Урусар: различия между версиями

Википедиядихъай
Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки
Тегар: Мобил аппаратдай дуьзар хъувун. Мобил жуьредай дуьзар хъувун.
Нет описания правки
Тегар: Мобил аппаратдай дуьзар хъувун. Мобил жуьредай дуьзар хъувун.
ЦӀар 114: ЦӀар 114:
Советрин вахтунда СССР-дай вири дуьньядиз чкIанвай эмигрантар пара авай уьлквейра, месела (Израиль, Германия, Канада, АСШ, Австралия ва мсб.) урус чIалал ТВ ва радио гунугар, газетар вахт-вахтунда акъудзава, мектебра урус чIалан тарсар гузва.
Советрин вахтунда СССР-дай вири дуьньядиз чкIанвай эмигрантар пара авай уьлквейра, месела (Израиль, Германия, Канада, АСШ, Австралия ва мсб.) урус чIалал ТВ ва радио гунугар, газетар вахт-вахтунда акъудзава, мектебра урус чIалан тарсар гузва.


Израильда урус чIал бязи юкьван мектебрин чIехи классра къецепатан чIал хьиз чирвилерин программада ава. XX виш йисан 80-й йисаралди РагъэкъэчIдай патан Европадин уьлквейрин мектебра урус чIал асул къецепатан чIал хьиз физвай.
Израильда урус чIал бязи юкьван мектебрин чIехи классра къецепатан чIал хьиз чирвилерин программада ава. XX виш йисан 80-й йисаралди РагъэкъэчIдай патан Европадин уьлквейрин мектебра урус чIал асул къецепатан чIал хьиз физвай <ref>[http://www.russia.edu.ru/rus/russian/ Российское образование для иностранных граждан]</ref>.


Халкьарин арадин Космосдин Станцияда кIвалахзавайбурун виридаз урус чIал рахунин дережада чир хьун мажбур я.
Халкьарин арадин Космосдин Станцияда кIвалахзавайбурун виридаз урус чIал рахунин дережада чир хьун мажбур я.

19:07, 16 февраль 2016 жуьре

Урусар

Дмитрий ДонскойИван ГрозныйАлександр ПушкинПетр ЧайковскийПётр ЧӀехиМихаил ЛомоносовДмитрий Менделеев

Николай ЛобачевскийМихаил ЛермонтовЛев ЯшинАлександр СуворовАнтон ЧеховИван ПавловФёдор Достоевский

Юрий ГагаринКонстантин ЦиолковскийЛев ТолстойАнна ПавловаСергей КоролёвАлександр НевскийФёдор Шаляпин
Кьадар:~ 127-150 миллион[1][2]
Яшамиш жезвай чилер:Урусатдин пайдах Урусат: 111 016 896 (2010 й. Вири Урусатдин сиягьдиз кьачун)[3]
Украина: 8 334 141 (2001 й. сиягьдиз кьачун)[4]
Къазахстан: 3 848 246 (2010 й. сиягьдиз кьачун)
ЧӀал:Урус чӀал
Дин:христианвал
Раса:европадин раса
Мукьва халкьар:украинар, белорусар

Урусар (урусрусские) — рагъэкъэчIдай-славян халкьарин группадиз талукь тир миллет. Кьадардиз килигна Урусатдин (вири агьалидин 80 %) ва Европадин виридалайни чIехи халкь я. Украинада, АСШ-да, Белоруссияда ва дуьньядин маса уьлквейра урусрин чIехи диаспораяр ава. Вири дуьньяда авай урусрин кьадар тахминан 133 миллион кас я.

Жемиатдин фикирар чирзавай вири Урусатдин тешкилатди 2010 йисуз агьалидин арада тухвай жузунрин малуматриз килигна, Урусатда авай урусрин 75 % чеб православие мезгьебдин векилриз талукьарнавай, гьакIни абурун арада са диндизни ибадат тийизвай атеистарни пара ава.

Урусрин хайи чIал – урус чIал я.

Кьадар

Вири дуьньяда урусрин кьадар тахминан 133 миллион кас я (бязи чешмейрив кьурвал 167 миллион кас). Абурукай 111 миллион (2010 йисуз) Урусатда уьмуьр тухузва, им вири уьлкведин агьалидин саки 78 % я. 2002 йисуз Урусатда урусрин кьадар 116 миллион кас яз вири агьалидин саки 80 % туькIуьрзавай. Аквадай гьаларай муьжуьд сан къене урус миллетдин кьадар саки 5 миллион тIимил хьанвай. Ихьтин къати процессдин асул себебрикай сад маса уьлквейриз иммиграция ва урус миллетдиз хас тир тIебии гзаф хьунин дережа пара агъуз хьун я. ЧIехи пай урус хзанри са аял хуниз ва я гьич тахуниз винизвал гузва. Урусатдин маса бинедин халкьарив гекъигайла, урус миллетдин арада никагь квачир хзанрин, чара хьанвай хзанрин кьадар лап чIехиди я.

Виликан СССР-дин уьлквейрани 1991 йисалай 2006 йисалди, эмиграциядин, аялар хунин коэффициент агъуз хьунин себебралди урус миллетдин кьадар 25-30 миллиондилай 17 миллиондал аватнай.

Алай чIавуз урусри Урусатдин Федерациядин агьалидин чIехи пай туькIуьрзава. Идалайни гъейри урусрин чIехи диаспораяр Украина, Белоруссия, Къазахстан, Узбекистан, Латвия, Киргизия, Эстония, Литва, Молдавия, Туркмения, АСШ, Канада, Бразилия, Германия уьлквейра ава.

Урусрин этно группаяр

Чпи уьмуьр тухузвай региондикай, мезгьебдикай, майишатдин жуьредикай аслу яз, урусар агъадихъ галай этнографиядин группайриз пай хьанва:

Кеферпатан Урусатда

Урусатдин кьулан пата

Дондани Къавкъазда

Урусатдин Азия пата

Гъурбатда

Антропология

Урус халкьдин антропологиядин кьетIенвилер алимрин паталай хъсандиз чирнавайди я [7].

Антропологиядин жигьетдай урус миллетдин вири къатар, асул гьисабдалди, са жуьрединбур я [8]. Урусрин антропологиядин юкьван гьисабдалди лишанар РагъакIидай Европадин лишанрихъ галаз я сад къвезва, я са жизви тафаватлу я.

Урусар РагъакIидай патан Европадин агьалидикай чара ийизвай лишанар:

  • Шабалтдин ранг алай чIарар авай инсанрин кьадар расубурулай ва чIулав чIарар алайбурулай пара я. Экуь рангар алай вилер авайбур, мичIи вилер авайбурулай пара ава.
  • РацIамар ва чуруяр кьери я.
  • Чинар гьяркьуь туш.
  • Пелин тиквал тIимил я.

Урусрин арада эпикантус галай инсанар гзаф кьери гьалтзава. Килигнавай 8.5 агъзур касдин арадай эпикантус анжах 12 касдиз авайди ашкара авунай, амани кьерех тир береда. Эпикантусдин гьалтунин икьван кьеривал Германиядин агьалидизни хас я [9].

Чирунрин нетижада малум хьанай хьи, антропологиядин жигьетдай урусар кьве чIехи кластердиз чара хьанва. Кеферпатан ва кьиблепатан. Y хромосомдин полиморфизмдикай къачур малуматрив кьурвал, гегьенш Кеферпатан кластердиз вологдадин урусар, балтар (латышарни литвавияр), финн халкьар ва гьакIни шведар талукь я. Идахъ галаз санал, финн-угоррилай пара урусрин балтрихъ галаз пара ухшарвал ава. ДНК-дин малуматрилай аквазвайвал, кеферпатан урусрин Кеферпатан Европадин халкьар тир норвегар, немецар, австриявияр, швейцарвияр, полякар, боснияр, литваяр, ирландвияр ва шотландивийрихъ галаз ухшарвал ава.

ЧIал

Урус чIал – гьинд-европадин чIаларин хзандиз талукь тир рагъэкъэчIдай патан славян чIаларин группадик акатзава. Кхьинра кирилл графикадал бинеламиш хьанвай урус алфавитдикай менфят къачузвайди я.

Урус чIал – СМТ-дин ругуд официал чIаларикай сад я. 1997 йисуз «Language Monthly» журналдин чинрал акъатнавай макъалада кхьенвай: вири дуьньяда урус чIалан чирвилер 300 миллион касдиз ава (дуьньяда 5 чкадал ала), абурукай 160 миллион касдиз урус чIал хайи чIал я (дуьньяда 7 чка я) [10].

Америкадин Садхьанвай Штатра авай Гэллапан тIварунихъ галай Институтди урус чIалаз талукьарнавай ва кьиле тухвай жемиятдин чирунрин нетижада малум хьанай хьи, виликан СССР-дик квай уьлквейрин агьалидин арада жузунар тухудайла Белоруссиядин агьалидин 92 %, Украинадин 83 %, Къазахстандин 68 % ва Киргизиядин агьалидин 38 % анкетаяр урус чIалалди ацIурнай. Институтди и макъаладиз «Урус чIал – Хайи чIал хьиз» тIвар эцигнай [11].

2009 йисуз АСШ-дин Нью-Йорк штатда хкягъунрин къанунрик дегишвилер кутунай. Кьбулнавай къарардалди, штатдин миллиондилай пара агьалияр авай шегьерра, хкягъунриз талукь тир документар урус чIалазни таржума авуна кIанзавай. Нью-Йоркда урус чIал официалдиз кьабулнавай къецепатан чIаларикай сад хьанвай. Адалай вилик и сиягьдик испан, корей, филиппин, креол ва китай чIалан пуд нугъат акатнай [12].

1991 йисалди урус чIал СССР-дин саки гьукуматдин чIал хьиз, халкьарин арада рахадай чIал тир.

Алай чIавузни урус чIал виликан СССР-дин уьлквейра кьведлагьай чIал ва я хайи чIал хьиз гегьеншдиз кардик ква.

Советрин вахтунда СССР-дай вири дуьньядиз чкIанвай эмигрантар пара авай уьлквейра, месела (Израиль, Германия, Канада, АСШ, Австралия ва мсб.) урус чIалал ТВ ва радио гунугар, газетар вахт-вахтунда акъудзава, мектебра урус чIалан тарсар гузва.

Израильда урус чIал бязи юкьван мектебрин чIехи классра къецепатан чIал хьиз чирвилерин программада ава. XX виш йисан 80-й йисаралди РагъэкъэчIдай патан Европадин уьлквейрин мектебра урус чIал асул къецепатан чIал хьиз физвай [13].

Халкьарин арадин Космосдин Станцияда кIвалахзавайбурун виридаз урус чIал рахунин дережада чир хьун мажбур я.

Тарих

Баянар

  1. Сколько русских живет в России и на Земле?
  2. Нас 150 миллионов
  3. Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010
  4. Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык
  5. Molokane. Short Description and History
  6.  (инг.) Pryguny and Molokane in Baja California, Mexico. Архивация 17 август 2012. Ахтармишун 14 августа 2012.
  7. Дерябин В. Е. Современные восточнославянские народы // Восточные славяне. Антропология и этническая история / Под редакцией Алексеева, Татьяна Ивановна (антрополог)Т. И. Алексеевой. — Издание 2-е, дополненное. — Москва: Научный мир, 2002. — С. 30—59. — 342 с. — 1000 экз. — ISBN 5-89176-164-5.
  8. Бунак В. В. Происхождение и этническая история русского народа по антропологическим данным. — Москва: Наука, 1965. — Т. 88 (новая серия). — (АН СССР. Труды института этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая).
  9. Чебоксаров Н. Н. Монголоидные элементы в населении Центральной Европы  (урус) // Уч. зап. МГУ. — Москва: 1941. — В. 63. — С. 235—270.
  10. The World’s Most Widely Spoken Languages
  11. Russian Language Enjoying a Boost in Post-Soviet States — … In addition to sampling error, question wording and practical difficulties in conducting surveys can introduce error or bias into the findings of public opinion polls.
  12. Русский язык стал официальным языком в штате Нью-Йорк  (урус). АНН news (11 август 2009). Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 7 декабрь 2009.
  13. Российское образование для иностранных граждан

ЭлячIунар