Азербайжанар патал чешмедиз килигун

{{Халкь3
|тӀвар      = Азербайжанар  <br /> Азербайджанлылар 
|шикил      = <table border=0 align="center">
<tr>
<td>[[Файл:Azerbaijani from Baku.jpg|310px]]</td>
</td>
</tr><tr>
<td><small>Мугъул руш, [[Баку]], [[1897 йис]]</small></td>
<td></td>
</td>
</tr><tr>
</table>
|шикилдин гьалар = 
|кьадар  = 35 миллион кьван
|сиягьдиз къачур йис = 
|регион1        =  {{Ирандин пайдах}} [[Иран]] 
|элячӀун1       = <ref>[http://unpo.org/members/7884 Southern Azerbaijan] // [[Организация наций и народов, не имеющих представительства|UNPO]]</ref>
|кьадар1        = 20 миллион кьван
|регион2        = {{Азербайжандин пайдах}} [[Азербайжан]]
|кьадар2        = 8 172 800 кас
|элячӀун2       = <ref name="Azer2009">[http://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Переписи населения Азербайджана 1979, 1989, 1999, 2009 годов]</ref>
|регион3        = {{Урусатдин пайдах}} [[Урусат]]
|кьадар3        = 603 070 кас
|элячӀун3       = <ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> 
|регион4        ={{nbsp|6}} {{Дагъустандин пайдах}} [[Дагъустан]]
|кьадар4        = 130 919 кас
|элячӀун4       = 
|регион5        = {{nbsp|6}} {{Москвадин пайдах}} [[Москва]]
|кьадар5        = 57 123 кас 
|элячӀун5       =  
|регион6        = {{nbsp|6}} {{Тюмень вилаятдин пайдах}} [[Тюмень вилаят]]
|кьадар6        = 43 610 кас
|элячӀун6       = 
|регион7        = {{Турциядин пайдах}} [[Турция]]
|кьадар7        = 700 000 кас
|элячӀун7       = 
|регион8        = {{Грузиядин пайдах}} [[Грузия]] 
|кьадар8        = 233 024 кас
|элячӀун8       = <ref name="груз2014">{{cite web|url=http://census.ge/files/results/english/17_Total%20population%20by%20regions%20and%20ethnicity.xls|title=Национальный состав по краям Грузии (Total population by regions and ethnicity)|subtitle=[http://census.ge/en/results/census Итоги переписи населения Грузии 2014 года (2014 GENERAL POPULATION CENSUS RESULTS)]|publisher= Национальная статистическая служба Грузии|accessdate=2016-04-28|lang=en}}</ref>
|регион9        = {{Къазахстандин пайдах}} [[Къазахстан]]
|кьадар9        = 85 292 кас 
|элячӀун9       = <ref name=kz.per2009>[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац%20состав.rar Национальный состав населения].rar)</ref>
|регион10       = {{Украинадин пайдах}} [[Украина]]
|кьадар10       = 45 176 кас
|элячӀун10      =<ref>{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51?box=5.1W&rz=1_1&rz_b=2_1&k_t=00&botton=cens_db|title=Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку|publisher=Государственный комитет статистики Украины|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUK0Izp|archivedate=2011-08-25}}</ref>
|регион11       = {{Киргизиядин пайдах}} [[Киргизия]]
|кьадар11       = 17 267 кас
|элячӀун11      =<ref name="Kyrgyz Census">[http://www.stat.kg/stat.files/din.files/census/5010003.pdf National Statistical Committee of Kyrgyz Republic 2009.]</ref>
|регион12       = {{Германиядин пайдах}} [[Германия]]
|кьадар12      = 15 219 кас
|элячӀун12      =<ref>[https://www.destatis.de/jetspeed/portal/cms/Sites/destatis/Internet/EN/Content/Statistics/Bevoelkerung/AuslaendischeBevoelkerung/Tabellen/Content100/AlterAufenthaltsdauer,property=file.xls Startseite - Statistisches Bundesamt (Destatis)]</ref>
|регион13       = {{Белоруссиядин пайдах}} [[Белоруссия]]
|кьадар13       = 5 567 кас
|элячӀун13    =<ref>{{cite web|url=http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf|title=Перепись населения Республики Беларусь 2009 года. НАСЕЛЕНИЕ ПО НАЦИОНАЛЬНОСТИ И РОДНОМУ ЯЗЫКУ|publisher=belstat.gov.by|archiveurl=http://www.webcitation.org/65BNNIkIs|archivedate=2012-02-03}}</ref>
|чӀал  = [[Азербайжан чӀал]]
|дин  = [[Ислам]] — [[шиияр|шии]] ва [[сунияр|суни]] [[мусурманар]]
|расадин жуьре = европеоидар, каспи подтип
|арадал атун = 
|мукьва халкьар = [[туьрквер]], [[къумукьар]] ва мсб.
|этник группаяр = айрумар, афшарар, баятар, къарадагъар, къарапапагъар, терекемеяр, шахсевенар
|акатзава = [[туьрк халкьар]]
|ареалдин карта = 
|ареалдин картадин гьалар =
}}
'''Азербайжанар''', '''Кьажарар, Мугъулар, ЦӀапар''' ({{lang-az|азербайджанлылар}}) — асул гьисабдалди [[Азербайжан]]да ва [[Иран]]дин кеферпатан вилаятра уьмуьр ийизвай [[туьрк халкь]]ар. Идалайни гъейри, пара кьадарда кьажар диаспораяр [[Урусат]]да, [[Гуржистан]]да, [[Ирак]]да ва [[Турция]]да ава <ref>Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство «Большая Советская Энциклопедия», 1969, стр. 278.</ref>. Кьадардиз килигна [[Къавкъаз]]дин виридалайни чӀехи миллет я. ГьакӀни, чӀехивилиз килигна туьрк миллетрин арадай мугъулар кьведлагьай чкадал ала (Турциядин [[туьрквер]]илай кьулухъ).

Европеоид расадин каспи типдиз талукь я. [[Азербайжан чӀал]]ал рахазва. Диндал гьалтайла кьажаррин чӀехи пай [[шиияр|шии]] [[мусурманар]], гъвечӀи пай [[сунияр]] я.

== Чеб авай чилер ва кьадар ==
Азербайжандин агьалидин 91,6 % мугъулри туькӀуьрзава. Гуржистан ва Иран уьлквейра агьалидин кьадардиз килигна мугъулар кьведлагьай чкадал ала.

Азербайжандилай гъейри мугъулрин чӀехи диаспораяр Иран, Урусат, Турция, Гуржистан, Къазахстан, Украина хьтин уьлквейрани ава.

=== Ирандин азербайжанар ===
Дуьньяда виридалайни пара азербайжанар авай уьлкве [[Иран]] я, абур Ирандин кьилин халкь тир [[фарсар]]илай кьулухъ кьадардиз килигна кьведлагьай чкадал ала. Абур Ирандин [[РагъакӀидай Азербайжан]], [[РагъэкъэчӀдай Азербайжан]], [[Эрдебил]] ва [[Зенжан]] вилаятрин ва [[Тебриз]] шегьердин агьалидин чӀехи пай туькӀуьрзава. ГьакӀни, тӀимил кьадарда азербайжанри [[Курдистан (вилаят)|Курдистан]] вилаятдин рагъэкъэчӀдай патан хуьрера, [[Хамадан]] ва [[Казвин]] вилаятдин кеферпатан хуьрера уьмуьр ийизва <ref name="iranazerbaijanis">[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+ir0052) Iran. Azarbaijanis]</ref>. Ирандин [[Тегьран]], [[Кередж]] ва [[Мешгьед]] хьтин чӀехи шегьерра азербайжанарин чӀехи жемиятар ава. Иранда абурун кьадар 25 миллиондив агакьзава, амма бязи чешмейри гузвай малуматриз килигна, азербайжанарин кьадар идалай гзаф виниз я ва 35 миллиондив агакьзавайди тестикьарзава <ref>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ Southern Azerbaijan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100603023623/http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ |date=2010-06-03 }}</ref>.

=== Урусатдин азербайжанар ===
[[Урусат]]да азербайжанри адет тирвал [[Дагъустан]]дин [[Дербент район|Дербент]] ва [[Табасаран район]]ра уьмуьр ийизва ва абурал республикадин бинедин халкьдин статус гала. [[2010 йис]]ан малуматрив кьурвал, Дагъустанда абурун кьадар 131 агъзур кас тир. Къе азербайжанари Дербент райондин 58 %, Табасаран райондин 18 %, [[Кизляр район]]дин 2,3 % ва [[Рутул район]]дин 1,5 % туькӀуьрзава. Советрин ва постсоветдин девирда уьлкведин къене хьайи азербайжанрин миграциядин процессрин себебдалди, къе Урусатдин саки вири регионра азербайжанрин жемиятар (диаспораяр) ава. Абурун Урусатда авай виридалайни чӀехи жемиятар [[Москва]] шегьердин (57 123 кас) ва [[Тюмень вилаят]]дин (43 610 кас) диаспораяр я. [[2010 йис]]ан малуматриз килигна, Урусатдин Федерацияда 603 агъзур азербайжанар къейд авунай.

=== Гуржистандин азербайжанар ===
[[Гуржистан]]да азербайжанри агьалидин кьадардиз килигна гуржийрилай кьулухъ кьведлагьай чка кьунва. Абур асул гьисабдалди уьлкведин [[Квемо-Картли]] вилаятда гегьенш хьанва. Квемо-Картли вилаятдилай гъейри азербайжанри [[Кахетия]], [[Шида-Картли]] ва [[Мцхета-Мтианети]] вилаятра уьмуьр ийизва.

'''[[Квемо-Картли]] вилаятда:'''

[[2002 йис]]уз и вилаятдин агьалидин 45 % (225 агъзур кас) азербайжанри туькӀуьрзавай.

* [[Марнеули район]] — 98 агъзур (83 %)
* [[Гардабани район]] — 50 агъзур (44 %)
* [[Болниси район]] — 49 агъзур (66 %)
* [[Дманиси район]] — 19 агъзур (67 %)

'''[[Кахетия вилаятда]]:'''

[[2002 йис]]уз и вилаятдин агьалидин 10 % (40 агъзур кас) азербайжанри туькӀуьрзавай.

* [[Сагареджо район]] — 18 агъзур (32 %)
* [[Лагодехи район]] — 11 агъзур (22 %)
* [[Телави район]] — 8 агъзур (12 %)

'''[[Шида-Картли]] вилаятда:'''

[[2002 йис]]уз вилаятда азербайжанрин кьадар 6 агъзур тир (1,8 %).

* [[Каспи район]] — 4 агъзур (8 %)
* [[Карели район]] — 1 агъзур (2,3 %) ва мсб.

'''[[Мцхета-Мтианети]] вилаятда:'''

[[2002 йис]]уз [[Мцхета-Мтианети]] вилаятдин 1,8 % (2 агъзур кас) азербайжанри туькӀуьрзавай. Асул гьисабдалди [[Мцхета район]]да уьмуьр ийизва.

Гуржистандин кьилин шегьер тир [[Тбилиси]]да 11 агъзур азербайжанви къейд авунва, им вири агьалидин 1 % я. Кьведлагьай чӀехи шегьер [[Рустави]]да азербайжанрин кьадар 11 агъзур кас я (4 %)

[[Къарабагъ]]дин гьуьжет гатӀумдалди [[Армения]]дин саки вири регионра пара кьадарда мугъул хуьрер авай. [[1897 йис]]уз Армениядин кьилин шегьер [[Ереван]]да 12 359 азербайжанар авай, агьалидин 42,6 % азербайжан чӀалал рахазвай <ref name="1897ереван">Перепись населения Российской империи 1897 года. [http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=570 Население Еревана.]</ref>. [[XIX виш йис]]ан эхирда Ереван уездда 77 агъзур азербайжанар авай. [[СССР]]-дин девирда, [[1979 йис]]ан малуматриз килигна, Арменияда 160 800 азербайжанар авай, им вири агьалидин 5,3 % тир <ref>Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref>. [[Къарабагъдин дяве]] гатӀумдайла, азербайжанаринни эрменийрин арада гьатай къаларин себебдалди, Арменияда авай азербайжанрин вири катна хъфенай. Исятда Арменияда са мугъулни авачирди малум я <ref name="де Ваал">[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4664000/4664621.stm Чёрный Сад]. Томас де Ваал. гл. 5</ref>.

[[Турция]]да азербайжанар Армениядихъ галаз са сергьятрал авай регионра гегьенш хьанва, ибур [[Карс вилаят|Карс]], [[Игдыр вилаят|Игдыр]] ва [[Эрзурум вилаят|Эрзурум]] вилаятар я. Турцияда авай азербайжанрин лап чӀехи пай чкадин агьалидихъ галаз акахьнава лугьуз абурун дуьз кьадар малум туш.

Алай аямда азербайжанар [[Европа]]дин, [[Кеферпатан Америка]]дин ва СНГ-дин уьлквейрин саки виринриз чкӀанва.

== Тарих ==
===ТӀвар===
[[XVI виш йис|XVI]] – [[XVII виш йис]]ариз талукь архивра [[Сефевийрин гьукумат]]да авай вири халкьариз, абурун къене азербайжанарни кваз, «къизилбашар» лугьузвай <ref name="Ономастика">{{книга
|автор        = Волкова Н. Г.
|часть        = О названиях азербайджанцев на Кавказе
|заглавие     = Ономастика Востока
|место        = М.
|издательство = Наука
|год = 1980
|страницы  = 209
|isbn  = 
}}</ref>. И тӀвар куьчери туьрк тайифаяр сад авун паталди ганай. [[XVIII виш йис]]ан сифте кьилера [[Къавкъаздин дяве|Къавкъаздиз дяве]]дин вигьинар авур [[урусар|урусри]] чкадин «христиан тушир» агьалияр сад-садавай хкягъзавачир ва виридаз «бусурманар» (мусурманар) лугьузвай <ref name="etno">{{книга
|автор = [[Алекперов, Алескер Казым оглы|Алекперов А. К.]]
|заглавие = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
|место = Баку
|издательство = Изд-во АН Азербайджанской ССР
|год = 1960
|страницы = 74-75
|isbn = 
}}</ref>. «Персиядиз дяведин финифар» ийидалди [[1722 йис]]уз [[Астрахань]]да чапдай акъатай [[I-й Пётр]]дин манифестда [[Иран]]да ва [[Кьиблепатан Къавкъаз]]да уьмуьр ийизвай кьуд чӀехи халкьарин тӀварар кьунвай, ибур: «[[фарсар]], [[эрменияр]], [[гуржияр]] ва эжемияр» я. Ина урусри эжеми тӀварцӀелди азербайжанар фикирда кьазва <ref name="История СССР">{{книга
|автор        = 
|заглавие     = История СССР, Выпуски 1-3
|ссылка       = https://books.google.ru/books?id=ZvNAAAAAYAAJ&dq=editions:0AFLRE73plGTyLZLg1Xf9jTcK4-mbq_t9ZSqjr6DKS0STyKv1cJkUdTs&hl=ru&lr=
|издательство = Изд-во Академии наук СССР
|год          = 1979
|страницы     = 197-198
|isbn         = 
}}</ref>. Малум я хьи, XV – XVIII виш йисара [[Усманрин Империя]]да авай азербайжанриз «эжемияр» лугьузвай <ref>Ali Arslan. "Osmanlılarda Coğrafi Terim Olarak 'Acem' Kelimesinin Manası Ve Osmanlı-Türkistan Bağlantısındaki Önemi (XV—XVIII. Yüzyıllar) — A.Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 8, Ankara 1999.</ref>. [[XIX виш йис]]ан садлагьай паюна уьмуьр авур эрмени кхьираг ва этнограф Хачатур Абовяна [[курдар|курд]] миллетдин меденият ва къилихар къелемдиз къачурла кхьенвай хьи, сунни мусурманри азербайжанриз ва фарсариз «русвагьардай Эжем тӀвар ганай» <ref>{{статья
 |автор         = [[Хачатур Абовян|Абовян Х.]] 
 |заглавие      = Курды
 |издание       = [[Кавказ (газета)|Кавказ]]
 |место         = 
 |издательство  =
 |год           = 1848
 |номер         = 47
 |страницы      =189
 |isbn          = 
 |issn          = 
 |doi           = 
 |bibcode       =
 |arxiv         = 
 |pmid          = 
 |ref           = 
}}</ref>.

[[Кьиблепатан Къавкъаз]] Урусатдин империядик акатайдалай кьулухъ, адет тирвал вири [[туьрк халкьар]]из «татарар» лугьузвай урусри азербайжанриз «къавкъаздин татарар» тӀвар ганай <ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0187/perep04.php «Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи»] [[Демоскоп Weekly]]</ref>.

Брокгаузан ва Евфронан Энциклопедиядин Гафарганда авай «Туьрк-татарар» макъалада азербайжанриз «адербайжандин татарар» тӀвар ганай. Гьа чӀавуз Ядринцев, Харузин, Шантр хьтин алимри «адербайжандин татарриз» «адербайжанар» тӀвар гунин теклиф вилик кутунай. ТӀвар-ван авай француз антрополог Жозеф Деникера [[1900 йис]]уз чапдай акъудай илимдин кӀвалахра азербайжанриз «туьрк чӀалал рахазвай Къавкъаздин иранвияр» тӀвар ганай <ref>Joseph Deniker. The races of man: an outline of anthropology and ethnography. W. Scott, ltd., 1900, стр. 376</ref>. Аквадай гьаларай, азербайжан халкьдин [[XX виш йис]]уз арадал атанвай тӀвар чпин тарихдин чилер тир [[Иран]]дин [[Кьиблепатан Азербайжан|Азербайжан]] вилаятдин тӀварцӀихъ галкӀанвайди чир жезва <ref name="Тишков В. А.">[http://static.iea.ras.ru/books/Edinstvo_i_mnogoobrazie_kultur.pdf Единство и многообразие культур] (вводная статья к энциклопедии «[[Народы и религии мира]]») — лист 3, раздел „Названия народов“ // [[Тишков, Валерий Александрович|Тишков В. А.]]</ref>. Революциядилай виликан Урусатда азербайжан миллетдин векил къалурун патал «фарс» гафни кардик квай. [[XVII виш йис]]уз [[Персия]]диз сиягьат авур француз тарихдар Ш. Шардена къейд авунай хьи, гьа чӀавуз миллетдикай аслу тахьана Ирандин вири агьалидиз «фарсар» лугьузвай <ref>{{книга
|автор = Жигалина О. И.
|заглавие = Этносоциальная эволюция иранского общества 
|место = М.
|издательство = «Восточная литература» РАН
|год = 1996
|страницы = 71-72
|isbn = 5-02-017952-3
}}</ref>. [[Турция]]дин [[Карс вилаят]]дин суни туьрквери азербайжанриз «шийияр», кьериз «эжем» лугьузвай <ref name="Ercilasun">{{книга
 |автор         = {{не переведено 3|Эрджиласун, Ахмет|Dr. Ahmet B. Ercilasun|tr|Ahmet Ercilasun}}.
 |заглавие      = Kars ili ağızları
 |издание       = 29
 |место         = Ankara
 |издательство  = Gazi Universitesi 
 |год           = 1983
 |страниц       = 386
 |страницы      = 46-49 (раздел «Kars Azerileri»)
}}</ref>. Виликди [[Азербайжан]]дин [[Ордубад район]]да уьмуьр авур зоки-эрменийри азербайжанриз [[курдар]] лугьузвай. Мумкин я, мус ятӀа а чилерар  виш йисарин къене чкадин азербайжанарихъ галаз акахьна абурун къене цӀранвай курдри уьмуьр ийизвай ва абурукай амукьайди са тӀвар я. Къе малум я хьи, дяве вахтунда [[Лачин район|Лачин]], [[Келбежер район]]рай катай агьалиди чпи чпиз курд лугьузва, амма [[курд чӀал]] лап кьуьзуьбурун рикӀерал ама.

Къавкъаздин чӀехи пай халкьари азербайжанриз ''кьажар'' лугьузва. [[къарачаяр|Къарачайрини]] [[балкарар|балкарри]] — ''къаджарлы'', [[чеченар|чеченрини]] [[ингушар|ингушри]] — ''гӀажари'', [[къумукьар|къумукьри]], [[яхулар|яхулри]] ва [[даргияр|даргийри]] — ''къажар'' лугьузва <ref>{{cite web|url=http://ingush.narod.ru/lang/i-r.htm|title=Ингушско-русский словарь|publisher=ingush.narod.ru|date=|archiveurl=http://www.webcitation.org/69yj3iOJe|archivedate=2012-08-17}}</ref>. [[Аварар|Аварри]], [[андияр|андийри]], [[чамалалар|чамалалри]], [[багулалар|багулалри]] ва [[арчияр|арчийри]] азербайжанриз гзаф вахтара ''падар'' лугьуда. ГьакӀни, [[Дагъустан]]да вилик девирда азербайжан миллетдиз лугьудай мад са гаф авай — ''гьемшерияр''. И [[фарс чӀал|фарс]] гаф кьве паярикай ибарат я ''гьем'' (са) ''шери'' (чил) ва «сачиливи» мана гузва. Азербайжан пата авай [[цӀахур]]рини [[рутулар|рутулри]] азербайжанриз ''мугъал'' лугьузва <ref>{{книга
|автор        = Сергеева Г. А.
|часть    = Этнографические наблюдения в Азербайджане
|заглавие     = Полевые исследования Института этнографии, 1982
|место     = М.
|издательство = Наука
|год = 1986
|страницы  = 96
|isbn  = 
}}</ref>.

Виш йисарин къене азербайжанарихъ галаз къуншивал авур [[лезгияр|лезгийрин]] лексикада азербайжан миллетдин векил къалурдай са шумуд гаф ава. Виридалайни гегьеншдиз менфят къачузвай гаф ''цӀап'' я<ref>Толковый словарь лезгинского языка А. Г. ГЮЛЬМАГОМЕДОВ, Махачкала 2003 г.</ref>. БалкӀандин фитедихъ галаз ассоциация жезвай и гаф русвагьдин этнонимдиз элкъвенва ва эдебдин нормадилай экъечӀ тавун паталди лезгийри азербайжанрин вилик и гаф кардик кутузвач. ГьакӀни, лезги чӀала азербайжанриз лугьудай мад кьве гаф ава, ибур ''мугъул'' ва ''кьажар'' я, амма и гафар асул гьисабдалди [[Дагъустан]] пата авай лезгийрин мецерал ала.

=== Арадал атуникай ===
Мугъул миллетдин арадал атуникай чара-чара тарихдар алимри сад садавай тафаватлу фикирар ганвайди я. Амма вирида сад хьиз тестикьарна хьи, азербайжанар — чара-чара миллетрин туьрк тайифайрихъ галаз акахьунин рекьелди арадал атанвай этнос я.

Советрин ЧӀехи Энциклопедияди гузвай малуматриз килигна, азербайжан миллетдин энтогенезда (арадал атуна) [[Атропатена]]дин ва [[Алпан]]дин бинедин агьалиди къати иштиракнавайди я. Алпандин ва Атропатенадин тайифаяр, чи эрадилай вилик I-й агъзур йисуз Къавкъаздиз атанвай иран ва туьрк тайифайрихъ галаз ([[скифар]], [[гуннар]], [[булгарар]], [[хазарар]], [[угъузар]], [[кипчакар]], [[киммерияр]] ва мсб.) акахьна азербайжан миллет арадал атанвайди я <ref name="britanika">{{Из|Британника|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46833/Azerbaijani|заглавие=Azerbaijani}}</ref>.

Британника Энциклопедияда азербайжанрин арадал атуникай икӀ кхьенва: «Азербайжанар чара-чара миллетрин акахьунин рекьелди арадал атанвай халкь я. Вичик квай виридалайни дегь элемент Кьиблепатан Къавкъаздин тайифаяр ва [[Персия]]дин кефер пата уьмуьр ийизвай ва [[фарс чӀал]]ал рахазвай [[мидийвияр]] я».

Кеферпатан Ирандин фарс агьалияр туьрквериз элкъуьнин девир, иниз [[XI виш йис]]уз сифте туьрк [[селжукар|селжукрин]] ва гуьгъуьнлайни муькуь туьрк тайифайрин атунихъ галаз алакъалу тирди гьисабзава. Британникада кхьенвайвал, азербайжан миллетдин арадал атуна виридалайни пара иштиракай туьрк тайифа, Азербайжандин чилерал 11-й виш йисуз атанвай — [[угъузар]] я.

С. Т. Еремянан версиядив кьурвал, азербайжан миллетдин арадал атуниз мусурманвал кьабулнай дегь Алпан тайифайрини чӀехи кар кутунай. Абур Алпан чилерал атанвай зурба туьрк-угъуз тайифайрихъ галаз акахьна, виш йисарин къене туьрквериз элкъвезвай. С. М. Алиеван фикирдалди, ибур гуьгъуьнин угъуз тайифаяр тир: [[байатар]], [[кьажарар]], [[кипчакар]], [[афшарар]], [[бегдилияр]] ва мсб.

В. Ф. Минорскийди къейд авурвал, азербайжан чӀалаз хас тир фарс интонация ва вичик квай зурба кьадарда фарс-араб асулдин гафари, азербайжан миллетдин фарс бинейрикай хабар гузва, идалайни гъейри, [[туьрк чӀалар]]а жедай вокал гармония хьтин кьетӀен лишан [[азербайжан чӀал]]ак квач.

«РагъэкъечӀдай патан тарих» ктабди гузвай малуматриз килигна азербайжан миллетдин арадал атунин процесс [[XV виш йис]]ан эхирда акьалтӀнай. [[Сефевийрин династия]]ди гьукум гьалай девирда абуру шийи мезгьеб кьабулнай. Тарихдарри азербайжан миллет, кьибле патавай [[Къизил-Уьзен]] вацӀалай кеферда авай Къавкъаздин ЧӀехи цӀиргъел кьван ва [[Каспи гьуьл]]уьн кьерерай рагъакӀидай пата авай [[Гуржистан]] ва [[Армения]]дал кьван экӀя хьанвай сергьятрин къене арадал атанвайди гьисабзава.

Туьрк тайифайрин Ирандай Кьиблепатан Къавкъаздиз куьч хьунин процесс дуьз XVI – XVII виш йисаралди давам жезвай. ГьакӀ, [[Мугъан]]дин чилерал шагьсеванар ва падарар акъатнай <ref name="Волкова Н. Г.">{{книга
|автор = Волкова Н. Г. 
|часть = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
|заглавие = Кавказский этнографический сборник
|издательство = Изд-во АН
СССР
|место = М.
|том = 4
|год = 1969
|страницы = 4
|isbn = 
}}</ref>.

В. А. Шнирельманан фикирдалди, [[Кеферпатан Азербайжан]]да чара-чара туьрк тайифаяр сад-садахъ галаз акахьна са азербайжан миллетдиз элкъуьнин процесс [[1920 йис|1920]] – [[1930 йис]]аралди кьиле физвай.

[[Урусат]]да азербайжанрин энтогенездикай сифте малуматар [[XIX виш йис]]ан эхирриз талукь я. Урусатдин империяда акъатзавай Эфронан ва Брокгаузан Энциклопедияда мугъулрикай икӀ кхьенвай: «Адербейжандин татарар — туьрк-селжукрин, [[Гулагу-Хан]]ан кьушундин туьрк-монголрин ва тамамдаказ туьрк хьанвай иранвийрин несилар я».

===Миллетдин тарих===
[[Сефевийрин династия]]ди Иранда гьукум гьалай чӀавуз абурун гъилик [[Персия]]дин чӀехи пай акатнай ва чкадин [[туьрк чӀал|туьрк]]ни [[фарс чӀал|фарс]] чӀалари сад садаз чӀехи таъсир къалурнай <ref>[http://nelc.uchicago.edu/sites/nelc.uchicago.edu/files/Perry1996%20Pers%20in%20Saf%20period.pdf John R. Perry. «Persian in the Safavid Period: Sketch for an Etat de Lanque», Pembroke Papers 4 (1996), с. 272, 279] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151004163307/http://nelc.uchicago.edu/sites/nelc.uchicago.edu/files/Perry1996%20Pers%20in%20Saf%20period.pdf |date=2015-10-04 }}</ref>. [[XVIII виш йис]]уз Сефевийрин династия терг хьайидалай кьулухъ азербайжан миллетди уьмуьр ийизвай чилерал цӀудралди саки аслутушир гьукуматар арадал къвез-хъфизвай <ref>Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-52245-5. Стр. 2</ref>. [[XIX виш йис]]ан къене урусринни-фарсарин дявеяр гатӀумнай. Фарсариз чеб душмандин кӀаник акатзавайди акурла, дяве вахтунда акьалтӀарун паталди урусриз икьрар кьабулиз теклифнай. [[1828 йис]]уз кьве патани «[[Туьркменчайдин икьрар]]»диз къул чӀугунай. Икьрардин тӀалабунрив кьурвал, [[Араз вацӀ]]алай кефердихъ галай Ирандин регион (Кеферпатан Азербайжан) [[Урусатдин Империя]]дин гъилик физвай, амма [[Кьиблепатан Азербайж]]ан [[Иран]]дин къене аламукьзавай <ref>C.E.Bosworth, «Azerbaijan», in Encyclopedia Iranica (London and New York: Routledge and Kegan Paul, 1989)p.224</ref>. Идан нетижада азербайжан халкь кьве патаз пай хьанай, адан чӀехи пай Иранда, гъвечӀи пайни Къавкъазда амукьнай ва Иранда авай азербайжанри уьлкведа чпин нуфус квадарнай.

[[1886 йис]]ан сиягьрин малуматриз килигна, [[Урусатдин империя]]да азербайжанри [[Бакудин губерния|Бакудин]], [[Елизаветпольдин губерния|Елизаветпольдин]], [[Тифлисдин губерния|Тифлисдин]] ва [[Еревандин губерия]]йра, гьакӀни [[Дербентдин округ|Дербентдин]] ва [[Закаталадин округ]]ра уьмуьр ийизвай, абурун вири санлай кьадар 1 139 659 кас тир <ref>{{cite web|url=http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0187/perep04.php|title="Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи"|publisher=«[[Демоскоп]]»|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUOGPIJ|archivedate=2011-08-25}}</ref>.

Чпиз кьилдин гьукуматар авай къунши гуржийрилай ва эрменийлай тафаватлу яз, [[1918 йис]]алди азербайжанриз чпин гьукумат авачир. Абуру чеб мусурман умматдин са чӀук яз гьисабзавай <ref name="Azerbaijani state">Энциклопедия Британника, статья: [http://global.britannica.com/EBchecked/topic/46781/Azerbaijan/44298/Russian-suzerainty Azerbaijan]</ref>. Урусатдин империя чкӀайдалай кьулухъ, [[1918 йис]]уз, къенин Азербайжандин сергьятрин къене, азербайжан миллетдин тарихда садлагьай демократик республика арадал гъанай — [[Азербайжандин Демократик Республика]] (АДР). Кьве йис уьмуьр гьалай и жегьил гьукумат фад заманда СССР-дик акатнай. Советдик акатайдалай кьулухъ [[Азербайжандин ССР]] тешкилнай. [[1925 йис]]ан малуматриз килигна, АССР-да 1 241 758 азербайжанди уьмуьр ийизвай, им вири уьлкведин агьалидин 59,6 % тир <ref>{{книга
|автор        = 
|заглавие     = Большая советская энциклопедия
|том     = 1
|место      = М.
|издательство = Советская энциклопедия
|год = 1926
|страницы  =641
|isbn  = 
}}</ref>. [[Ватандин ЧӀехи Дяве]]дин йисара чӀехи пай азербайжанар чпин ватан хуьн патал Яру Кьушунрин жергейрик экечӀнай. Азербайжандин вадакай са эгьли фронтдиз рекье гьатнай. Телеф хьанвайбурун кьадар виш агъзурралди алцумзава. ГьакӀни, 7,5 агъзур азербайжанви [[Афганистан]]дин дяведани иштирак авурди я.

[[1990 йис]]ан январьдиз чкадин оппозиция терг авун патал советрин кьушунрин батальонар [[Баку]] шегьердиз залан техникадаллаз гьахьайла вишералди ислягь граждан агьалияр кьенвай. Гьар йисуз 20 январьдин юкъуз Азербайжанда траурдин югъ малумарзавайди я. [[1991 йис]]уз СССР-дин эсердикай хкъечӀай Азербайжан аслутушир гьукуматдиз элкъвенай. 1991-1993 йисарин къене давам хьайи [[Сувун Къарабагъ]]дин дяведин нетижада 1 миллион кьван азербайжанри Къарабагъдин чилер гадарна Азербайжандин къене патан районриз ва шегьерриз куьч хьанай ва гуьгъуьнлай абурал катайбурун статус гилигнай <ref>[http://books.google.ca/books?id=Czt_KC0GhyIC&pg=PA43 Social Work: Assessment of social work practices], v.3 of ''Social Work'', ISBN 81-8205-133-9. Gyan Publishing House, 2004; p.43</ref>. 1992 йисан февраль вацра эрмени яракьвийри [[Хужалы]] хуьре авур гатун-кьиникьра вишералди ислягь азербайжанар телеф хьанай. И югъ Азербайжанда траур хьиз къейдзава. 1988-1989 йисарин къене Армениядай Азербайжандиз 186 агъзур мугъул катнай.

Гьар йисан 31 декабрьдиз Азербайжанда гьукуматдин дережада «Вири дуьньядин азербайжанрин садвилин югъ» тӀвар галай суварин мярекат кьиле тухузва. И сувар тешкилунин мурад дуьньяда авай вири азербайжанар сад авун, чпин милли махсусвал мадни кӀеви хъувун я. А юкъуз  гафарун патал халкьдин вилик Азербайжандин президент экечӀзава.

==Милли группаяр==
Азербайжан миллетдин къене са шумуд этнографик группаяр арадал атанва. Абур сад-садавай медениятдин, майишатдин ва адетрин патахъай са кьадар тафаватлу я.

* Айрумар — [[Азербайжан]]дин рагъакӀидай пата гегьенш хьанва, асул гьисабдалди [[Генже район|Генже]], [[Дашкесен район|Дашкесен]], [[Гадабен район|Гадабег]] районра.
* Афшарар — виликди абур 24 угъуз тайифайрикай сад хьиз малум тир. Къе абур азербайжан этносдин пай яз гьисабзава ва [[Иран]]дин саки вири регионра гьалтзава.
* Баятар — угъуз тайифайрикай сад. Гьам азербайжанрин, гьамни [[туьркменар|туьркменрин]] субэтник группа хьиз физва.
* Къарадагъар — Иранда авай [[Къарадагъ сув]]ун дуьзенрал гегьенш хьанва. Зур-куьчери уьмуьр гьалзава, асул гьисабдалди малдарвилел алахънава. Медениятдин жигьетдай къунши шагьсевенриз мукьва я.
* Къарапапагъар — Азербайжандин рагъакӀидай пата ва [[Гуржистан]]да уьмуьр ийизва. Чебни са шумуд тайифайриз пай жезва: борчало, сарал, араплы, джан-агьмеди, чахарлы, улачлы тайифаяр.
* Падарар — виликди и тӀвар угъуз тайифайрикай садал алай. Муькуь тайифайрив гекъигайла и тайифади дегь девирдин лишанар, адетар, куьчери уьмуьр, малдарвал яргъалди хвенай.  [[Ильханидрин династия]]ди гьукум гьалай чӀавуз падарар [[Туркестан]]дай Азербайжандиз куьчарнай (Араз вацӀун кьибле патаз). [[XVI виш йис]]уз абур къенин Азербайжан Республикадин чилерал акъатнай. Къе Дагъустандин бязи халкьари, месела аварри азербайжанриз ''«падарал»'' (падарар) лугьузва. Вилик девирда къумукьри ва даргийри [[Дербент район]]дин азербайжанариз (терекемейриз) — падарар лугьузвай.
* Шахсевенар — асул гьисабдалди Иранда уьмуьр ийизвай азербайжанрин субэтнос я. Чебни са шумуд тайифайриз пай жезва: инанлу, бегдади, усанлу ва мсб.

Мугъулрин кьетӀен этник группа [[терекемеяр]] я. Абур [[Дагъустан]]дин [[Дербент район]]да ва [[Азербайжан]]дин бязи районриз чкӀанва. Сифте яз «терекеме» гаф са тайифадин милли тӀвар тир, амма XIX — XX виш йисара Азербайжанда куьчери малдарвилел алахънавай агьалидин виридаз терекеме лугьуз хьанай. Дагъустандин терекемеяр яргъал йисара дарги ва яхул ханрин мулкара лукӀвилин къуллугъдал алай.

==Антропология==
Азербайжанар европеоид расадин каспи подтипдиз талукь я. И подтипдик гьакӀни къумукьар, цӀахурар, татарни курдар акатзава.

XIX виш йисан урус антрополог Иван Пантюхова Къавкъаздин миллетрин антропологиядин жуьреяр чирдайла азербайжанрин юкьван гьисабдалди аскӀан буй — 165 см, вирибурулайни кӀеви сарар, вилерин шуьтруь ранг (80-92 %) къейд авунай. Антропологиядин типдин патахъай Пантюхова икӀ кхьенай:

  ''«Фарсарин типдиз азербайжандин татарар, [[удияр]], [[курдар]], [[татар]] ва къарапапагъар ухшар я. Азербайжандин татарриз гзаф акахьай антропологиядин тип хас я. Чпи уьмуьр ийизвай регионрикай аслу яз абурук чкадин миллетрин лишанар ква, месела виш йисарин къене эрмени чилерар уьмуьр авур азербайжанарик эрменийриз хас тир кьетӀен лишанар ква. Азербайжанрин лап чӀехи пай яргъи кьилин кӀараб галайбур я ва абурук монголоид расадин лишанрикай са зерре кьванни квач.»''

Советрин антрополог Валерий Алексеева гайи малуматриз килигна, Къавкъаздин халкьарин арадай виридалайни чӀулавбур ва бедендал пара чӀарар авай миллет — азербайжанар я.

== ЧӀал ==
[[Азербайжан чӀал]] — [[туьрк чӀалар]]ин хзандин кьиблединни-рагъакӀидай патан [[угъуз чӀалар]]ин группадик акатзава. И группадик гьакӀни [[гагауз чӀал|гагауз]], [[туьрк чӀал|туьрк]], [[туьркмен чӀал|туьркмен]], [[салар чӀал|салар]], [[хорасан-туьрк чӀал|хорасан-туьрк]] чӀалар ва [[крым-татар чӀал]]ан кьиблепатан нугъат, [[узбек чӀал]]ан хорезм нугъатни акатзава <ref name="Языки народов СССР">{{книга
|автор = Гаджиева Н. З.
|часть =Азербайджанский язык
|заглавие = Языки народов СССР: в 5-ти томах. Тюркские языки
|издательство = [[Наука (издательство)|Наука]]
|место =М.
|том =2
|год = 1966
|страницы = 66-67
|isbn = 
}}</ref>. Виш йисарин къене азербайжан чӀал [[фарси|фарс]] ва [[араб чӀал]]арин зурба таъсирдик квай виляй, къе и чӀалак 10 агъзуралай виниз араб-фарс бинедин гафар ква.

Азербайжан чӀал [[Азербайжан]]дин агьалидин саки 98 % пайдин хайи чӀал я <ref>[http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ İnzibati - ərazi bölgüsü, əhalinin sayı və tərkibi. Əhalinin milli tərkibi, ana dili və sərbəst danışdığı dillərə görə bölgüsü.] Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. {{ref-az}}</ref>. Идалайни гъейри, азербайжан чӀалал [[Иран]]дин кеферпатан вилаятрин, [[Гуржистан]]дин рагъэкъэчӀдай патан региондин ва [[Дагъустан]]дин Дербент ва Табасаран райондин агьалияр рахазва. Азербайжанда, Гуржистанда ва Урусатда уьмуьр ийизвай азербайжанрин саки виридаз хъсан ва я пис дережада [[урус чӀал]] чизва. Иранда авай азербайжанриз [[фарс чӀал]] хайи чӀалан дережада чизва. [[Самур вацӀ]]алай кьибле пата уьмуьр ийизвай гзаф пай лезгийрин азербайжан чӀалан чирвилер усалбур туш, гьатта жегьил несилриз хайи лезги чӀалалай хъсан азербайжан чӀал чизва. ЦӀудралди лезги хуьрерин агьалияр тамамдаказ азербайжан чӀалал элячӀнава.

Генетикадин жигьетдай азербайжан чӀал кьве жуьредин нугъатрин группадиз пай хьанва: угъуз ва кипчак нугъатар)<ref name="Language">{{книга
|автор = 
|заглавие = Языки Российской Федерации и соседних государств. Энциклопедия в 3-х томах 
|издательство = [[Наука (издательство)|Наука]]
|место =М.
|том =1
|год = 1997
|страницы = 50
|isbn = 5-02-011237-2
}}</ref>. Вичин нубатда и кьве группайрик пара кьадарда нугъатар ва чкадин рахунар ква. Тарихдин къене кьве патаз пай хьана къакъатнавай азербайжан чӀал (Иран ва Азербайжан) и вилаятра кьилди вилик физвай. Иранда фарс чӀалан къати таъсирдик галай эдеби азербайжан чӀал Къавкъаздин эдеби азербайжан чӀалавай са кьадар тафаватлу я. Кеферпатан Азербайжан Урусатдин империядик акатайдалай кьулухъ, [[XIX виш йис]]уз шемахадин ва бакудин нугъатрин бинедал къенин эдеби азербайжан чӀал туькӀуьрнай <ref>{{Из|БСЭ|заглавие=Азербайджанский язык|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/61912/Азербайджанский}}</ref>.

===ЧӀалан тарихдикай===
Азербайжан чӀалал кхьенвай сифтегьан тарихдин материалар [[XIII виш йис]]ариз талукьбур я <ref>{{книга
|автор = Будагова З.
|заглавие =Азербайджанский язык (краткий очерк)
|издательство =Элм
|место =Баку
|год = 1982
|страницы = 5
|isbn = 
}}</ref>. Чи йикъарив агакьай виридалайни дегь азербайжан эдебиятдин эсерар, XIII – XIV виш йисарин къене уьмуьр гьалай шейгь [[Пуре Гьасан]]ан туькӀуьрунар я <ref>{{статья
|автор =H. Javadi, K. Burrill
|заглавие = AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature
|ссылка = http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x
|издание = [[Encyclopædia Iranica]]
|издательство = 
|место = 
|том = III
|год = 1988
|страницы = 251-255
|isbn = 
}}</ref>. [[XV виш йис]]ан эхирар азербайжан чӀал зарбдиз вилик физвай ва цуькведа авай вахтар тир. Гьа девирда азербайжан чӀалал [[Насими]], [[Хатаи]], [[Физули]] хьтин зурба кхьирагри ва шаирри кхьизвай <ref>{{книга
|автор = Сумбатзаде А. С. 
|заглавие =Азербайджанцы, этногенез и формирование народа
|издательство ="Элм"
|том =
|год = 1990
|страницы = 266
|isbn = 5-8066-0177-3
}}</ref>. Чпин эсерар абуру азербайжан чӀалан тебриздин нугъатдал туькӀуьрзавай. Яргъал вахтунда азербайжан чӀалди Кеферпатан Иранда ва Кьиблепатан Дагъустанда «чкадин чӀалан» роль къугъвазвай, яни чара-чара миллетри сад-садахъ галаз рахадай умуми чӀал (месела, къе Дагъустанда [[урус чӀал]] хьиз) <ref>{{книга
|автор        = Pieter Muysken
|заглавие     = Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics
|том     = 90
|ссылка       = http://books.google.com/books?id=n9p4rl09ec0C&pg=PA74&dq=Azeri+language+Lingua+franca+in+Southern+Dagestan&hl=ru&ei=64xVTczcDcWG4gan26StBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&sqi=2&ved=0CEMQ6AEwBA#v=onepage&q&f=false
|издательство = John Benjamins Publishing Company
|год = 2008
|страницы  = 74
|isbn  = 9027231001, 9789027231000
}}</ref>. Виш йисарин къене лезгийрихъ галаз къуьн-къуьневаз уьмуьр гьалай азербайжанрин чӀалай [[лезги чӀал]]ак пара кьадарда азербайжан гафар гьатнава, гьатай гафарин гзафбуру бинедин лезги гафар чуькьвена арадай акъуднавайди я.

===Кхьинар===
[[XX виш йис]]ан къене азербайжан чӀалан кхьинар пудра дегиш хьанай. [[1922 йис]]алди азербайжанри араб гьарфаралди кхьизвай. [[1920 йис]]ара араб гьарфар латин алфавитдиз дегишарнай, гуьгъуьнлайни кирил графикадиз <ref>{{книга
|автор = Гиляревский Р. С., Гривнин В. С.
|заглавие = Определитель языков мира по письменности 
|место = М.
|издательство = Наука
|год = 1964
|страницы = 48
|isbn = 
}}</ref>. [[1958 йис]]уз алфавит чӀалаз мадни кутугдайвал кирилл алфавит хъсанарнай ва адак са алфавитдани гьалт тийизвай Ҝ и Ҹ гьарфар кутунай. [[1991 йис]]уз Азербайжанди СССР-дикай аслутуширвал малум авурдалай кьулухъ, абуру туьрк алфавит кьабулна виликан латин графикадиз элкъвенай.

Алай аямда Ирандин азербайжанри араб гьарфаралди кхьизва, Азербайжан Республикада латин алфавит кардик ква, Дагъустандин азербайжанрини кирилл алфавитдикай менфят къачузва.

==Дин==
[[Файл:Bibi Heybat Mosque Baku 1.jpg|thumb|220px|[[Баку]]да авай шийийрин Биби-Гьейбат мискӀин]]

Азербайжан халкьдин лап чӀехи пай (90 %) Ислам диндин шийи мезгьебдин рекье ава. Ирандин азербайжанрин там вири шийияр ятӀа, Къавкъаздин азербайжанрик са кьадар суниярни ква. Суни азербайжанар асул гьисабдалди Азербайжандин кеферпатан районра ва Кьиблепатан Дагъустанда чкӀанва.

Гуржистандин азербайжанрин са пай сунияр, муькуь пайни шийияр я. Дагъустандин Дербент шегьердин бинедин азербайжанар шийияр я, амма Дербент ва Табасаран районрин хуьрера уьмуьр ийизвай азербайжанар сунияр я.

Идалайни гъейри, азербайжан миллетдин арада накъшбанд тӀарикъатдин ва суфизмдин рекье авай ксарни тӀимил туш.

2007 йисуз Азербайжанда 5 агъзур христиан-азербайжанар авайди малум я.

Брокгаузан ва Евфронан Энциклопедиядин Гафарганда кхьенвайвал, Къавкъаздин миллетрин арада диндиз виридалайни чӀехи метлеб гузвай ва фанатизмдалди ибадат ийизвай халкьар татар, азербайжанар ва Дагъустандин сувахъанар я. ГьакӀни, и энциклопедияда кхьенвай хьи, азербайжанар къати мусурманар ятӀани абуру чара динрин векилар хъсан къатламишзава ва виридахъ галаз хуш авсият туькӀуьриз алахъзава.

Азербайжан миллетдин вини толерантвал француз тарихдар Элизе Реклюдини къейднавай: ''«Эхирни, муькуь динриз ибадат ийизвай миллетрихъ галаз хуш авсият хуьн – азербайжан халкьдиз хас тир хъсан тӀуларикай сад. Кьиблепатан Къавкъазда шиийри винизвал ийизвайтӀани, абуру чкадин суни эгьлийриз садрани дарвал гайиди туш. Араб уьлквейра и кьве мезгьебрин арада жедай пехъи душманвал, Кьиблепатан Къавкъаздин азербайжанриз хас туш.»''

Алай чӀавуз Азербайжан Республикада ислам диндин таъсир къвердавай тӀимил жезва.

== Милли къилих ==
Психологиядин илимрин доктор, профессор В. Г. Крыськоди азербайжанрикай икӀ кхьенай:

«ТӀулариз килигна азербайжанар азадвал кӀандай, дамахар квачир, гьар са кар чирунал рикӀ алай, хиве кьур гаф кьилиз акъуддай миллет я. Са кьадар умун ятӀани абуру чеб лайихлудаказ тухузва ва къарарар фад кьабулзава. Чпиз гьуьрметсузвал авур ва ягь-намусдик кягъай касдиз азербайжанри къати жаваб гуда. Къал-гьуьжетдин гьалара вичик туьнтвал хас тир азербайжанравай вич гъилера кьаз жезвач ва гзаф гагьди лас хъжезвач, амма абур чеченар ва осетинар хьиз пехъи туш» <ref>{{cite news | title=Этнопсихологический словарь. — М.: МПСИ. В.Г. Крысько. 1999|| url=http://ethnopsychology.academic.ru/6/%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B| lang=en}}</ref>.

== Эдебият ==

* Азербайджанцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: [[Дизайн, Информация. Картография]], 2010. — 320 с.: с илл. ISBN 978-5-287-00718-8.
* {{книга |автор= |часть=Азербайджанцы |ссылка часть=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/14 |заглавие=Этноатлас Красноярского края |оригинал= |ссылка=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |викитека= |ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. [[Рафиков, Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]] ; редкол.: [[Кривоногов, Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев |издание=2-е изд., перераб. и доп |место=Красноярск |издательство=Платина (PLATINA) |год=2008 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=224 |серия= |isbn=978-5-98624-092-3 |тираж= |ref=Этноатлас Красноярского края }}
* Логашева Б. Р. Азербайджанцы // [[Народы мира (справочник)|Народы мира: Историко-этнографический справочник]]. – М.: [[Советская энциклопедия]], 1988

== Баянар ==
{{Баянар}}

== ЭлячӀунар ==
* [http://www.kunstkamera.ru/kunst-catalogue/items/items.seam?c=PHOTO&qt=s&t=азербайджанцы Кунсткамера сайтунин фондуна азербайжанрин суьретар]
* [http://www.ethno-online.ru/pipl_world/pipl/0017.asp Интернет-энциклопедия «Дуьньядин Халкьар»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060611190734/http://www.ethno-online.ru/pipl_world/pipl/0017.asp |date=2006-06-11 }}
* [http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/003/058.htm Азербайджанцы] — Советрир ЧӀехи Энциклопедияда азербайжанрикай макъала. 
* [http://atropat.narod.ru/istoriya/istoriya2.html# Азербайжанрин арадал атуникай]
* [http://www.bakililar.az/ca/photos/nasibli.html Азербайжан миллетдин арадал атуна Алпандин метлеб]
* [http://history.azerall.info/index.php Азербайжан миллетдин арадал атуникай] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091001145550/http://history.azerall.info/index.php |date=2009-10-01 }}
* [http://www.ksam.org/index.php?mtype=news1&mid=731 Принята хартия азербайджанцев мира]
* [http://tyurki.by.ru/azeri.htm Tyurki. Тюрки на Ферганском сообществе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20020814001704/http://tyurki.by.ru/azeri.htm |date=2002-08-14 }}

{{Туьрк халкьар}}

[[Категория:Дагъустандин халкьар]]
[[Категория:Туьрк халкьар]]
[[Категория:Азербайжандин халкьар]]