Амазун: различия между версиями

Википедиядихъай
Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки
Нет описания правки
ЦӀар 1: ЦӀар 1:
[[Файл:Amazonrivermap.png|thumb|Амазонка вацӀ]]
[[Файл:Amazonrivermap.png|thumb|Амазонка вацӀ]]

'''Амазо́нка''' ({{lang-pt|Amazonas}}) — [[вацӀ]] [[Кьиблепатан Америка]]дин авай. [[ВацӀун бассейн|Бассейн]] майдандин, гзав яд авайдинни вацӀин системадин яргъивалдин дуьньяда виридалай чӀехи вацӀ. 6992 км яргъивилихъ<ref>[http://newsru.com/world/03jul2008/dokazali.html Амазонка все-таки самая длинная река в мире, установили бразильские ученые] {{ref-ru}}</ref>.
'''Амазун''' ({{lang-es|Amazonas}}, {{lang-pt|Amazonas}}) — [[Кьиблепатан Америка|Кьибледин Америкада]] авай вацI, дуьньядин виридалайни яргъи вацI<ref>[http://izvestia.ru/news/428917 Известия - Амазонка оказалась самой длинной рекой в мире]</ref>, гьакIни бассейндин кьадардал, цив ацIайвилел ва вацIун системадин яргъивилел гьалтайла дуьньядин виридалайни чIехи вацI я.

[[Маранийун]] ва [[Укаяли]] вацIар сад-садак какахьуналди арадал къвезава. Маранийун лугьудай кьилин агъавацIалай эгечIна яргъивал 6992,06 км жезва, XX-лагьай виш йисан эхирда жагъанвай Апачета лугьудай кьиляй эгечIна – 7000 кьван км я, Укаялидин кьиляй эгечIна – 7000 км-дилай пара я.

Бассейндин майдан - 7180 агъ. км² (масса малуматрив кьурвал, 6915 агъ. км²) я. И къалурзавай лишандал гьалтайла ам [[Ла-Плата (эстуарий)|Ла-Плата]] [[эстуарий]]дин (4140 агъ. км²) ва [[Конго (вацI)|Конго]] вацIун (3700 агъ. км² кьван) бассейнрилай лап чIехи я.

2011-лагьай йисуз вири дуьньядин конкурсдин нетижада Амазун вацI 7 дуьньядин тIебиатдин аламатдикай сад яз тестикьарна<ref>[http://www.buenolatina.ru/news.php?id=1147 BuenoLatina. Чудеса природы в Латинской Америке: Водопады Игуасу и Амазонка]</ref>.

Амазун вацIун бассейндин чIехи пай [[Бразилия]]динди я, кьиблединни рагъакIидай патан ва рагъакIидай патан районар – [[Боливия]]динбур, [[Эвадор]]динбурни [[Колумбия]]динбур я.

Гзаф пай Амазун арандай тIуз ва экватордин мукьув физавай вацI субгьяркьуьвилин патаз авахьзава. Дуьньядин виридалайни чIехи делта арадал гъана (адан майдан 100 агъзурдилай пара км², гьакIни дельтадик дуньядин виридалайни чIехи вацIун [[Маражу]] тIвар алай остров акатзава), Амазун вацI [[Атлантик океан]]дик акахьзава.

Амазун вацI хейлин агъавацIари таъминарзава, абурукай 20-даз 1500 км-дилай пара яргъивал ава. Виридалайни чIехи агъавацIар ибур я: эрчIи патай - [[I|Журуа]], [[||Пурус]], [[Мадейра (вацI)|Мадейра]], [[Тапажус (вацI)|Тапажус]], [[Шингу (вацI)|Шингу]], [[(вацI)|Тукантинс]]; чапла патай - [[Путумаю (вацI)|Иса]], [[Жапура (вацI)|Жапура]], [[Риу-Негру (вацI)|Риу-Негру]].

Бразилиядин Миллетдин обсерваториядин Геофизикадин департаментдин малуматриз килигна, Амазун вацIни физавай патаз, амма 4 агъзур метр авай деринда, накьвадин ятарив таъмин жезвай чилин кIаник квай [[Гьамза (вацI)|Гьамза]] (Hamza) вацI физава. Адан авахьун 3 агъзур м³/с кьван я.<ref>[http://www.buenolatina.ru/news.php?id=1037 BuenoLatina. Бразилия: под Амазонкой обнаружена подземная река Хамза (Hamza)]</ref>.

Агъа авахьун авай чкада юкьван гьалдин харжи 220 агъ. м³/с кьван я (гьар сезондиз 70-дилай эгечIна 300-дал кьван дегиш жезава). Юкьван гьалдин йисан авахьун 7000 км³ кьван я (вири дуьньядин вацIарин умуми йисан авахьуникай 15% кьван я). КIеви тир авахьун – 1 миллиардилай пара тонн я. Океандин яд 1400 километрдал агъадилай виниз хкаж жезва, вацIун сив авай чкада яд хкажунрихъ лап кьакьан лепеяр гала.

АгъавацIарихъ галаз Амазунди 25 агъзур километрдилай пара яргъивал авай къенепатан цин рекьерин система арадал гъизава. 4300 километр авай арада (Андрал кьван) Амазундин кьилин кьер гимияр къекъведайвал я. Манаус шегьердал кьван (ам вацIун сивелай 1690 км яргъал чка кьунва) океандин гимийривай хкажизиз жезв<ref name=encarta>{{cite encyclopedia|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761571466/Amazon_(river).html|title= Amazon (river)|publisher=Microsoft Encarta Online Encyclopedia|edition=2007|accessdate=12 August 2007|archiveurl=http://www.webcitation.org/5kwDrOAQJ|archivedate=31 October 2009|deadurl=yes}}{{dead link|date=September 2011}}</ref>.

Кьилин пуртар (агъидилай виниз килигна): [[Белен (Пара)|Белен]], [[Сантарен (Пара)|Сантарен]], [[Убидус (Пара)|Убидус]], [[Манаус]] (Бразилия), [[Икитус]] (Перу).

ВацIун бассейндин майдан [[Австралия]]дин майдан кьванди я. Амазундин кеферпатанни кьиблепатан агъавацIара йисан къене чара-чара вахтунда хкаж жезва, адан гъиляй Амазункадин юзун дуьзрин жезва, гьавиляй ам вири йисан къене цив ацIай яз ава. Хкаж хьайила, физ тежер уьленар арадал гъана, яд пара гегьенш тир чилерал акьалтзава.


== Баянар ==
== Баянар ==

23:03, 15 август 2015 жуьре

Амазонка вацӀ

Амазун (исп. Amazonas, порт. Amazonas) — Кьибледин Америкада авай вацI, дуьньядин виридалайни яргъи вацI[1], гьакIни бассейндин кьадардал, цив ацIайвилел ва вацIун системадин яргъивилел гьалтайла дуьньядин виридалайни чIехи вацI я.

Маранийун ва Укаяли вацIар сад-садак какахьуналди арадал къвезава. Маранийун лугьудай кьилин агъавацIалай эгечIна яргъивал 6992,06 км жезва, XX-лагьай виш йисан эхирда жагъанвай Апачета лугьудай кьиляй эгечIна – 7000 кьван км я, Укаялидин кьиляй эгечIна – 7000 км-дилай пара я.

Бассейндин майдан - 7180 агъ. км² (масса малуматрив кьурвал, 6915 агъ. км²) я. И къалурзавай лишандал гьалтайла ам Ла-Плата эстуарийдин (4140 агъ. км²) ва Конго вацIун (3700 агъ. км² кьван) бассейнрилай лап чIехи я.

2011-лагьай йисуз вири дуьньядин конкурсдин нетижада Амазун вацI 7 дуьньядин тIебиатдин аламатдикай сад яз тестикьарна[2].

Амазун вацIун бассейндин чIехи пай Бразилиядинди я, кьиблединни рагъакIидай патан ва рагъакIидай патан районар – Боливиядинбур, Эвадординбурни Колумбиядинбур я.

Гзаф пай Амазун арандай тIуз ва экватордин мукьув физавай вацI субгьяркьуьвилин патаз авахьзава. Дуьньядин виридалайни чIехи делта арадал гъана (адан майдан 100 агъзурдилай пара км², гьакIни дельтадик дуньядин виридалайни чIехи вацIун Маражу тIвар алай остров акатзава), Амазун вацI Атлантик океандик акахьзава.

Амазун вацI хейлин агъавацIари таъминарзава, абурукай 20-даз 1500 км-дилай пара яргъивал ава. Виридалайни чIехи агъавацIар ибур я: эрчIи патай - Журуа, [[||Пурус]], Мадейра, Тапажус, Шингу, Тукантинс; чапла патай - Иса, Жапура, Риу-Негру.

Бразилиядин Миллетдин обсерваториядин Геофизикадин департаментдин малуматриз килигна, Амазун вацIни физавай патаз, амма 4 агъзур метр авай деринда, накьвадин ятарив таъмин жезвай чилин кIаник квай Гьамза (Hamza) вацI физава. Адан авахьун 3 агъзур м³/с кьван я.[3].

Агъа авахьун авай чкада юкьван гьалдин харжи 220 агъ. м³/с кьван я (гьар сезондиз 70-дилай эгечIна 300-дал кьван дегиш жезава). Юкьван гьалдин йисан авахьун 7000 км³ кьван я (вири дуьньядин вацIарин умуми йисан авахьуникай 15% кьван я). КIеви тир авахьун – 1 миллиардилай пара тонн я. Океандин яд 1400 километрдал агъадилай виниз хкаж жезва, вацIун сив авай чкада яд хкажунрихъ лап кьакьан лепеяр гала.

АгъавацIарихъ галаз Амазунди 25 агъзур километрдилай пара яргъивал авай къенепатан цин рекьерин система арадал гъизава. 4300 километр авай арада (Андрал кьван) Амазундин кьилин кьер гимияр къекъведайвал я. Манаус шегьердал кьван (ам вацIун сивелай 1690 км яргъал чка кьунва) океандин гимийривай хкажизиз жезв[4].

Кьилин пуртар (агъидилай виниз килигна): Белен, Сантарен, Убидус, Манаус (Бразилия), Икитус (Перу).

ВацIун бассейндин майдан Австралиядин майдан кьванди я. Амазундин кеферпатанни кьиблепатан агъавацIара йисан къене чара-чара вахтунда хкаж жезва, адан гъиляй Амазункадин юзун дуьзрин жезва, гьавиляй ам вири йисан къене цив ацIай яз ава. Хкаж хьайила, физ тежер уьленар арадал гъана, яд пара гегьенш тир чилерал акьалтзава.

Баянар

ЭлячӀунар