьидайла словакри латинни чех чӀалар сад хьиз кӀвалахарзавайди тир. ГьакӀни гьикӀ хьайитӀани гьар йикъан уьмуьрда словак чӀал физ авайди тир.

Чеб словак чӀалал авур кхьинар XV—XVI вишйисариз талукь я, гьакӀни гьадалайни вилик словак чӀалан кьетӀенвилер чех, латинни немец чӀаларал авур кхьинрани гьалтзавайди я.

XVIII вишйисал кьван Словакиядин чилерал чех чӀалан къанунар литературадин чӀал хьиз гьисабзавайди тир.

XVII—XIX вишйисарра Славъян халкьарин цӀийи хъухьунин девир тир. Къвердавай пара инсанриз словак чӀал са стандартдик хъийиз кӀанзавайди тир. ТуькӀуьрунин финифда авай литературадин словак чӀал словакрин уьмуьрдиз миллетдин жувагьакьулдин чӀехи хьунин, миллет сад авунин ва миллетдин мединиятдин вилик тухунин фактор яз тир.

Людовит Штур

1783-лагьай йисуз Йозеф Игнац Байзади садлагьай словак роман акъудна. «Приключения и испытания юноши Рене» (René mlád’enca prihodi a skusenost’i) тӀвар алай эсер словак чӀалан рагъакӀидайпатан нугъатдал кхьенва.

Садлагьай илимдалди делил авай литературадин словак чӀалан кодификациядин кирам католиквилин кешиш Антон Бернолак хьана. Кодификация ийидайла ада диб хьиз рагъакӀидайпатан рахунрин кӀватӀалар къачуна.

Ам словакни чехни латинни немецни венгер ругуд том авай гафарганда чӀал са стандартдик хъувунин садлагьай агалкьунралди авунвай алахъун хьана.

Людовит Штурани адан кӀилийри авур чӀалан реформа словак халкь вилик тухунин патал чӀехи мана квай рол къугъвана. Абуру цӀийи, юкьван рахунрин кӀватӀалдин рахунрин лексикадал диб эцигай, литературадин чӀал теклифна. Гьа и чӀалал словак миллетдин литература вилик физ гатӀумна.

1851-лагьай йисуз словак интеллектуалрин алтӀушдал масакӀунар туна цӀийикӀа туькӀуьрнавай Штуран кодификациядин версия кьабулна, версиядин кирам — Милан Гаттала. И вариант гилан словак литературадин чӀалан диб я.

Кхьинар

A a	Á á	В в	Ä ä	B b	C c	Č č	D d
Ď ď	Dž dž	E e	F f	G g	H h	Ch ch	I i
Í í	J j	K k	L l	Ĺ ĺ	Ľ ľ	M m	N n
Ň ň	O o	Ó ó	Ô ô	P p	Q q	R r	Ŕ ŕ
S s	Š š	T t	Ť ť	U u	Ú ú	V v	W w
X x	Y y	Ý ý	Z z	Ž ž

Фонетика

Кьилин гьарф	ЦӀарцӀин гьарф	Гьарфдалди сивяй акъудун	ВФАдив кьурвал
A	a	a	[a]
Á	á	á	[a:]
Ä	ä	široké e	[ɛ], [æ]
B	b	bé	[b]
C	c	cé	[ʦ]
Č	č	čé	[ʧ]
D	d	dé	[d]
Ď	ď	ďé	[ɟ]
Dz	dz	dzé	[ʣ]
Dž	dž	džé	[ʤ]
E	e	e	[ɛ]
É	é	é	[ɛ:]
F	f	ef	[f]
G	g	gé	[g]
H	h	há	[ɦ]
Ch	ch	chá	[x]
I	i	i	[ɪ]
Í	í	í	[i:]
J	j	jé	[j]
K	k	ká	[k]
L	l	el	[ḷ], [l]
Ĺ	ĺ	dlhé el	[ḷ:]
Ľ	ľ	eľ	[λ]
M	m	em	[m]
N	n	en	[n]
Ň	ň	eň	[ɲ]
O	o	o	[o]
Ó	ó	ó	[o:]
Ô	ô	ó	[u̯o]
P	p	pé	[p]
Q	q	kvé	[k]
R	r	er	[r], [ṛ]
Ŕ	ŕ	dlhé er	[ṛ:]
S	s	es	[s]
Š	š	eš	[ʃ]
T	t	té	[t]
Ť	ť	ťé	[c]
U	u	u	[u]
Ú	ú	ú	[u:]
V	v	vé	[v]
W	w	dvojité vé	[v]
X	x	iks	[ks]
Y	y	ypsilon	[ɪ]
Ý	ý	dlhý ypsilon	[i:]
Z	z	zé	[z]
Ž	ž	žé	[ʒ]

Словак чӀала кьуд виниз акъатзавай кьвеван авайди я:

Кьилин гьарф	ЦӀарцӀин гьарф	ВФАдив кьурвал	Мисал
-	ia	[i̯a]	viac
-	ie	[i̯ε]	miesto
-	iu	[i̯u]	cudziu
Ô	ô	[u̯ɔ]	stôl

ГьакӀни словак чӀала чара ийидай (диакретикадин) лишанар кӀвалахарзавайди я:

Лишандин мана	Чпин тӀвар	Ванер
яргъивал къалурдай	«dĺžeň»	á, é, í, ó, ú, ý, ĺ, ŕ
хъуьтуьлвал къалурдай	«mäkčeň»	č, dž, š, ž, ť, ď, ň, ľ
кьветӀинкӀ	«dve bodky»	ä
о-циркумфлекс	«vokáň»	ô

Ахъа тушир ванерин чаравилин хилер:

i/y кхьинралди

Жуьре	Ванер
кӀеви	d, t, n, l, k, g, h, ch
хъуьтуьл	ď, ť, ň, ľ, c, č, š, ž, dz, dž, j
лишан авачир	b, m, p, v, r, z, s, f

вандайвилелди/вандай туширвилелди

Жуьре	Кьве-кьвед тир	Кьве-кьвед тушир
вандай	b, d, ď, g, dz, dž, z, ž, h, v	m, n, ň, l, ĺ, ľ, r, ŕ, j
вандай тушир	p, t, ť, k, c, č, s, š, ch, f	-