Дагъустан патал чешмедиз килигун

{{Урусатдин Федерациядин субъектдикай малуматар
|RuNm       = Дагъустандин Республика
|OfNm1      = {{lang-av|Дагъистаналъул Республика}} <br>{{lang-agx|Республика Дагъустан}} <br>{{lang-az|Дағыстан Республикасы}}<br> {{lang-dar|Дагъистала Республика}} <br>{{lang-kum|Дагъыстан Республикасы}}<br>{{lang-lbe|Дагъусттаннал Республика}}<br>{{lang-nog|Дагъыстан Республикасы}}<br>{{lang-rut|Республика Дагъустан}} <br>{{lang-ru|Республика Дагестан}}<br>{{lang-tab|Дагъустандин Республика}} <br>{{lang-ce|ДегӀестан Республика}} <br>{{lang-tkr|Республика Дагъустан}}
|FSFlag = [[Файл:Flag of Dagestan.svg|150px|Дагъустандин тӀаратӀ]]
|FSCoA = [[Файл:Coat of Arms of Dagestan.svg|100px|Дагъустандин герб]]
|FlagLnk = Дагъустандин тӀаратӀ
|CoALnk = Дагъустандин герб
|Карта=[[Файл:Map of Russia (2014–2022) - Dagestan.svg|300px]]
|Картадин гьал= Урусат Федерациядин картадал Дагъустан Республика
|Гимндин тӀвар = Дагъустандин гимн
|Аудио = Anthem of Dagestan (Russian version).ogg
|Уьлкве1 =Уьлкве
|Уьлкве2 =[[Урусат]]
|FSCtrWhat = Кьилин шегьер
|FSCtrNm = [[Магьачкъала]]
|AreaRnk = 52-й
|TotArea = 50270
|WaterPrcnt = 0,4
|PopRnk = 13-й
|PopQty = {{ агьалияр | Дагестан| тс }}
|PopCtDate = {{агьалияр |Дагестан|г}}
|PopDens = 58,6
|GDP = 285,3 млрд ман.
|GDPCtDate = [[2010 йис|2010]]
|GDP(PPP) = 78,3 агъз. ман.
|GDPRnk = 35-й
|FedDistrNm = [[Кеферпатан Къавкъаздин федерал округ|Кеферпатан Къавкъаздин]]
|EcRegNm = [[Кеферпатан Къавкъаздин экономикадин район|Кеферпатан Къавкъаздин]]
|CadNo = 05
|LangLangs = s
|OfLangs = [[урус чӀал|урус]], [[авар чӀал|авар]], [[агъул чӀал|агъул]], <br>[[дарги чӀалар|дарги]], [[къумукъ чӀал|къумукь]], [[лезги чӀал|лезги]], <br>[[нугъай чӀал|нугъай]], [[рутул чӀал|рутул]],[[табасаран чӀал|табасаран]], <br> [[тат чӀал|тат]], [[цӀахур чӀал|цӀахур]], [[чечен чӀал|чечен]], <br> [[яхул чӀал|яхул]]<ref group="делил">Конституциядив кьурвал, урус чӀал ва Дагъустандин вири халкьарин чӀалар республикадин гьукуматдин чӀалар яз гьисабзава. ГьакӀ ятӀани, гьукуматдин чӀалар хьиз анжах 14 кхьинар авай чӀал кардик ква.</ref>
|HeadTtl = Республикадин кьил
|HeadNm = [[Меликов Сергей Алиман хва|Сергей Меликов]]
|ViceTtl = Гьукуматдин председатель
|ViceNm = [[Абдулпатах Гаджиевич Амирханов|Абдулпатах Амирханов]]
|LegislTtl = Халкьдин кӀватӀалдин председатель
|LegislNm = [[Заур Асевович Аскендеров|Заур Аскендеров]]
|FSAnthem =
|MSK = MSK (UTC+4)
|OfSite = http://www.government-rd.ru/
|Phone cod =
|пишкешар =
}}
'''Дагъустан''', официал тӀвар '''Дагъустандин Республика''' ({{lang-ru|Республика Дагестан}}) — [[Урусатдин Федерация]]да авай республика<ref>[http://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_Российской_Федерации#.D0.A1.D1.82.D0.B0.D1.82.D1.8C.D1.8F_65 Конституция Российской Федерации. Ст. 65, п. 1]</ref>, федерациядин виридалайни кьибле пата авай субъект я, [[Кеферпатан Къавкъаздин федерал округ]]дик акатзава.

Республикадин бине [[1921 йис]]ан 20 январьда кутунвайди я.

Кьилин шегьер — [[Магьачкъала]].

Дагъустандин чилер [[Азербайжан]]дихъ галаз кьибле пата, [[Гуржистан]]дихъ галаз кьиблединни-рагъакӀидай пата, [[Чечня]]дихъ галаз рагъакӀидай пата, [[Ставропольдин край]]дихъ галаз кефердинни-рагъакӀидай пата ва кефер патай [[Калмыкия]]дихъ галаз са сергьятра ава. РагъэкъечӀдай пад [[Каспи гьуьл]]уьн ятари кьунва.

== ТӀварцӀикай ==
Дагъустан уьлкведиз тарихдин къене са шумуд тӀварар хьайиди малум я. Къе гьа тӀварар тарихдин ктабра ва дегь гъиливкхьинра гьалтзава. А тӀварар Дагъустандиз къунши халкьари ва и чилерал дяведалди атанвай ягъийри гайиди я.

Са бязи тарихдарри Кьиблепатан Дагъустандиз «Суварин Уьлкве» мана гузвай адан виликан «Алпан» тӀвар талукьарзава. [[X виш йис]]уз арабрин тарихдар Ал-Куфиди вичин улубда Дагъустандиз «Тахтунин Чилер» мана гузвай араб «Ард ас-Сарир» тӀвар ганвай<ref>Абу Мухаммад Ахмад Ибн А’сам ал-Куфи. Книга завоеваний.</ref>. Гуржийрин тарихдин малуматра Дагъустандин тӀвар «Лекетия» я<ref name="Айтберов">{{книга|автор = Айтберов Т.М.|заглавие = Древний Хунзах и хунзахцы|ссылка = http://khunzakh.ru/region/history.php?ELEMENT_ID=3295|издательство = Дагестанское книжное издательство Государственного комитета Дагестанской АССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли|место = [[Магьачкъала]]|год = 1990|страницы = 176|isbn = }}</ref>.

Алай чӀаван «Дагъустан» тӀвар [[XVII виш йис]]алай малум я ва [[туьрк чӀал|туьрк чӀал]]ан «дагъ» — ''[[сув]]'' ва [[араб чӀал|араб чӀал]]ан «стан» — ''уьлкве'', ''чил'' гафарикай арадал атанва, яни «Суварин Уьлкве»<ref name="Поспелов">{{книга|автор = [[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие = Географические названия мира: Топонимический словарь|издательство = Русские словари|место = М.|ответственный =Отв. ред. Р. А. Агеева|год = 1998|страницы = 130|isbn = 5-89216-029-7}}</ref>. Урусатдин тарихдар [[Бартольд Василий Владимирович|В. В. Бартольдав]] кьурвал, «Дагъустан» тӀвар анжах [[XVI виш йис]]уз арадал атанвай. РагъэкъечӀдай патан кирамрин тарихдин улубра Дагъустандин тӀвар [[Лезгистан]] тир<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Лезгистан}}</ref>.

Гила «Дагъустан» тӀвар анжах тарихдин манада дуьз акъатзава, вучиз лагьайтӀа [[Дагъустандин АССР]]-дин чилерик Кизлярдин кьулувилер ва [[Нугъай чуьл]]ер кутурдалай кьулухъ республикадин вири майдандикай сувун регионриз анжах 56 % пай къвезва<ref name="Поспелов"/>.

== География ==

=== Алай чка ===
Дагъустан [[Къавкъаз]]дин кефердинни-рагъэкъечӀдай пата ала. Республикадин кефер пад — аран, кьибле пад — суварин ценерив гвай чкаярни [[ЧӀехи Къавкъаз|ЧӀехи Къавкъаз]]дин сувар я. Республикадин кефер патай кьибле патаз физвай юкьван яргъивал 400 км, рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патаз — тахминан 200 км туькӀуьрзава<ref name="geografiyaedag">{{cite web | url = http://www.e-dag.ru/o-dagestane/geografiya-i-priroda.html | title = География и природа Дагестана | author = | publisher = Дагъустандин Гьукуматдин сайт | datepublished = 2013 | accessdate = 2017-02-13 | lang = ru}}</ref>.

Дагъустандин чилер [[Азербайжан]]дихъ галаз кьибле пата, [[Гуржистан]]дихъ галаз кьиблединни-рагъакӀидай пата, [[Чечня]]дихъ галаз рагъакӀидай пата, [[Ставропольдин край]]дихъ галаз кефердинни-рагъакӀидай пата ва кефер патай [[Калмыкия]]дихъ галаз са сергьятра ава<ref name="geografiyaedag" />.

Дагъустан рагъэкъечӀдай пад [[Каспи гьуьл]]уьн ятари кьунва<ref name="geografiyaedag" />.

=== ВацӀар ===
<gallery mode="packed-hover" widths="180px" heights="180px" >
Файл:Samur river valley.jpg|[[Самур вацӀ|Самур вацӀ]]
Файл:Место слияния рек Аварское Койсу и Андийское Койсу.jpg|[[Сулак вацӀ]]
Файл:Ирганайское водохранилище в Дагестане.png|[[Ирганай цин гьамбархана]]
</gallery>
Дагъустандин юкьван патай кьве чӀехи вацӀ физва — [[Терек]] ва [[Сулак (вацӀ)|Сулак]] вацӀар. Республикадин чилерайтӀуз авахьзавай вацӀарин вири санал кьадар 6255 я. Абурук акатзава: яргъивал 25 километрдилай пара ва гьавиздин майдан 100 км²-див агакьзавай 100 чӀехи вацӀар, 185 гъвечӀи ва 5900-елай гзаф лап бицӀи вацӀар. Абурукай виридалайни чӀехибур [[Терек]], [[Сулак (вацӀ)|Сулак]], [[Самур вацӀ|Самур]] ва [[Рубас (вацӀ)|Рубас вацӀар]] я<ref>[http://r05.kadastr.ru/administration/history/ Республика Дагестан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070428215259/http://r05.kadastr.ru/administration/history/ |date=2007-04-28 }}</ref>. И вацӀарин вири [[Каспи гьуьл]]уьн гьавиздиз талукь я, амма абурукай анжах 20 вацӀ гьуьлуьк акахьзава.

Климат кьурагь тирвиляй Дагъустандин кефер пад вацӀарикай кьит я. Ана авай вацӀарин яд гатун береда никӀер дугуниз харжзавай виляй абур гьуьлуьв агакьзавач<ref name="AllDagestan">{{cite web | url = http://www.alldagestan.ru/?page_id=4 | title = Климат — Туризм в Дагестане | author = | publisher = alldagestan.ru | datepublished = 2010 | accessdate = 2017-01-28 | lang = ru}}</ref>.

Бул ятар авай сувун вацӀарин авахьун зарб тирвиляй абур хъуьтӀуьз муркӀади кьазвач ва гзаф вахтара вацӀун къеняй къерехдиз къекъечӀзава<ref name="AllDagestan" />.

Республикадин кьибле патайтӀуз авахьзавай Самур вацӀ чӀехивилел гьалтайла Терекдилай кьулухъ Дагъустандин кьведлагьай вацӀ я. Адан гьавиздин майдан 7,3 агъз. км² я. ВацӀун кьил Рутул районда ава. Каспи гьуьлуьк акахьайла Самурди пара кьван бицӀи хилериз пай хьана вацӀун тӀиш арадал гъизва. Адан чӀехи хилерал пуд [[Цин электростанция|ГЭС]]-ар эцигдай планра ава. Самур вацӀун ятар Урусатдинни Азербайжандин арада барабардаказ пайнай<ref name="AllDagestan" />.

[[ЧӀехи Къавкъаз|ЧӀехи Къавкъаз]]дин сувара кьил къачузвай [[Авар Къойсу]] ва [[Анди Къойсу]] вацӀар сад-садак акахьунивди [[Сулак (вацӀ)|Сулак]] арадал къвезва. Адан гьавиздин майдан 15,2 агъз. км² я. Дагъустандин гидроэнергоресурсрин зур пай гьа и Сулак вацӀал къвезва, ина Чиркей ЦЭС, Миатли ЦЭС, Гельбах ЦЭС, Чирюрт ЦЭС-1 ва Чирюрт ЦЭС-2 цин электростанцияяр ава<ref name="geografiyaedag" />.

=== Рельеф ===
<gallery mode="packed-hover" widths="180px" heights="180px" >
Shalbuzdag mountain.jpg|[[Гъуцар сув]]
Kurakh mountains.jpg|[[Кьурагь сувар]]
Samur forest.jpg|[[Самурдин там]]
</gallery>
Дагъустандин орография жуьреба-жуьрединди я: 245 км яргъивилин сувун ценерив гвай чкайрин зул гьяркьуьвилихъди фенвай сувун цӀиргъерик акӀур хьана акъвазнава. Суварилай кьил къачуна Дагъустан кьве кӀарна авахьзавай кьве асул вацӀар, кефер пата Сулак, кьибле патани Самур вацӀар я. Асул гьисабдалди республикадин рельеф сувун, арандин ва [[Каспи гьуьл]]уьн кьулувилин чкайрикай ибарат я<ref name="geografiyaedag" />.

Къенепатан Дагъустандин, яни Сувун Дагъустандин, сергьятар тӀебии рекьералди тайин хьанва: [[Живедин цӀиргъ|Живедин]] ва [[Анди цӀиргъ|Анди цӀиргъ]]ер — [[Сулак кӀам|Сулак кӀам]]ал кьван экӀя хьанва, [[Гимры цӀиргъ|Гимры цӀиргъ]], Лес цӀиргъ, [[Джуфудагъ]] ва [[Яру сув]] — Сулак вацӀунни Самур вацӀун гьавиздин арайра чка кьунва, [[Къавкъаздин Кьилин цӀиргъ|Къавкъаздин Кьилин цӀиргъ]] республикадин кьиблединни — рагъакӀидай патав кьван агакьзава. Сувун Дагъустандин рельеф юкьван кьакьанвилин сувар авай, сувун кьулувилер авай ва лап кьакьан сувар авай районриз пай жезва<ref name="geografiyaedag" />.

Дагъустанда суварал 25,5 агъ. км² майдан къвезва, абурун виридан юкьван кьакьанвал 960 метр я. Республикада виридалайни кьакьан кӀук [[КичӀен сув|КичӀен сув]] я (4466 м). Сувар арадал гъанвай жинсерин арада къати сергьятар ава. Абурукай кьилинбур — чӀулав ва чепедин чепрекьанар, доломит хьанвай кӀеви ва щёлочь квай хъуьтуьл киреждин къванер, ва гьакӀни къумад къванер я. Чепрекьанрикай арадал атанвай цӀийргъерик — [[Диклосмта]] кӀук алай [[Живедин цӀиргъ|Живедин цӀиргъ]] (4285 м), [[Аддала-Шухгельмеэр]] кӀук алай [[Богос цӀиргъ|Богос цӀиргъ]] (4151 м), [[Дуьлтыдагъ]] кӀук алай [[Шалиб цӀиргъ|Шалиб цӀиргъ]] (4127 м) я<ref name="geografiyaedag" />.

Каспий гьуьлуьн кьерин кьулувал, Терек-Къум ва Терек-Сулак аранрин чӀехи пай дуьньядин океандин дережадилай 27 метр агъада ава<ref>{{cite web | title= Терек |url = http://vsereki.ru/reki-vnutrennego-stoka/bassejn-kaspijskogo-morya/terek | author = | publisher = vsereki.ru | datepublished = 2016 | accessdate = 2017-02-13 | lang = ru}}</ref>.

=== Климат ===
{{Климатограмма|[[Магьачкъала]]дин
|-1.4|4.2|32
|-1.5|4.2|27
|1.9|7.8|22
|7.1|14.3|17
|12.6|20.2|32
|17.7|25.9|22
|20.7|28.9|21
|20.5|28.7|28
|16.5|23.8|46
|10.6|17.4|45
|4.5|10.7|41
|0.0|5.7|32
|float=right
|clear=both
|Источник=Погода и климат<ref>{{cite web|url=http://pogoda.ru.net/climate/37472.htm|title=Климат Махачкалы|publisher=Погода и климат|accessdate=2012-11-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CfDBJXM8|archivedate=2012-12-04}}</ref>
}}
Дагъустандиз хъуьтӀуьл-континентал ва кьурагь климат хас я. Республикадин сувун регионда кьакьандиз хкаж жердавай температура агъуз, гьавадин ламувал гзаф жезва. Уьлкведин кьибле пата ва гьуьлуьз мукьвал регионда, [[Избербаш]] шегьердинни [[Самур вацӀ|Самур вацӀ]]ун сивин арада, гьава хъуьтӀуьл субтропикдилай кьурагьдиз элячӀзава<ref name="geografiyaedag" />.

Юкьван гьисабдалди январь вацран температура аран районра +4 °C, сувун районра −11 °C я. Июль вацран юкьван гьисабдин температура +24 °C я. Къваларин кьадар йиса 200—800 мм<ref name="novrosen">{{cite web | url = http://novrosen.ru/Russia/regions/dag.htm | title = Дагестан | author = | publisher = ЦӀийи урусатдин энциклопедия | datepublished = 2006 | accessdate = 2017-02-13 | lang = ru}}</ref>.

Кьакьан сувар, аран чилер, къумлухар ва гьуьл са-садаз мукьвал акъвазнавай виляй Дагъустанда жуьреба-жуьре климатик зулар арадал атанва. Ибур: субтропик тамар ([[Самурдин там]]), къумлухар ва чуьлер (Каспи аран), кьакьан сувун тундраяр ва муркӀар (Сувун Дагъустан) я. Уьлкведа вишелай виниз гъвечӀи вирер ава<ref name="geografiyaedag" />.

500—1600 м кьакьанвилерин арада мегъуьн, верхьин, нарат тарцин, пипин ва гийин тарар авай тамар ала. Тамари ва валари Дагъустандин чилерин 9 % кьунва<ref name="novrosen" />.

Кьуьд Дагъустанда куьруь жеда (тахминан 3 варз яргъалди), живер тӀимил къвада. Хъуьтуьн береда температура сувун районра −30°C, арандани +10°C арада юзазва<ref>{{cite web | url = http://www.marshruty.ru/places/PlaceContent.aspx?PlaceID=ff84d7f6-f105-4369-bfe0-9c93d6d1c4a2&ContentTypeID=14 | title = Климат | author = | publisher = marshruty.ru | datepublished = 2016-12-12 | accessdate = 2017-02-13 | lang = ru}}</ref>. Гатфар чими ва мукьвал-мукьвал къвазвай къвалариз килигна ламу я. Гад гзаф чими ва кьурагь я. Гьуьлуьз мукьва тир районра гатун къене даим алахьай ва ракъар авай йикъар жеда. Гьуьле эхъведай девир май вацралай сентябрьдал кьван яргъи хьанва. Цин температура +28°C агакьзава. Зулун сифте кьилера Дагъустанда адетдиндилай чими жезва<ref name="geografiyaedag" />.

Накьвадинни-климатдин жигьетдай Дагъустан пуд зонайриз пай хьанва: сувун, сувун ценерин ва кьулувилерин зонаяр<ref name="geografiyaedag" />.

Дагъустандин майдандин 43,3 % пай кьулу чилерал къвезва. Кьулувилер асул гьисабдалди уьлкведин кефер пата ала. Кьурагь климатдин себебдалди и чилер вацӀарив кьит я. ГъвечӀи вацӀарин куьмекдалди гатуз никӀер дигизва. Гатфаринни-гатун береда цин дережа хкаж хьайила гегьенш чилер ци акьалтунин кичӀевилик акатзава. ВацӀун сивера пара кьадар гъвечӀи вирер арадал къвезва<ref name="geografiyaedag" />.

Сувун ценерив галай зонади уьлкведин чилерин саки 16 % кьунва. Дагъустандин и чилерал климат са кьадар хъуьтӀуьл ва ламу я. Январь вацран юкьван гьисабдин температура −2°C … −3,5°C я, амма −25°C агакьзавай аязарни жезва. Живедин къат 40-50 югъ амукьзава. Къваларин кьадар кьакьандиз хкаж жердавай гзаф жезва 350—450 … 600—700 мм.

Сувун зона 850 метрдилай виниз кьакьандал ала ва Дагъустандин 40 % пай кьунва. Сувара климат мекьи я. Сувун районра виридалайни ламу девир гатфарин эхирдилай гаталди давам жезва. Лап кьакьан сувара гад къайи, кӀамара ва дагьарра — чимиз алатзава<ref name="geografiyaedag" />.

Январь вацран юкьван гьисабдин температура −4°C … −7°C арада юзазва. Живедин къат гзаф яргъалди амукьда<ref name="novrosen" />.

=== Флорани фауна ===
Географиядин жигьетдай пуд: сувун, сувун ценерин ва арандин зонайриз пай хьанвай Дагъустандин гьар са зонадиз вичиз махсус набататрин ва гьайванрин жуьреяр хас я. Дагъустанда 4500 кьван жуьре набататар экъечӀзава, абурукай 1100 эндемикар (яни чкадинбур я). Уьлкведин кефер пата авай кьулувилера асул гьисабдалди къумлух жуьредин набататар (иллаки валар) экъечӀзава. Сувун ценерив галай чилерал тамар ва векьин чкаяр гзаф жеда. Кьакьан суварин гуьнейрал инжи-векь, астрагал, скабиоза хьтин векьер экъечӀзава. 3200—3600 м кьакьандал алай чкайра хьирхьамар, хьахьар ва мекьивилер эхдай муькуь набататар экечӀзава<ref name="geografiyaedag" />.

== Тарих ==

=== Палеолит ===
Дагъустандин чилерал миллион йис идалай вилик инсанри уьмуьр ийизвайди малум я. И кар Айникаб 1-2, Мухкай 1-2, Гегалашур 1-3, Ругуджа тӀварар алай сифте яшайишдин чкайри ва [[Дарваг вацӀ|Дарваг вацӀ]]ун кьерел дуьздал акъуднай дегь чӀаван амукьайри тестикьарзава<ref>{{статья| автор = Ожерельев Д. В.| заглавие = Культурно-хронологическое определение каменных находок из слоя 129 многослойной раннепалеолитической стоянки Мухкай II| ссылка = http://www.archaeolog.ru/media/ksia/ksia_241_low.pdf| издание = Краткие сообщения Института археологии| тип = сб| место = М.| издательство = [[Институт археологии РАН]]| год = 2015| выпуск = 241| isbn = 978-5-9908330-8-1| страницы = 7—20}}</ref><ref>{{статья| автор = Чепалыга А. Л., Амирханов Х. А., Садчикова Т. А., Трубихин В. М., Пирогов А. Н.| заглавие = Геоархеология олдувайских стоянок горного Дагестана| ссылка = https://cyberleninka.ru/article/n/geoarheologiya-olduvayskih-stoyanok-gornogo-dagestana | издание = Бюллетень Комиссии по изучению четвертичного периода | тип = сб| место = М.| издательство = ГЕОС | год = 2013 | выпуск = 72 | страницы = 73—94}}</ref>. Дарваг вацӀун кьерел жагъанай сифте яшайишдин ксар амукьзавай чкайриз зур миллиондилай виниз йисар ава<ref>{{cite web | url = http://www.ilskiy.su/index.php?page=stoyanka-pervobytnogo-cheloveka&pagenumber=1 | title = Ильская стоянка на Кубани | author = В. Е. Щелинский, Н.А. Макаров (редактор) | publisher = Институт археологии РАН | date = 2009 | accessdate = 2018-10-14 | lang = ru | pages = 23—34}}</ref>.

=== Юкьван виш йисар ===
Чи эрадин сифте кьилера Дагъустандин кьибле пад [[Алпан]] уьлкведин къене авай<ref name="tarihedag">{{cite web | url = http://www.e-dag.ru/o-dagestane/istoriya.html | title = История Дагестана | author = | publisher = Дагъустандин Гьукуматдин сайт | datepublished = 2013 | accessdate = 2017-02-13 | lang = ru}}</ref>{{sfn|История Дагестана|1967|с=105—117}}.

[[X виш йис]]уз авар миллетдин чилерал [[Сарир]] (Серир) пачагьвал арадал атанай{{sfn|История Дагестана|1967|с=123—124}}. Адан кьилин шегьер [[Хунзах]] тир ва кьилин дин христианвал тир. VII—X виш йисарин къене, арабринни-хазаррин арада дявеяр физвай девирда Сарир уьлкве, Алпан уьлкведин чӀехи пай ва Дагъустандин кефер пад [[хазарар|хазарри]] кьунвай{{sfn|История Дагестана|1967|с=127—131}}. [[VII виш йис]]уз Дагъустандиз ислам дин гьахьнай{{sfn|История Дагестана|1967|с=158—160}}. Халифатдин кьилин метлеб авай шегьерар [[Кьвевар]] ва [[Кумух]] хьанай{{sfn|История Дагестана|1967|с=121—122}}. IX—XI виш йисарин къене Дагъустанда [[Дербентдин эмират]] арадал атанай{{sfn|История Дагестана|1967|с=181—182}}.

XI—XII виш йисуз дегь Сарирдин чкадал [[Авар ханвал]] арадал атанай. [[1239 йис|1239]] — [[1249 йис]]арин къене Дагъустандиз тарар-монголрин кьушунар гьахьнай. Сувун Дагъустандин патавай фена татар-монголар [[Каспи гьуьл]]уьн кьеряйтӀуз сифте Кьиблепатан Дагъустандиз, гуьгъуьнлайни [[Къази-Кумух шамхалвал|Къази-Кумух шамхалвилиз]] гьахьнай{{sfn|История Дагестана|1967|с=202—207}}. [[XIV виш йис]]уз дагъустандин халкьар [[Тамерлан]]ан кьушунрин аксиниз къарагънай. [[1395 йис]]уз Тамерлан Дербентдин варарайтӀуз Дагъустандиз гьахьнай. Дагъустандин бязи феодалри Тамерланан душман тир [[Тухтамыш]]ан пад кьунвай виляй Тамерланан кьушунри и уьлкведиз пара кьадарда телефвилер гъанай{{sfn|История Дагестана|1967|с=207—210}}.

[[XV виш йис]]уз [[ислам]] динди Дагъустанда кӀеви чка кьунай ва дагъустанвийри и дин вири [[Кеферпатан Къавкъаз]]диз чукӀурдай сиясатдик кьил кутунай<ref name="novrosen" />.

=== XVI—XVII виш йисар ===
[[1577 йис]]уз [[Астрахань]]дин воевода Лукьян Новосильцева [[Терек вацӀ|Терек вацӀ]]ал [[Тарки къеле]] туькӀуьрнай. [[1594 йис]]уз [[Къази-Къумух шамхалвал]] [[Кахетия]]дин пачагь Александран къавумдин гъиле вугун паталди Фёдор Иванович пачагьдин кьушунар Хворостининан регьбервилик кваз Дагъустандиз дяведин вигьин авунай. Урусри [[Тарки]] шегьер кьунай, амма гуьгъуьнлай шамхалдин аскеррин куьмекдиз атанай Авар хандин кьушунри урусар элкъуьрна уьнуьгда тванай. Куьмекдиз гуржияр къведалди вичивай кьулухъди румар гудай такьатар амачирди кьатӀай Хворостинина уьнуьг кукӀварна Дагъустандай хъфидай къарар кьабулнай{{sfn|История Дагестана|1967|с=285—286}}. И ягь-ягъунрай [[Терек вацӀ|Терек вацӀ]]ал адан 2500 кас кьушундикай вирини-вири кьудай са пай элкъвена хтанай<ref name="riadagestantarih">{{cite web | url = http://www.riadagestan.ru/news/society/yusup_guseynov_narody_dagestana_na_protyazhenii_vekov_vmeste_borolis_za_natsionalnuyu_nezavisimost/ | title = Юсуп Гусейнов: «Народы Дагестана на протяжении веков вместе боролись за национальную независимость» | author = Камилла Рагимханова | publisher = [[РИА Дагестан]] | datepublished = 2015-10-06 | accessdate = 2017-02-13 | lang = ru}}</ref>.

[[1601 йис]]уз Кьиблепатан Дагъустандин халкьар: [[лезгияр]], [[яхулар]], [[рутулар]], [[цӀахурар|цӀахурар]], [[даргияр]] уьлкведиз гьахьай [[туьрк миллетар|туьрк]] тарашхъанрин аксиниз экъечӀнай. [[1604 йис]]уз, [[Борис Фёдорович Годунов|Борис Годунов]] пачагь гьукумдал алай девирда, И. Бутурулинан регьбервилик квай кьушунри Дагъустандал дяведин вигьин кьилиз акъуднай. Урус кьушунри [[Тарки]] шегьер ва Дагъустандин муькуь метлеблу объектар кьунай. Амма, гуьгъуьнин [[1605 йис]]уз [[Эндирей]] мулкарин сагьиб СултӀан Магьмуда сад-садавай къакъатнавай Дагъустандин муькуь мулкарин иесияр санал кӀватӀнай ва усман кьушунринни [[крым-татарар|крым-татаррин]] куьмекдалди чпин чилер кьунвай урус гарнизонар яна чукурнай, амма Тарки къеле азад хъийиз хьаначир{{sfn|История Дагестана|1967|с=286—287}}. Яргъал гагьда давам хьайи ягь-ягъунрикай къекъерай акъатнай кьве падни сад-садахъ галаз икьрар кутӀунин рахунрик эгечӀнай. Икьрардив кьурвал, усманрин пачагьди ва Эндирейдин шамхала урусриз Тарки шегьердай сагъ-саламатдиз ватандиз хъфидай дегьлиз ахъайна кӀанзавай. Амма урус кьушунар Тарки къеледай экъечӀун кумазди шамхалди хиве кьур икьрар чӀурна дагъустанвийрихъ галаз хъфизвай урусрив агакьнай ва абур ял ягъиз акъвазнай береда садлагьана вигьин авуна вири телефнай<ref name="riadagestantarih" />.

[[1616 йис]]уз Эндирейдин гьукумдар СултӀан Магьмуда I-й Михаил пачагьдиз чар ракъурнай ва вич урус раятвилиз кьабулун тӀалабнай. [[1627 йис]]уз пачагь Михаил Фёдоровича къумукърин гьаким Айдемираз чар ракъурнай ва ам урусрин раятвилиз кьабулуникай хабар ганай{{sfn|История Дагестана|1967|с=289—290}}. [[1631 йис]]уз [[Къайтагъдин уцмивал|Къайтагъдин]] уцми Рустам-хана урусрин раятвилик экечӀунин къарар кьабулнай ва урусрин патав вичин векил Жамшуд ракъурнай{{sfn|История Дагестана|1967|с=273}}.

[[XVII виш йис]]уз уьлкведин къене феодалрин арада гьуьжетар ва миллетдин бунтар гатӀумнай, идан нетижада [[Къази-Къумух шамхалвал]] са шумуд уделриз пай хьана чкӀанай. Идалайни гъейри, шамхалри азад жемиятрин винел чпин гьукум ва ихтиярар квадариз эгечӀнай. [[1642 йис]]уз Дагъустанда [[Тарки шамхалвал]] ва [[Къази-Кумух ханвал]] арадал атанай{{sfn|История Дагестана|1967|с=273—275}}.

[[1717 йис]]уз [[I-й Пётр]]ди къумукъ шамхал Адил-Герей Будайчиеваз ам ва адан гъилик квай улусар урус раятвилиз кьабулуникай ва абурал 3 агъзур манат харжи эцигуникай чар ракъурнай{{sfn|История Дагестана|1967|с=339}}. [[1721 йис]]уз [[I-й Сурхай-хан]], [[Гьажи Давуд]] ва [[Агьмедхан уцми]] санал [[Шемаха]] ва [[Генже]] шегьерар кьазва{{sfn|История Дагестана|1967|с=343—344}}. Гьа йисузни Гьажи Давуданни Агьмед-Ханан кьушунри яргъал алай [[Иран]]дин [[Эрдебил]] шегьерни кьунай. [[1722 йис|1722]]—[[1735 йис]]арин къене кьведлагьай урус-фарс дяве физвай. [[1722 йис]]уз Персиядиз дяведалди фейила I-й Пётр Тарки хуьруьн патав лагерь туькӀуьрна акъвазнай. Гуьгъуьнлай, и лагерь алай чкадал Порт-Петровск шегьер ([[Магьачкъала]]) арадал атанай<ref name="novrosen" />. [[1727 йис]]уз авар мулкдарри ва лезги кавхайри Урусатдиз вафалу жеда лагьана кьин кьунай. [[1731 йис]]уз урус раятвал [[анди халкьар]]ини кьабулнай{{sfn|История Дагестана|1967|с=354}}. 1734, 1736, 1741—1743 йисара [[Надир-Шагь]]а Дагъустандал са шумуда вигьинар авурди ва чкадин эгьлийриз пара кьван зулумар ва телефвилер гайиди я. Амма гьар сеферда Дагъустандин миллетар сад хьана шагьдин кьушунар барбатӀнавайди я{{sfn|История Дагестана|1967|с=362—369}}.

[[1801 йис]]уз чеб урус раятвилиз кьабулун патал къайтагъдин уцми Рази-бега, табасарандин мулкдар Сугьраб-бега ва Дербентдин ханар Гьасан-Али ва Шейгь-Алиди урус император I-й Александрдиз тавакъудин чар ракъурнай<ref name="Gamzaeva">{{cite web | url = http://studentlib.com/kniga_uchebnik-80829-istoriya_dagestana.html | title = Краткий курс лекций по истории Дагестана для студентов заочной формы обучения | author = Гамзаева Гюльнара Шахнавазовна | publisher = [[Дагъустандин гьукуматдин техникадин университет]] | date = 2006 | accessdate = 2018-10-14 | lang = ru}}</ref>. [[1806 йис]]уз [[Дидо]] союздик квай 12 хуьруьн-жемиятрин делегацияди [[Телави]] шегьерда акъвазнай урус команданриз чеб урус раятвилиз кьабулун тӀалабнай. [[1811 йис]]уз [[Ахцегьпара]]дин, [[Дукъузпара]]дин ва [[Алтыпара]]дин азад жемиятар урус раятвилиз кьабулуникай официал документдиз къул чӀугунай. [[1813 йис]]уз Урусатдинни [[Персия]]дин арада яргъал йисара физвай дяве [[Гуьлуьстандин икьрар]] кутӀунивди куьтягь хьанай, а икьрардин тӀалабунрив кьурвал [[Персия]]ди Къавкъаздилай вичин гъил ахчузвай<ref name="Gamzaeva"/>. [[1846 йис]]уз урус кьушунар Дагъустандай [[Кьиблепатан Къавкъаз]]диз тухудай Дяве-Ахцегь рекьин туькӀуьрунрик кьил кутунай<ref name="Вейденбаум">{{cite web | url = http://apsnyteka.org/file/Veydenbaum_Putevoditel_po_Kavkazu.pdf | title = Путеводитель по Кавказу | author = [[Евгений Густавович Вейденбаум|Вейденбаум Е. Г.]] | publisher = Типография канцел. Главноначальствующего гражд. частью на Кавказе | date = 1888 | accessdate = 2018-10-23 | lang = ru}}</ref>.

=== Урусатдин империядик квай девир ===
[[Файл:Карта Дагестана в эпоху Ермолова.jpg|right|thumb|250px|[[Алексей Петрович Ермолов|Ермолован]] девирда Дагъустандин карта (1818—1826 йисар)]]

[[1802 йис]]уз [[Къавкъаздин губерния]] арадал гъанай, адан кьилин шегьер [[Георгиевск]] хьанай<ref>{{cite web | url = http://vechorka.ru/article/mezhdu-proshlym-i-buduschim/ | title = Между прошлым и будущим | author = Елена Павлова | publisher = «[[Вечерний Ставрополь]]» | date = 2015-08-31 | accessdate = 2018-10-23 | lang = ru}}</ref>.

[[XIX виш йис]]ан сифте кьилера Дагъустандин феодал мулкар (месела [[Тарки шамхалвал]], [[Къази-Кумух ханвал]], [[Мегьти-улу ханвал]], [[Авар нуцалвал]], [[Къайтагъдин уцмивал]], [[Илисудин султӀанат]], [[Табасарандин майсумвал]]) Урусатдик кутунин процесс акьалтӀарнай<ref>{{статья| автор = Абдусаламов, М.-П. Б., Бучаев, М. Г.| заглавие = Территория и население феодальных владений Дагестана в XVIII — начале XIX века | ссылка = https://elibrary.ru/item.asp?id=17778976& | издание = Научно-теоретический журнал «Научные проблемы гуманитарных исследований» | тип = | место = | издательство = Институт региональных проблем российской государственности на Северном Кавказе | год = 2012| выпуск = 4| удк = 94(470.67) | страницы = 6—12}}</ref>.

[[1829]]—[[1859 йис]]ара пуд имамдин регьбервилик тешкилнай къарагъун [[Къавкъаздин дяве]]диз элкъвенай. Дагъустандин ва [[Чечня]]дин чилерал имамат-гьукумат арадал гъунин алахъунар кьилиз акъуднай. Дяведин эхир кьилера, урусар гъалиб къвезвайди ва дагъустанда везифадал алай ксар царизмдин терефдарар жезвайди акурла [[1851 йис]]уз [[Ругуджа]] хуьре сувахъанрин кӀватӀал кьиле фенай. Гьа кӀватӀалда сиясатдин меселаяр ва душмандин кӀаник акатзавай [[Имам Шамил]]ан кьушунар веревирднавай<ref name="Gamzaeva"/>.

[[1857 йис]]уз къавкъаздин сердер князь [[Александр Иванович Барятинский|Александр Барятинскийди]] Петровский къеле портунин шегьердиз элкъуьрунин месела къарагъарнай (къе гьа чкадал [[Магьачкъала]] шегьер акъвазнава)<ref name="Gamzaeva"/>.

[[1860 йис]]уз [[Урусатдин империя]]да [[Дагъустандин вилаят]] арадал гъанай. Дагъустандин вилаят кьуд патаз пайнай: Кеферпатан, Кьиблепатан, Кьулан ва Вини Дагъустан<ref name="Gamzaeva"/>.

[[1866 йис]]уз Дагъустанда амай ханвилер ва гьукум терг авунай, вилаят 9 округриз пайнай, гьа округарни 42 наибвилериз пай хьанай<ref name="Gamzaeva"/>.

[[1877 йис]]уз [[Урусатдинни-Турциядин дяве (1877—1878)|Урусатдинни-Турциядин арада дяве]] гатӀумнай. Христианринни мусурманрин арада эгечӀай дяведикай менфят къачуна Къавкъаздин мусурман халкьарини Урусатдин Империядиз гъазават малумарнай. Дяведин сифте йисара терг авунвай ханвилерин чӀехи пай туьхкӀуьр хъувунай, [[Къумух|Къази-Къумух]] къеле азад хъувунай ва Дагъустандавай урус гарнизонар чукӀурна терг авунай. Сувахъанрин сифтегьан агалкьунриз килиг тавуна урусри къарагъун гужалди терг авунай, регьберар кьинай, агъзурралди иштиракнавайбур ва шак алайбур чпин хзанрихъ галаз [[Сибир]]диз акъуднай<ref name="Gamzaeva"/>.

=== Сувун Республика ===
Урусатда [[Октябрдин инкъилаб]] хьайидалай кьулухъ, [[1917 йис]]ан ноябрь вацра [[Кеферпатан Къавкъаз]]дин ва Дагъустандин Садхьанвай сувахъанрин Союздин Юкьван комитетди Дагъустан ва [[Терек вилаят]]дин сувун округар алай чилерал аслутушир [[Сувун Республика]] малумарнай. Гьа чӀавузни Садхьанвай сувахъанрин Союздин Юкьван комитет Сувун гьукуматдиз элкъуьрнай. [[1918 йис]]уз [[Темир-Хан-Шура]]да (гилан Буйнакск) кьиле фейи сувун кӀватӀалда коалициядин кабинетдин кьилин везифадал кабарда Пшемахо Коцев тайинарнай<ref name="Gamzaeva"/>.

Къунши [[Гуржистан]]дин, [[Азербайжан]]дин ва Антантадин куьмекдалди Сувун Республикада кьилдин кьушунар арадал гъанай. [[1919 йис]]ан январь вацра уьлкведа шариатдин дуванханаяр тешкилнай. Адан садлагьай председатель Мустафаев Абдул-Басир Гьажи хьанай. [[1919 йис]]ан гатфариз [[Деникин Антон Иванович|Деникинан]] кьушунри Дагъустан кьунай ва адалай кьулухъ Сувун Республикадин гьукуматди чпи чеб терг авуна [[Тбилиси]]диз хъфенай. Гьа йисуз Сувун Республикадин эхир атанай<ref name="Gamzaeva"/>.

=== Кеферпатан Къавкъаздин Эмират ===
[[Файл:Узун-Хаджи принимает парад войск.jpg|мини|справа|300px|[[Узун-Гьажи]]ди Эмиратдин кьушунрин парад кьабулзава]]

[[1919 йис]]ан 22 майдиз Кьиблепатан Урусатдин Яракьлу Къуватри Дагъустан дяведалди къачурла кьулухъ [[Сувун Республика]]ди вичин уьмуьр акьалтӀарнай. [[Узун-Гьажи]]ди вичин шанилар кӀватӀна Дагъустандинни Чечнядин сергьятрал алай сувариз хъфенай. [[1919 йис]]ан май вацран эхирда ада [[Ботлих]] хуьре чӀехи межлис тешкилнай ва гьа межлисдал кӀватӀ хьанвай жемятди Узун-Гьажи Дагъустандин ва Чечнядин эмир яз хкянай<ref name="Gamzaeva"/>.

[[1919 йис]]ан 9 сентябрьда Дагъустандин ва Чечнядин диндаррин иштиракдалди кьиле фейи мешверада [[Кеферпатан Къавкъаздин Эмират]] арадал гъуникай хабар ганай ва адан кьил эмир Узун-Гьажи эцигнай<ref name="Какагасанов">{{cite web | url = https://mkala.mk.ru/articles/2018/02/20/uzunkhadzhi-saltinskiy-18481920-gg.html | title = Узун-Хаджи Салтинский (1848–1920 гг.) | author = Гаджи-Курбан Какагасанов | publisher = [[Московский комсомолец|МК]] | date = 2018-02-20 | accessdate = 2018-10-23 | lang = ru}}</ref>.

Эмиратдин премьер-министр [[Иналук Арсанукаев Дышнинский|Иналук Дышнинскийди]] [[1919 йис]]уз акъуднай серенжемда малум авунай хьи, «Кеферпатан Къавкъаздин Эмират — Усманрин император жанаби [[VI-й Мегьамед Вагьиддин]]ан гъилик квай кьилдин шариатдин монархия авай гьукумат я, адан кьил Узун-Хаир-Гьажи-Хан я». И серенжемда [[Сувун Республика]] халкьди дестек тагай мифдин уьлкве тирди кхьенвай<ref name="Какагасанов"/>.

[[1920 йис]]ан март вацран эхирда большевикри залан начагъ Узун-Гьажидиз ихьтин чар ракъурнай<ref name="Какагасанов"/>.

Узун-Гьажиди большевикрин и шартӀар кьабулначир ва [[1920 йис]]ан 30 мартдиз ам рагьметдиз фенай<ref name="Какагасанов"/>. Узун-Гьажидилай кьулухъ эмирдин титул [[Вини Инхо]] хуьруьн эгьли шейгь Дервиш Мугьаммада кьабулнай, амма са шумуд югъ алатайла Кеферпатан Къавкъаздин Эмиратди вичин уьмуьр акьалтӀарнай<ref>{{cite web | url = http://www.gazavat.ru/history3.php?rub=11&art=142 | title = Горская монархия Муджахидов… | author = Олег Парамонов | publisher = gazavat.ru | date = 2009-02-27 | accessdate = 2018-10-23 | lang = ru}}</ref>.

=== Советрин девир ===
[[Файл:Treaty of Sèvres &SovietRepublics of Transcaucasia.jpg|thumb|Лезгистан, Дагъустандин Советрин Социализмдин Республика, 1921]]
[[1921 йис]]ан 20 январьдиз ВЦИК-ди акъуднай декретдалди [[Дагъустандин АССР]] арадал гъанай. Гьа декретдин шартӀарив кьурвал [[Терек вилаят]]дин [[Хасавюртдин округ]] ДАССР-дик акатнай. [[1922 йис]]уз ДАССР-дин гъилик Терек вилаятдин [[Кизлярдин отдел]] ва Прикумский уездни фенай.

[[1920]]—[[1922 йис]]ара Дагъустанда шариатдин дуванханайрин система кардик кутунай. Шариатдин дуванханаяр пуд дережадиз пай хьанай: виридалайни агъадихъ галай дережадиз «шариатдин пудар» лугьудай, ам кьве членрикай ва са председательдикай (дибир, фекьи) ибарат тир. Кьулан дережадинбур округдин дуванханадин идараяр тир (ШарСуд), абурун ихтиярдик ирсинин гьуьжетар, чил ва мулк паюнин меселаяр, инсан кьинар ва муькуь залан тахсирар гьял авун хьтин крар акатзавай. Лап вини дережадин дуванханадин идара ДАССР-дин Наркомюстдин Шариатдин Отдел тир. Ада вири дуванханайрин кассациядин инстанциядин везифа кьилиз акъудзавай<ref name="ИЭАРАН">{{книга | url = http://static.iea.ras.ru//books/Istoriko-kultur_tradizii_SK.pdf | заглавие = Историко-культурные традиции народов Северного Кавказа | ответственный = Под ред. В. А. Тишкова | издатель = [[Институт этнологии и антропологии РАН|ИЭА РАН]] | год = 2013 | место = [[Москва]] — [[Пятигорск]] — [[Ставрополь]] | страниц = 115 | accessdate = 2018-10-14 | язык = ru}}</ref>. Хуьрерин ва округрин ШарСудрин кӀвалахриз килигиз округрин силисдин комиссиядиз тапшурмишнай. Идахъ галаз санал ДАССР-да совет халкьдин дуванханадин системани кардик кутунай. И дуванханайри мусурман тушир агьалидин дявейриз ва гьакӀни ШарСудриз физ кӀан тийизвай мусурман эгьлийрин краризни килигзавай. [[1923 йис]]алай эгечӀна ивидин кьисасдин ва инсан кьинин патахъай къарагъарнавай крариз анжах советрин халкьдин дуванханайри килигзавай{{sfn|Историко-культурные традиции народов Северного Кавказа|2013|с=56}}. [[1927 йис]]уз Дагъустанда шариатдин дуванханаяр тамамдаказ терг авунай ва [[1928 йис]]алай эгечӀна шариатдин дуван кьур ксариз къанундалди жаза гузвай ва 203—204 статьядив кьурвал са йисан муьгьлетдиз [[Сибир]]дин лагерриз ракъурзавай{{sfn|Историко-культурные традиции народов Северного Кавказа|2013|с=58}}.

[[1929 йис]]уз Дагъустанда администрациядин реформа хьанай, нетижада виликан 10 округрин чкадал 28 районар арадал гъанай.

[[1937 йис]]уз ДАССР-дин цӀийи конституция кьабулнай<ref name="Gamzaeva"/>.

[[1944 йис]]уз [[Кеферпатан Къавкъаз]]дин мусурманрин Ругьани Идара тешкилнай, адан кьилин везифадал муфтий акъвазнай, идарадин кьилин штаб [[Буйнакск]] шегьерда авай.

[[1957 йис]]уз [[Ставрополь край]]дин [[Тарумовка район|Тарумовка]] ва [[Кизляр район]]ар Дагъустандиз вуганай.

[[1990 йис]]уз Кеферпатан Къавкъаздин мусурманрин Ругьани Идара чкӀанай ва адан чкадал Дагъустандин мусурманрин Ругьани Идара тешкилнай.

=== Урусатдин Федерациядин къене ===
[[Файл:Copy of the Dagestanian constitution.png|thumb|right|Дагъустандин конституция.]]
[[1991 йис]]ан 24 майдиз [[ДАССР]]-дин тӀвар Дагъустандин ССР-диз дегишарнай (ДССР). [[1993 йис]]ан 25 декабрьдиз ДССР Дагъустандин Республикадиз дегишарнай. [[1994 йис]]уз Дагъустандин конституция кьабулнай<ref name="Gamzaeva"/>.

'''Вакъиайрин хронология''':

[[1996 йис]]уз [[Радуев Салман Бетырович|Салман Радуеван]] боевикри [[Кизляр]] шегьерда ислягь ватанэгьлияр есирда кьунай<ref>{{cite web | url = https://ria.ru/spravka/20160109/1351175986.html | title = Теракт в городе Кизляре (Дагестан) в январе 1996 года| publisher = [[РИА Новости]] | date = 2016-01-09 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru }}</ref>. Гьа йисузни [[Каспийск]] шегьерда инсанри уьмуьр ийизвай кӀвал хъиткьиннай<ref>{{cite web | url = https://ria.ru/spravka/20161116/1481382203.html | title = Взрыв жилого дома в Каспийске 16 ноября 1996 года | publisher = [[РИА Новости]] | date = 2016-11-16 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru}}</ref>.

[[1998 йис]]ан 21 майдиз [[Магьачкъала]] шегьерда Хачилаев стхайри чпин терефдаррихъ галаз Республикадин Шегьердин Советдин дарамат кьуна кукӀварна барбатӀ авунай<ref>{{cite web | url = https://www.kommersant.ru/doc/207121 | title = Братьям Хачилаевым напомнили о кровной мести | publisher = «[[Коммерсантъ]]» | date = 1998-10-17 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru | description = № 194}}</ref>.

[[1999 йис]]уз Дагъустандин рагъакӀидай ва юкьван пата «диндин экстремтстри» бунтар авунай. Абурун къаст — Дагъустандиз шариат хкун тир. Гьа йисуз Дагъустандиз [[чеченар|чечен]] сепаратистар гьахьнай, гуьгъуьнлай абур федерал къуватрин паталай телеф авунай. [[1999 йис]]уз ислягь эгьлийрин аксиниз сепаратистри авур терактрин кьадар иллаки пара тир. Абурукай виридалайни гзаф ивияр экъичай терактрикай сад [[Буйнакск]] шегьерда урус дяведаррин хзанар амукьзавай вад гьавадин дарамат хъиткьинун тир<ref name="Gamzaeva"/>. А чӀавуз 279 кас кьенай, 800 касдив хирер галукьнай<ref name="krivosheev">{{cite web | url = http://www.soldat.ru/doc/casualties/book/chapter7_3.html | title = Потери вооруженных сил России и СССР в вооруженных конфликтах на Северном Кавказе (1920—2000 годы) // Россия и СССР в войнах XX века: Потери Вооружённых Сил | publisher = «[[Олма-Пресс]]» | author = под ред. Г. Ф. Кривошеева| date = 2001 | accessdate = 2018-10-18 | pages = 582—584 | lang = ru | archiveurl = https://web.archive.org/web/20090414193131/http://www.soldat.ru/doc/casualties/book/chapter7_3.html | archivedate = 2009-04-14}}</ref>.

[[2002 йис]]уз [[Каспийск]]да 9 майдиз кьиле физвай суварин парадда дяведин ансамбль хъиткьиннай. Хъиткьинунин нетижада 43 кас кьенай, 120 касдив залан хирер галукьнай<ref>{{cite web | url = https://ria.ru/spravka/20120509/642029750.html | title = Теракт в Каспийске на праздновании Дня Победы в 2002 году | publisher = [[РИА Новости]] | date = 2012-05-09 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru}}</ref>. 2002 йисалай къенин йикъалди Дагъустан Республикада экстремистрин паталай цӀудралди терактар авурди я<ref>{{cite web | url = https://www.ridus.ru/news/152198 | title = Список всех терактов в РФ, совершенных террористами-смертниками | publisher = «[[Ридус]]» | date = 2013-12-31 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru}}</ref>.

[[2003 йис]]ан 27 августдиз Дагъустандин милли сиясатдин, информациядин ва къецепатан уьлквейрихъ галаз алакъайрин министр Мегьамедсалегь Гусаев кьинай<ref>{{cite web | url = https://www.vesti.ru/doc.html?id=102060&tid=17138 | title = Убийство в Махачкале: министр мог стать жертвой экстремистов | publisher = [[Вести.ру]] | author = Тимур Абдуллаев | date = 2003-08-27 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru}}</ref>.

[[2006 йис]]уз [[Владимир Путин]]ан теклифдалди Дагъустанда президентвилин везивадал [[Гимбатович Мугьу Алиев|Мугьу Алиев]] атанай<ref>{{cite web | url = https://www.1tv.ru/news/2006-02-20/226130-prezidentom_dagestana_izbran_muhu_aliev_kotoryy_ranshe_zanimal_post_predsedatelya_parlamenta | title = Президентом Дагестана избран Муху Алиев, который раньше занимал пост председателя парламента | publisher = «[[Садлагьай канал (Урусат)|Садлагьай канал]]» | date = 2006-02-20 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru}}</ref>.

[[2009 йис]]уз Дагъустандин къенепатан крарин министр Адилгерей Мегьамедтагьиров кьинай<ref>{{cite web | url = https://www.kommersant.ru/doc/2181995 | title = За убийство министра будут судить офицера | publisher = «[[Коммерсантъ]]» | date = 2013-04-29 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru | author = Николай Сергеев}}</ref>.

[[2010 йис]]ан 11 февральдиз Д. А. Медведеван теклифдалди президентвилин постунал [[Мегьамедалиевич Мегьамедсалам Мегьамедов|Мегьамедсалам Мегьамедов]] атанай<ref name="bbc">{{cite web | url = https://www.bbc.com/russian/news-41488505 | title = Глава Дагестана ушел в отставку. Его сменил бывший генерал МВД | publisher = [[BBC]] | date = 2017-10-03 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru}}</ref>. 2010 йисуз [[Самур вацӀ]]ун яд [[Урусат]]динни [[Азербайжан]]дин арада барабар пайнай. Адалай вилик Азербайжанди вацӀун цин 90 % къачузвай<ref>{{cite web | url = https://ria.ru/politics/20110617/389668197.html | title = Госдума ратифицировала договор о границе с Азербайджаном | publisher = [[РИА Новости]] | date = 2011-06-17 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru}}</ref>.

[[2011 йис]]уз Урусатдин гьукуматди Азербайжан пата авай, амма Дагъустандин [[Мегьарамдхуьруьн район]]диз талукь тир кьве лезги хуьрер [[Храхуба]] ва [[Урьянуба]] Урусатдин ватанэгьлияр тир лезгийрихъ галаз азербайжанариз маса хганай. Ана авай лезгийриз пулунин компенсация гана Дагъустандиз акъуднай. Къе гьа хуьрера гатуз ялар ядай объектар эцигнава<ref>{{cite web | url = https://regnum.ru/news/1373956.html | title = МИД РФ: Граница между Россией и Азербайджаном определена как по дну Каспийского моря, так и по суше | publisher = [[REGNUM]] | date = 2011-02-11 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru}}</ref>.

2013 йисан май вацра [[Дукъузпара район]]дин эгьлийриз талукь тир пуд чӀехи чӀуран чкаяр Азербайжандин гъиле вуганай<ref>{{cite web | url = http://warsonline.info/geostrategiya/rossiya-snova-otdala-chast-svoey-territorii-azerbaydzhanu.html | title = Россия снова отдала часть своей территории Азербайджану | publisher = «Военный обозреватель» | date = 2013-06-13 | accessdate = 2018-10-18 | lang = ru}}</ref>.

2013-лагьай йисан февралдин вацра Урусатдин Президент [[Владимир Путин]]а вичин къараралди Госдумадин депутат [[Рамазан Абдулатипов]] Дагъустандин президентдин везифаяр вахтуналди яз кьиле тухудайдан къуллугъдал тайинарна<ref>{{cite web | url = https://ria.ru/politics/20130128/920100069.html | title = Врио главы Дагестана стал депутат Госдумы Рамазан Абдулатипов | publisher = [[РИА Новости]] | date = 2013-01-28 | accessdate = 2018-10-19 | lang = ru}}</ref>. 2013-лагьай йисан сентябрдин вацра Абдулатипов Дагъустандин кьилин къуллугъдал хкяна<ref>{{cite web | url = https://tass.ru/arhiv/673827 | title = Рамазан Абдулатипов избран главой Дагестана | publisher = [[ТАСС]] | date = 2013-09-08 | accessdate = 2018-10-19 | lang = ru}}</ref>.

2017-лагьай йисан 3-лагьай октябрдиз Урусатдин Президент [[Владимир Путин]]а вичин къараралди [[Владимир Васильев]] Дагъустандин кьилин везифаяр вахтуналди яз кьиле тухудайдан къуллугъдал тайинарна<ref>{{cite web | url = https://tass.ru/info/4613209 | title = Биография врио главы Республики Дагестан Владимира Васильева | publisher = [[ТАСС]] | date = 2017-10-03 | accessdate = 2018-10-19 | lang = ru}}</ref>. 2017-лагьай йисан 9-лагьай сентябрдиз Васильев Дагъустандин кьилин къуллугъдал хкяна<ref>{{cite web | url = https://riaderbent.ru/novym-glavoj-dagestana-izbran-vladimir-vasilev.html | title = Новым главой Дагестана избран Владимир Васильев | publisher = [[РИА Дербент]] | author = Омар Гаджиев | date = 2018-09-09 | accessdate = 2018-10-19 | lang = ru}}</ref>.

== Агьалияр ==
{{main|Дагъустандин агьалияр}}

=== Демография ===
Росстатдин малуматриз килигна {{агьалияр |Дагестан|г}} йисуз Дагъустан Республикадин агьалидин кьадар — {{ Агьалияр | Дагестан | тс }} кас тир. Агьалидин чуькьуьнвал 59,99 кас/км² ({{агьалияр |Дагестан|г}} йис). Республикадин гьукуматди гайи малуматрив кьурвал, уьлкведилай къецихъ 700 агъзурав агакьна дагъустанвийри уьмуьр ийизва.

Аялар хунин кьадар — са агъзур касдал 19,5 аял къвезва. [[2010 йис]]уз и кьадар — 18,8 тир. Са папал къвезвай юкьван гьисабдалди аялрин кьадар — 2,13 я. И кьадардиз килигна Дагъустан Урусатда пудлагьай чкадал ала, садлагьай ва кьведлагьай чкайрал [[Ингушетия]] ва [[Чечня]] акъвазнава.

[[2002 йис]]ав гекъигайла [[2010 йис]]уз уьлкведин агьалидин кьадар 15,6 % хкаж хьана 2 977 400 агакьнай. Шегьеррин агьалидин кьадар 42,8%-лай 45,3%-див агакьнай. Вири агьалидин 48,1 % итимри, 51,9 % пайни папари туькӀуьрзава. Агьалияр гзаф хьунин зарбвилиз килигна Дагъустан Урусатдин кӀвенкӀве аваз физвай субъектрикай сад я. Идан нетижада, 2002—2010 йисарин къене агьалидин кьадардин жигьетдай Дагъустан Республикади [[Красноярскдин край]], [[Волгограддин вилаят]], [[Пермдин край]] ва муькуь субъектрилай алатна вилик фенай. Алай чӀавуз агьалидин кьадардиз килигна Дагъустанди Урусатда 13-й чка кьунва.

{{ Агьалияр | Дагестан | Столбцов=12 }}
{{ Агьалияр | Дагестан | график }}

=== Миллетар ===
{{main|Дагъустандин миллетар}}
Дагъустан [[Урусатдин Федерация]]дин виридалайни гзафмиллетрин республика я. Конституциядив кьурвал Дагъустан Республикадин гьукуматдин чӀалар [[урус чӀал|урус чӀал]] ва дагъустанда уьмуьр гьалзавай миллетрин чӀалар я<ref>[http://constitution.garant.ru/region/cons_dagest/chapter/1/#100 Глава 1, Статья 11 // Конституция Республики Дагестан (2003 г.)]</ref>. Дагъустадин анжах 14 чӀалариз кхьинар ава, амайбур кхьинар авачир чӀаларин сиягьда ава<ref>[http://www.dgpu.ru/content/moidag/ Оф. сайт ДГПУ. Языки моего Дагестана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130921054650/http://www.dgpu.ru/content/moidag/ |date=2013-09-21 }}</ref>. Дагъустандин халкьар рахазвай чӀалар, кьуд асул чӀаларин группайриз талукь я, ибур: [[нах-дагъустандин чӀалар|нах-дагъустандин чӀалар]], [[туьрк чӀалар|туьрк чӀалар]], [[славян чӀалар|славян чӀалар]] ва [[иран чӀалар|иран чӀалар]] я.

{| class="standard"
!Халкьар||2002 йис<ref>[http://www.perepis2002.ru/ Всероссийская перепись населения 2002 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20041106060159/http://www.perepis2002.ru/ |date=2004-11-06 }}</ref>||2010 йис<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref><ref name="ЭтноЯз.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.]: [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Materials/doklad2.rar см.]</ref>
|-
|[[Аварар]] {{Гзаф хьун1}}
| 758 400 (29,4 %)
| 850 000 (29,4 %)
|-
|[[Даргияр]] {{Гзаф хьун1}}
| 425 500 (16,5 %)
| 490 400 (17,0 %)
|-
|[[Къумукьар]] {{Гзаф хьун1}}
| 365 800 (14,2 %)
| 431 700 (14,9 %)
|-
|[[Лезгияр]] {{Гзаф хьун1}}
| 336 700 (13,1 %)
| 385 200 (13,3 %)
|-
|[[Яхулар]] {{Гзаф хьун1}}
| 139 700 (5,4 %)
| 161 300 (5,6 %)
|-
|[[Азербайжанар]] {{Гзаф хьун1}}
| 111 700 (4,3 %)
| 130 900 (4,5 %)
|-
|[[Табасаранар]] {{Гзаф хьун1}}
| 110 200 (4,3 %)
| 118 900 (4,1 %)
|-
|[[Урусар]] {{ТӀимил хьун1}}
| 120 900 (4,7 %)
| 104 000 (3,6 %)
|-
|[[Чеченар]] {{Гзаф хьун1}}
| 87 900 (3,4 %)
| 93 700 (3,2 %)
|-
|[[Нугъаяр]] {{Гзаф хьун1}}
| 36 200 (1,4 %)
| 40 400 (1,4 %)
|-
|[[Агъулар]] {{Гзаф хьун1}}
| 23 300 (0,9 %)
| 28 100 (1,0 %)
|-
|[[Рутулар]] {{Гзаф хьун1}}
| 24 300 (0,9 %)
| 27 800 (1,0 %)
|-
|[[ЦӀахурар|ЦӀахурар]] {{Гзаф хьун1}}
| 8 200
| 9 800
|-
|[[Эрменияр]] {{ТӀимил хьун1}}
| 5 700
| 5 000
|-
|[[Арчияр]]
| малуматар авач
| 5 000
|-
|[[Татарар]] {{ТӀимил хьун1}}
| 4 700
| 3 700
|-
|[[Чувудар]] {{Гзаф хьун1}}
| 1 500
| 1 700
|-
|[[Украинар]] {{ТӀимил хьун1}}
| 2 900
| 1 500
|-
|[[Татар]] {{ТӀимил хьун1}}
| 1 100
| 200
|-
|<small> 1000-дилай пара кьадардин <br> миллетар къалурнава </small>
|}

[[XX виш йис]]ан 40-й йисарал кьван Дагъустандин [[Бабаюрт район|Бабаюрт]], [[Хасавюрт район|Хасавюрт]] ва [[Кизляр район]]ра 6 агъзур кьван немецар авай. Абурун виридалайни чӀехи колонияяр [[Люксембург (Дагъустан)|Романовка]], [[Татаюрт|Эйгенгейм]], [[Львовское № 1|Вандерлоо № 1]], [[Рассвет (Дагъустан)|Лениндорф]], [[Новая Надежда (Дагъустан)|Ней-Гоффнунг]] хуьрер тир. [[Ватандин чӀехи дяве|Ватандин чӀехи дяве]] гатӀумайдалай кьулухъ вири немецар [[Къазахстан]]диз ва [[Юкьван Азия]]диз дугурнай.

Советрин береда авар миллетдин кьадардик абуруз мукьва тир гъвечӀи халкьар ва лезги халкьарикай сад тир арчиярни кутунай. Даргийрин кьадардик абуруз мукьва тир къайтагъар ва къубачияр кутунвай.

Машгьур лезги кавказовед [[Кисриев Энвер Фридан хва|Энвер Кисриева]] къейд авурвал, [[1926 йис]]алди сиягьра умуми «лезги» тӀварцӀелди физвай лезгияр, табасаранар, агъулар, рутулар ва цӀахурар [[1959 йис]]алай эгечӀна кьилдин миллетар хьиз сиягьра гьатнай. Амма [[анди-цез халкьар]]ин группадик акатзавай 13 гъвечӀи кьилдин халкьар ([[андияр]], [[ахвахар]], [[багулалар]], [[бежтаяр]], [[ботлихар]], [[гинухар]], [[годоберияр]], [[гунзибар]], [[дидояр]], [[каратаяр]], [[тиндияр]], [[хваршияр]] ва [[чамалалар]]) ва са лезги халкь — [[арчияр]] «аварар» хьиз къейд авунай. Гьа и тегьерда мус ятӀа кьилдин миллетар хьиз гьисабзавай [[къубачияр]] ва [[къайтагъар]] дарги этносдик кутунай.

[[XX виш йис]]ан 20-й йисаралди миллетдикай аслу тахьана Дагъустандин вири сувун агьалидиз «[[лезгияр]]» лугьузвай, амма къумукьриз — дагъустандин татарар лугьудай. [[1920 йис]]алай эгечӀна «лезги» тӀвар анжах Кьиблепатан Дагъустанда уьмуьр ийизвай лезгийриз лугьузвай.

[[1930 йис]]алди Дагъустандин чӀехи паюнал, иллаки Кьиблепатан Дагъустанда, чара-чара миллетар сад-садахъ галаз рахазвай умуми чӀал (лингва-франка) [[азербайжан чӀал|азербайжан чӀал]] тир. Къе умуми чӀалан роль [[урус чӀал|урус чӀал]]ди къугъвазва.

=== Динар ===
Дагъустандин агьалидин чӀехи пай (90 %) [[мусурманар]] я. Абурун 99 % суни, 1 % шии мезгьебдиз талукь я. Шии мезгьебдиз [[Дербент район]]дин бязи [[азербайжанар|азербайжан]] ва [[татар|тат]] хуьрерин эгьлийри ва са лезги хуьре — [[Мискискар]]а ибадат ийизва. Сифте яз ислам дин [[Кьвевар]]диз ва аранда авай хуьрериз атанай, гуьгъуьнлайни VII—VIII виш йисара сувун региондиз. Къавкъазвийри урусрихъ галаз дяве авур чӀавуз ислам динди сувахъанрин уьмуьрда чӀехи метлеблу чка кьунай.

Дагъустанвийрин 5 % [[христианар]] ва [[иудеяр]] я. Христианар кьве мезгьебриз пай хьанва: [[православие|православар]] ([[урусар]] я — 3,8 %) ва [[Эрмени апостол клиса|эрмени-григорианар]] ([[эрменияр]] я 0,2 %). Иудаизм диндиз [[сувун чувудар|сувун чувудри]] (татри) ибадат ийизва.

[[1996 йис]]уз Дагъустанда 1670 мискӀин, 7 клиса, 1 монастырь, 4 синагога, 3 ирид йикъан адвентистрин жемият, 4 христиан-баптистрин жемиятар авай. Кьвевар шегьерда авай жуьмя-мискӀин Урусатдин виридалайни цӀуру мискӀин я. [[Магьачкъала]]дин жуьмя-мискӀин Европадин виридалайни чӀехи мискӀинрикай сад я, и мискӀинди 15 агъзурав агакьна ксар гьакьарда.

Алай чӀавуз республикада са шумуд православ храмар кардик ква, ибур [[Хасавюрт]]да авай Знаменский собор — им Кеферпатан Къавкъаздин виридалайни чӀехи православ храм я ва [[XX виш йис]]ан архитектурадин имарат гьисабзава. Свято-Успенский кафедрал собор — [[Магьачкъала]]да авай кьилин ва тек сад тир православ храм я. Пак Григорисан клиса — [[IV виш йис]]ан вакъиайрихъ галаз алакъалу [[Дербент район]]дин [[Нюгди]] хуьре туькӀуьрнай эрмени клиса я.

== Администрациядин паюнар ==
{{Image label begin|image={{{image|Dagestan-district-1.png}}}{{!}}link=|width={{{width|360}}}|float={{{float|right}}}}}
{{Image label|x=0.14|y=0.16|scale={{{width|370}}}|text=[[Кьибле-Сухокумск|&#9830;]]}}
{{Image label small|x=0.16|y=0.17|scale={{{width|360}}}|text=[[Кьибле-Сухокумск]]}}
{{Image label small|x=0.30|y=0.22|scale={{{width|360}}}|text=[[Нугъай район (Дагъустан)|28]]}}
{{Image label small|x=0.45|y=0.315|scale={{{width|360}}}|text=[[Тарумовка район|33]]}}
{{Image label|x=0.47|y=0.440|scale={{{width|370}}}|text=[[Кизляр|&#9830;]]}}
{{Image label small|x=0.49|y=0.440|scale={{{width|360}}}|text=[[Кизляр]]}}
{{Image label small|x=0.59|y=0.425|scale={{{width|360}}}|text=[[Кизляр район|20]]}}
{{Image label small|x=0.500|y=0.540|scale={{{width|360}}}|text=[[Бабаюрт район|5]]}}
{{Image label|x=0.68|y=0.77|scale={{{width|360}}}|text=[[Магьачкъала|&#9830;]]}}
{{Image label|x=0.71|y=0.80|scale={{{width|370}}}|text=[[Каспийск|&#9830;]]}}
{{Image label small|x=0.75|y=0.82|scale={{{width|360}}}|text=[[Каспийск]]}}
{{Image label small|x=0.320|y=0.670|scale={{{width|360}}}|text=[[Хасавюрт]]}}
{{Image label|x=0.430|y=0.650|scale={{{width|370}}}|text=[[Хасавюрт|&#9830;]]}}
{{Image label small|x=0.440|y=0.650|scale={{{width|360}}}|text=<center>[[Хасавюрт район|36]]</center>}}
{{Image label small|x=0.410|y=0.720|scale={{{width|360}}}|text=<center>[[ЦӀийи Лак район|27]]</center>}}
{{Image label|x=0.500|y=0.680|scale={{{width|370}}}|text=[[Кизилюрт|&#9830;]]}}
{{Image label small|x=0.480|y=0.730|scale={{{width|360}}}|text=[[Кизилюрт]]}}
{{Image label small|x=0.540|y=0.700|scale={{{width|360}}}|text=<center>[[Кизилюрт район|19]]</center>}}
{{Image label small|x=0.640|y=0.700|scale={{{width|360}}}|text=<center>[[Кумторкъала район|22]]</center>}}
{{Image label small|x=0.450|y=0.790|scale={{{width|360}}}|text=<center>[[Къазбек район|15]]</center>}}
{{Image label small|x=0.333|y=0.87|scale={{{width|360}}}|text=[[Ботлих район|7]]}}
{{Image label small|x=0.75|y=0.57|scale={{{width|360}}}|text='''[[Каспи гьуьл]]'''}}
{{Image label|x=0.71|y=0.77|scale={{{width|360}}}|text='''[[Магьачкъала]]'''}}
{{Image label small|x=0.555|y=0.810|scale={{{width|360}}}|text=[[Буйнакск район|8]]}}
{{Image label|x=0.560|y=0.800|scale={{{width|370}}}|text=[[Буйнакск|&#9830;]]}}
{{Image label small|x=0.530|y=0.860|scale={{{width|360}}}|text=[[Буйнакск]]}}
{{Image label small|x=0.433|y=0.86|scale={{{width|360}}}|text=[[Гьумбет район|10]]}}
{{Image label small|x=0.495|y=0.89|scale={{{width|360}}}|text=[[Унцукул район|35]]}}
{{Image label small|x=0.460|y=0.95|scale={{{width|360}}}|text=[[Хунзах район|38]]}}
{{Image label small|x=0.357|y=0.95|scale={{{width|360}}}|text=[[Ахвах район|3]]}}
{{Image label small|x=0.543|y=0.97|scale={{{width|360}}}|text=[[Гергебиль район|9]]}}
{{Image label small|x=0.543|y=1.03|scale={{{width|360}}}|text=[[Гуниб район|11]]}}
{{Image label small|x=0.38|y=1.12|scale={{{width|360}}}|text=[[Тлярата район|34]]}}
{{Image label small|x=0.55|y=1.16|scale={{{width|360}}}|text=[[Лак район|24]]}}
{{Image label small|x=0.48|y=1.10|scale={{{width|360}}}|text=[[ЧӀарода район|41]]}}
{{Image label small|x=0.60|y=1.16|scale={{{width|360}}}|text=[[Кули район|21]]}}
{{Image label small|x=0.66|y=1.09|scale={{{width|360}}}|text=[[Акуша район|2]]}}
{{Image label small|x=0.70|y=1.12|scale={{{width|360}}}|text=[[Дахада район|12]]}}
{{Image label small|x=0.70|y=0.93|scale={{{width|360}}}|text=[[Къарабудахкент район|17]]}}
{{Image label|x=0.77|y=0.91|scale={{{width|370}}}|text=[[Избербаш|&#9830;]]}}
{{Image label small|x=0.80|y=0.93|scale={{{width|360}}}|text=[[Избербаш]]}}
{{Image label small|x=0.62|y=0.99|scale={{{width|360}}}|text=[[Леваши район|25]]}}
{{Image label small|x=0.72|y=1.02|scale={{{width|360}}}|text=[[Сергокъала район|30]]}}
{{Image label small|x=0.79|y=1.02|scale={{{width|360}}}|text=[[Къаякент район|18]]}}
{{Image label small|x=0.79|y=1.11|scale={{{width|360}}}|text=[[Къайтагъ район|16]]}}
{{Image label small|x=0.84|y=1.07|scale={{{width|360}}}|text=[[Дагъустандин ЦӀаяр|Дагъустандин ЦӀаяр]]}}
{{Image label|x=0.86|y=1.08|scale={{{width|370}}}|text=[[Дагъустандин ЦӀаяр|&#9830;]]}}
{{Image label|x=0.89|y=1.10|scale={{{width|370}}}|text=[[Кьвевар|&#9830;]]}}
{{Image label small|x=0.91|y=1.16|scale={{{width|360}}}|text=[[Кьвевар]]}}
{{Image label small|x=0.91|y=1.19|scale={{{width|360}}}|text=[[Дербент район|13]]}}
{{Image label small|x=0.81|y=1.17|scale={{{width|360}}}|text=[[Табасаран район|32]]}}
{{Image label small|x=0.60|y=1.26|scale={{{width|360}}}|text=[[Рутул район|29]]}}
{{Image label small|x=0.71|y=1.23|scale={{{width|360}}}|text=[[Агъул район|1]]}}
{{Image label small|x=0.80|y=1.25|scale={{{width|360}}}|text=[[Хив район|37]]}}
{{Image label small|x=0.75|y=1.30|scale={{{width|360}}}|text=[[Кьурагь район|23]]}}
{{Image label small|x=0.72|y=1.40|scale={{{width|360}}}|text=[[Ахцегь район|4]]}}
{{Image label small|x=0.79|y=1.40|scale={{{width|360}}}|text=[[Докъузпара район|14]]}}
{{Image label small|x=0.86|y=1.30|scale={{{width|360}}}|text=[[СтӀал Сулейманан район|31]]}}
{{Image label small|x=0.91|y=1.30|scale={{{width|360}}}|text=[[Мегьарамдхуьруьн район|26]]}}
{{Image label small|x=0.410|y=1.02|scale={{{width|360}}}|text=[[Шамил район|42]]}}
{{Image label small|x=0.263|y=1|scale={{{width|360}}}|text=[[ЦӀумада район|39]]}}
{{Image label small|x=0.24|y=1.09|scale={{{width|360}}}|text=[[Цунта район|40]]}}
{{Image label small|x=0.288|y=1.13|scale={{{width|360}}}|text=[[Бежта белген|6]]}}
{{Image label end}}
Дагъустандик 42 районар ва 10 шегьерар акатзава<ref>{{cite web|url=http://pravo.levonevsky.org/bazazru/texts06/txt06121.htm|title=Закон Республики Дагестан от 13.01.2005 N6 о статусе и границах муниципальных образований Республики Дагестан|date=2005-й йисан 15 январь|publisher=pravo.levonevsky.org|lang=ru|accessdate=2016-11-17}}</ref>.

{|class="wikitable" style="padding:0;background:#fafafa;border:1px solid #bbb;width:600px;height:70px;text-align:left;font-size:12px;cellspacing=0"
|-
! №
! Муниципал район
! Агьалияр
! Къалинвал, кас/км²
! Администрациядин юкь
|-
| 1
| [[Агъул район]]
|{{ Агьалияр | Агульский район | т }}
| 14
|align="center"| с. [[Тпиг]]
|-
| 2
| [[Акуша район]]
|{{ Агьалияр | Акушинский район | т }}
| 84
|align="center"| с. [[Акуша]]
|-
| 3
| [[Ахвах район]]
|{{ Агьалияр | Ахвахский район | т }}
| 73
|align="center"| с. [[Карата]]
|-
| 4
| [[Ахцегь район]]
|{{ Агьалияр | Ахтынский район | т }}
| 29
|align="center"| [[Ахцегь]] х.
|-
| 5
| [[Бабаюрт район]]
|{{ Агьалияр | Бабаюртовский район | т }}
| 14
|align="center"| [[Бабаюрт]] х.
|-
| 6
| [[Бежта белген]]
|{{ Агьалияр | Бежтинский участок | т }}
| 17
|align="center"| [[Бежта]] х.
|-
| 7
| [[Ботлих район]]
|{{ Агьалияр | Ботлихский район | т }}
| 77,2
|align="center"| [[Ботлих]] х.
|-
| 8
| [[Буйнакск район]]
|{{ Агьалияр | Буйнакский район | т }}
| 40
|align="center"| [[Буйнакск]] ш.
|-
| 9
| [[Гергебиль район]]
|{{ Агьалияр | Гергебильский район | т }}
| 52
|align="center"| [[Гергебиль]] х.
|-
| 10
| [[Гьумбет район]]
|{{ Агьалияр | Гумбетовский район | т }}
| 25
|align="center"| [[Мехельта]] х.
|-
| 11
| [[Гуниб район]]
|{{ Агьалияр | Гунибский район | т }}
| 42
|align="center"| [[Гуниб]] х.
|-
| 12
| [[Дахада район]]
|{{ Агьалияр | Дахадаевский район | т }}
| 25
|align="center"| [[Уркарах]] х.
|-
| 13
| [[Дербент район]]
|{{ Агьалияр | Дербентский район | т }}
| 113,4
|align="center"| [[Кьвевар]] ш.
|-
| 14
| [[Докъузпара район]]
|{{ Агьалияр | Докузпаринский район | т }}
| 33
|align="center"| [[Усугъчай]] х.
|-
| 15
| [[Къазбек район]]
|{{ Агьалияр | Казбековский район | т }}
| 75
|align="center"| [[Дылым]] х.
|-
| 16
| [[Къайтагъ район]]
|{{ Агьалияр | Кайтагский район | т }}
| 51
|align="center"| [[Маджалис]] х.
|-
| 17
| [[Къарабудахкент район]]
|{{ Агьалияр | Карабудахкентский район | т }}
| 50
|align="center"| [[Къарабудахкент]] х.
|-
| 18
| [[Къаякент район]]
|{{ Агьалияр | Каякентский район | т }}
| 87
|align="center"| [[ЦӀийи Къаякент|ЦӀийи Къаякент]] х.
|-
| 19
| [[Кизилюрт район]]
|{{ Агьалияр | Кизилюртовский район | т }}
| 150
|align="center"| [[Кизилюрт]] ш.
|-
| 20
| [[Кизляр район]]
|{{ Агьалияр | Кизлярский район | т }}
| 21
|align="center"| [[Кизляр]] ш.
|-
| 21
| [[Кули район]]
|{{ Агьалияр | Кулинский район | т }}
| 16
|align="center"| [[Вачи]] х.
|-
| 22
| [[Кумторкъала район]]
|{{ Агьалияр | Кумторкалинский район | т }}
| 18
|align="center"| [[Коркмаскъала]] х.
|-
| 23
| [[Кьурагь район]]
|{{ Агьалияр | Курахский район | т }}
| 20
|align="center"| [[Кьурагь]] х.
|-
| 24
| [[Лак район]]
|{{ Агьалияр | Лакский район | т }}
| 17
|align="center"| [[Къумух (Лак район)|Къумух]] х.
|-
| 25
| [[Леваши район]]
|{{ Агьалияр | Левашинский район | т }}
| 82
|align="center"| [[Леваши (Дагъустан)|Леваши]] х.
|-
| 26
| [[Мегьарамдхуьруьн район]]
|{{ Агьалияр | Магарамкентский район | т }}
| 93
|align="center"| [[Мегьарамдхуьр]]
|-
| 27
| [[ЦӀийи Лак район|ЦӀийи Лак район]]
|{{ Агьалияр | Новолакский район | т }}
| 126
|align="center"| [[Новолакское]] х.
|-
| 28
| [[Нугъай район (Дагъустан)|Нугъай район]]
|{{ Агьалияр | Ногайский район (Дагестан) | т }}
| 3
|align="center"| [[Терекли-Мектеб]] х.
|-
| 29
| [[Рутул район]]
|{{ Агьалияр | Рутульский район | т }}
| 11
|align="center"| [[Рутул]] х.
|-
| 30
| [[Сергокъала район]]
|{{ Агьалияр | Сергокалинский район | т }}
| 54
|align="center"| [[Сергокъала]] х.
|-
| 31
| [[СтӀал Сулейманан район|СтӀал Сулейманан район]]
|{{ Агьалияр | Сулейман-Стальский район | т }}
| 83
|align="center"| [[Кьасумхуьр]]
|-
| 32
| [[Табасаран район]]
|{{ Агьалияр | Табасаранский район | т }}
| 68
|align="center"| [[Хучни]] х.
|-
| 33
| [[Тарумовка район]]
|{{ Агьалияр | Тарумовский район | т }}
| 11
|align="center"| [[Тарумовка (Дагъустан)|Тарумовка]] х.
|-
| 34
| [[Тлярата район]]
|{{ Агьалияр | Тляратинский район | т }}
| 15
|align="center"| [[Тлярата]] х.
|-
| 35
| [[Унцукул район]]
|{{ Агьалияр | Унцукульский район | т }}
| 51
|align="center"| [[Унцукуль]] х.
|-
| 36
| [[Хасавюрт район]]
|{{ Агьалияр | Хасавюртовский район | т }}
| 100
|align="center"| [[Хасавюрт]] ш.
|-
| 37
| [[Хив район]]
|{{ Агьалияр | Хивский район | т }}
| 32
|align="center"| [[Хив]] х.
|-
| 38
| [[Хунзах район]]
|{{ Агьалияр | Хунзахский район | т }}
| 56
|align="center"| [[Хунзах]] х.
|-
| 39
| [[ЦӀумада район]]
|{{ Агьалияр | Цумадинский район | т }}
| 21
|align="center"| [[Агвали]] х.
|-
| 40
| [[Цунта район]]
|{{ Агьалияр | Цунтинский район | т }}
| 14
|align="center"| [[Кидеро]] х.
|-
| 41
| [[ЧӀарода район|ЧӀарода район]]
|{{ Агьалияр | Чародинский район | т }}
| 11
|align="center"| [[Цуриб]] х.
|-
| 42
| [[Шамил район]]
|{{ Агьалияр | Шамильский район | т }}
| 29
|align="center"| [[Хебда]] х.
|}

Дагъустандин шегьеррин округар:

{|class="wikitable" style="padding:0;background:#fafafa;border:1px solid #bbb;width:600px;height:70px;text-align:left;font-size:12px;cellspacing=0"
|-
! №
! Шегьеррин округар
! Агьалияр
|-
| 1
| [[Магьачкъала]]
|align="center"| {{ Агьалияр | Махачкала | т }}
|-
| 2
| [[Хасавюрт]]
|align="center"| {{ Агьалияр | Хасавюрт | т }}
|-
| 3
| [[Кьвевар]]
|align="center"| {{ Агьалияр | Дербент | т }}
|-
| 4
| [[Каспийск]]
|align="center"| {{ Агьалияр | Каспийск | т }}
|-
| 5
| [[Буйнакск]]
|align="center"| {{ Агьалияр | Буйнакск | т }}
|-
| 6
| [[Избербаш]]
|align="center"| {{ Агьалияр | Избербаш | т }}
|-
| 7
| [[Кизляр]]
|align="center"| {{ Агьалияр | Кизляр | т }}
|-
| 8
| [[Кизилюрт]]
|align="center"| {{ Агьалияр | Кизилюрт | т }}
|-
| 9
| [[Дагъустандин ЦӀаяр|Дагъустандин ЦӀаяр]]
|align="center"| {{ Агьалияр | Дагестанские Огни | т }}
|-
| 10
| [[Кьибле-Сухокумск]]
|align="center"| {{ Агьалияр | Южно-Сухокумск | т }}
|}

== Дагъустандин вини дережадин чирвилерин идараяр ==
Дагъустанда Урусатдин Федерациядин илимдинни-чирвилерин министерстводи [[2015 йис]]уз тестикьарнавай 17 вини дережадин чирвилерин идараяр ва 28 филиалар кардик ква.

'''Вини дережадин чирвилерин идараяр:'''

Дагъустандин чирвилеринни-медениятдин академия. [[Кьвевар]].

Дагъустандин гьукуматдин медицинадин академия. [[Магьачкъала]].

М. М. Джамбулатован тӀварунихъ галай Дагъустандин гьукуматдин аграр университет. Магьачкъала.

Дагъустандин гьукуматдин халкьдин майишатдин институт. Магьачкъала.

Дагъустандин гьукуматдин педагогвилин университет. Магьачкъала.

Дагъустандин гьукуматдин техникадин университет. Магьачкъала.

Дагъустандин гьукуматдин университет. Магьачкъала.

Дагъустандин гуманитарвилин институт. Магьачкъала.

Дагъустандин медицинадин стоматологиядин институт. Магьачкъала.

Сеид Эфендидин тӀварунихъ галай Дагъустандин теологиядин институт. [[Чиркей]].

Дербентдин гуманитарвилин институт. Кьвевар.

Адвокатурадин, нотариатдин ва халкьарин арадин рафтарвилин институт. Магьачкъала.

Дуьньядин экономикадин институт. Кьвевар.

Финансринни ихтияррир институт. Магьачкъала.

Институт «Юждаг». Кьвевар.

Магьачкъаладин инновационный университет. Магьачкъала.
 
Социал-педагогвилин институт.

'''Филиалар:'''

Белгородин кооперациядин, экономикадин ва ихтияррин университетдин Дагъустандин филиал. [[Буйнакск]].

Урусатдин чирвилерин академиядин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала.

А. И. Герценан тӀварунихъ галай Урусатдин гьукуматдин педагогикадин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала.

Москвадин гьукуматдин радиотехникадин, электроникадин ва автоматикадин техникадин университетдин Дагъустандин филиал. Магьачкъала.

М. А. Шолохован тӀварунихъ галай Москвадин гьукуматдин гуманитарвилин университетдин Дагъустандин филиал. Кьвевар.

Москвадин гьукуматдин экономикадин, статистикадин ва информатикадин университетдин Дагъустандин филиал. Кьвевар.

О. Е. Кутафинан тӀварунихъ галай Москвадин гьукуматдин юриспруденциядин университетдин Магьачкъала шегьерда авай филиал. Магьачкъала.

== Экономика ==
Дагъустандин экономикадин асул хилер: хуьруьн майишат, ципицӀбанвал (чехир гьазурун), гъетерхъанвал, милли кеспияр, нафтӀ, тӀебии газ акъудун, кьезил ва химиядин кеспиятар, машинар авун, электроэнергия гьасил авун я. [[2009 йис]]уз региондин вири санлай бегьер 265,1 млрд манат туькӀуьрнай.

[[2009 йис]]уз Республикадин бюджет:

Харжияр — 67 603,7 млн манат.

Атанвай пул — 64 673,4 млн манат. Абурукай 50 689,0 млн манат федерал бюджетди Дагъустандиз чара авур пул я, 13 984,4 млн манатни налогрин куьмекдалди кӀватӀнай пул я.

Регионал банкрин кьадардиз килигна Дагъустанди Урусатда пудлагьай чка кьунва. Уьлкведа 25 регионал банкар гьисабнава.

=== Электроэнергетика ===
Дагъустандин кьакьан суварилай авахьзавай вацӀарик гзаф зурба гидроэлектризациядин потенциал ква, юкьван гьисабдалди са йисан къене 5,5 миллиард кВт/сят. [[2010 йис]]уз гьасил авур энергиядин кьадар 5,1 млрд кВт/сят тир. Абурукай:

* Чиркей ГЭС — 1000 МВт
* Ирганай ГЭС — 400 МВт
* Миатли ГЭС — 220 МВт
* Чир-Юртдин ГЭСар — 125 МВт
* Гергебиль ГЭС — 17,8 МВт
* Гуниб ГЭС — 15 МВт

[[2015 йис]]уз 100 МВт къуват авай Гоцатли ГЭС кардик кутунай. 220 МВт къуват авай Агвали ГЭС эцигдай планар ава.

[[2013 йис]]ан 22 декабрьдиз [[Каспийск]] шегьерда Урусатдин виридалайни чӀехи ракъинин электро-станция кӀвалахдик кутунай<ref>[http://www.riadagestan.ru/news/politics/_kaspiyske_torzhestvenno_otkryli_samuyu_krupnuyu_solnechnuyu_elektrostantsiyu_v_rossii/ В Каспийске торжественно открыли самую крупную солнечную электростанцию в России]</ref>.

=== Машинар акъудунин хел ===
Машинар акъудунин кеспият — Дагъустандин кеспиятдин кьилин хилерикай сад я. Машинар ийизвай заводра авиа, гимияр, радиоалатар туькӀуьрунра герек къвезвай аваданлухар акъудзава. Эхиримжи йисара республикада автомобильрин игьтияттдин компонентар акъудунин хел вилик фенва. И хилек 30-ай виниз карханаяр акатзава.

Машинрин кеспиятдин асул заводар ОАО «Завод Дагдизель», «Авиаагрегат», «Концерн КЭМЗ», ПО «Азимут», «Гьажиеван тӀварунихъ галай завод», «Электросигнал», «Буйнакскдин агрегатрин завод», «Каспийскдин дуьз механикадин завод», «Избербашдин радиозавод», «ДагЗЭТО», «Дагдизель»
 
Машинар акъудзавай заводри республикадин къенепатан вири бегьердин (КъВБ) хейлин пай тешкилзава ва 11 агъзуралай виниз кас кӀвалахдив таъминарзава.

=== Хам-мал гьасилунин хел ===
Хам-мал гьасилунин хилен кьилин продукция язва ракь-бетон, кирпич, киреж ва муькуь минералар. Дагъустанда хам-мал гьасилзавай чӀехи заводар ибур я: «Дагстройиндустрия», «Силикат» ва «Махачкалинский ДСК» — Магьачкъала шегьерда; «Дагюгстрой» — Кьвеварда; «Аист» — Кизилюртда. Къанундалди къейд авунай заводрилай гъейри уьлкведа пара кьадарда легал тушир гъвечӀи заводар ава. Органрин гъилевай малуматрив кьурвал, Дагъустанда 500-лай гзаф кирпич атӀудай заводар кардик ква ва ана кӀвалахзавай фялейрин чӀехи пай къанундин ихтиярар авачир къецепатан уьлквейрин ватанэгьлияр я.

== Дагъустандин символар ==
Дагъустандин Республика арадал атанвайдалай кьве йис алатайла, [[1994 йис]]уз адан цӀийи герб ва тӀаратӀ тестикьарнай. Виликди [[Дагъустандин АССР]]-дин символика кардик квай.

=== ТӀаратӀ ===
[[Файл:Flag of Dagestan.svg|right|thumb|250px|[[2003 йис]]алай кардик квай [[Дагъустандин тӀаратӀ]]]]
Республикадин Кьилин Советдин къарардалди [[1994 йис]]ан 26-й февральдиз Дагъустандин тӀаратӀ тестикьарнай. [[2003 йис]]уз тӀаратӀдин къваларин пропорция са кьадар дегишарнай.

Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀдикай къанундив кьурвал<ref>[http://www.vexillographia.ru/russia/subjects/dagestan.htm Вексиллография.ру]</ref>:

Макъала #1. «Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀ — Дагъустан Республикадин официал символ гьисабзава. Дагъустан Республикадин Гьукуматдин тӀаратӀ — барабар чӀехивал авай, вини — къацу, юкьван — цавун ва агъа — яру рангарин пуд къаткай зуларикай ибарат тир дуьз пипӀерин парча я. ТӀаратӀдин гьяркьуьвилин адан яргъвилив гекъиг хьунухь — 2:3 я.»

Къацу — рангуни Дагъустандин чилерин мублагъвал, ргазвай уьмуьр ва кьилин дин ислам дин тирди къалурзава.

Вили — республикадин райгъэкъечӀдай пад кьунвай [[Каспи гьуьл]]уьн ранг, дагъустандин халкьарин иервал ва гьейбатлувал къалурзава.

Яру — демократия, абадвал, Сувун уьлкведин агьалийдин викӀегьвални итимвал къалурзавай ранг я.

=== Герб ===
[[Файл:Coat of Arms of Dagestan.svg|right|thumb|250px|[[1994 йис]]алай кардик квай [[Дагъустандин герб]]]]

[[1994 йис]]ан 20 октябрьдиз республикадин парламентди Дагъустандин герб кьабулнай. Конституциядив кьурвал герб Дагъустан Республикадин гьукуматдин символ я<ref>[http://geraldika.ru/symbols/16441 Геральдика.ру]</ref>. Ам элкъвей лацу къалхандин суьретдикай ва адан къене авай къизилд рангунин лекьрекай ибарат я. Лекьрен винел пата къвалар алчуд хьайи нехишрив чӀагурнавай кизилдин рагъ ала. Къалхандин агъа пата живери кьунвай суварин кукӀушар, аран, гьуьл ва сад садаз салам гузвай кьве гъилин суьрет ава. Къваларикай лацу гьарфаралди «Республика Дагестан» кхьенвай геральдикадин лента физва. Гербдал гьакӀни Дагъустандин тӀаратӀдин рангарни ала.

=== Гимн ===
[[2016 йис]]ан 25 февральдиз Дагъустандин гимн тестикьарнай. Гимдин макъам тӀвар-ван авай дагъустанви композитор [[Кажлаев Мурад Магомедович|Мурад Кажлаева]] туькӀуьрнава, гафар [[Гьамзатрин Расул]]ан «Гьа бай» ''(Кьин кьун)'' шиирдин бинедал кхьенвайди я.

== Меденият ==
Чара-чара миллетри санал уьмуьр ийизвай виляй медениятдин жигьетдай Дагъустан Урусатдин виридалайни девлетлу уьлквейрикай сад я. Милли театрри гьар са халкьдин медениятдин уьмуьрда кьетӀен чка кьунва. Дагъустан Республикадин Милли Ктабхана — им Кеферпатан Къавкъазда виридалайни чӀехи ктабханайрикай сад я, адан фондуни 700 агъзурилай виниз документар гьакьарзава.

'''Гьукуматдин театрар'''

СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин лезги театр.

Гьамзат Цадасадин тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин авар театр.

Дарги драм-театр.

Максим Горькийдин тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин урус театр.

А. П. Салаватован тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин къумукъ театр.

Э. Капиеван тӀварунихъ галай макъаматдинни-драмадин гьукуматдин яхул театр.

Дагъустандин гьукуматдин нинийрин театр.

Дагъустандин гьукуматдин операдинни-балетдин театр.

Республикадин медениятдин центр

Гьукуматдин манийрин театр «Джислам».

== Спорт ==
Къе Дагъустан спортдин рекье агакьай агалкьунриз ва чемпионрин кьадардиз килигна Урусатдин кӀвенкӀведавай субъект я. Эхиримжи яхцӀурницӀуд йисан къене Дагъустандай вири дуьньядиз машгьур хьанай спортсменар акъатнай. Уьлкведа 10 олимпиадин, 41 дуьньядин ва 89 Европадин чемпионар дидедиз хьайиди я.

== Массайрин Информациядин Такьатар ==
Дагъустанда 14 чӀалал газетар акъатзава. Абурукай 42 газет райондин газетар я.


{|class='wide' style="text-align:center"
|-
| '''Телевидение''' || '''Радиостанцияяр''' || '''Газетар''' || '''Журналар'''
|-
|  [[Дагестан (телерадиокомпания)|ГТРК Дагестан]] — [[ВГТРК]]-дин филиал||  Европа плюс 102.4 FM — Махачкала || «[[Аку хяд]]» || «Дагестан»
|-
|  [[РГВК Дагестан]] — Республикадин кӀвенкӀведавай канал || Радио народов Кавказа «АссА» 106.6 FM — Дагестан || «[[Ас-Салам (газет)|Ас-Салам]]» || «Народы Дагестана»
|-
|  ТВРК «Прибой» ||  Хит FM — Дагестан || «[[Вести Агула]]» || «Башня»
|-
|  ТВРК «АссА» ||  Авторадио— Дагестан || «[[Дагестанская правда]]» || «Passport»
|-
|  ТРК «Столица» ||  Прибой — Дагестан || «[[Ёлдаш]]» ||
|-
|   || Love_radio — Махачкала || «[[Замана]]» ||
|-
|   || Ностальжи — Дагестан || «[[Ххяхха баргъ]]» ||
|-
|   ||  Юмор FM — Махачкала || «[[Илчи]]» ||
|-
|  || Столица — Дагестан || «[[Лезги газет]]» ||
|-
|  || Дагестан — Дагестан || «[[Махачкалинские известия]]» ||
|-
|  ||  OZON — Махачкала ||  «[[Молодёжь Дагестана]]» ||
|-
|  || Русское радио 101,9 FM — Махачкала ||  «[[НасихӀат]]» ||
|-
|  ||  Эхо Москвы — Махачкала ||  «[[Настоящее время (газет)|Настоящее время]]» ||
|-
|  ||  Добрые песни — Дагестан || «[[Нийсо-Дагестан]]» ||
|-
|  ||  104,8 FM Ватан — Дагестан ||  «[[Новое дело (Дагъустан)|Новое дело]]» ||
|-
|  ||  Сафинат || «[[Нур (газет)|Нур]]» ||
|-
|  || Страна Гор || «[[Орлёнок Дагестана]]» ||
|-
|  ||  Кристалл ||  «[[Рутульские новости]]» ||
|-
|  ||  DFM || «[[Свободная Республика]]» ||
|-
|  ||  Столица 107,1 FM ||  «[[Табасарандин нурар]]» ||
|-
|  || 105 FM || «[[Табасарандин сес]]» ||
|-
|  ||  Седьмое небо — Дербент || «[[ХӀакъикъат (газет)|ХӀакъикъат]]» ||
|-
|  || ХАС-ФМ Хасавюрт ||  ||
|-
|  ||   ||  «[[Черновик]]» ||
|}

== Дуьньядиз тӀвар акъатнай дагъустанвияр ==
'''Тарихдин чинар:'''
* [[Гьажи Давуд Муьшкуьрви]] — Ширвандин имам, Ирандин аксиниз къарагъун тешкил авур кас ва адан регьбер.
* [[Къази Мугьаммад]] — Дагъустандинни [[Чечня]]дин садлагьай имам, алим, чӀехи диндар.
* [[Мегьамед Ярагъви]] — Кеферпатан Къавкъазда суни мезгьебдин муьридизм рекьин бине кутур кас, вири Дагъустандинни Чечнядин имамрин муаллим, чӀехи философ.
* [[Имам Шамил]] — Дагъустандин ва [[Чечня]]дин имам. [[Урусатдин империя]]диз гъазават малумарай кас.
* [[СтӀал Сулейман|СтӀал Сулейман]] — машгьур лезги шаир ва мазан. «XX виш йисан [[Гомер]]».
* [[Штулви Гьажи Мегьамед эфенди]] Рамазанан хва (1855—1930) — Дагъустандин зурба диндар, алим ва камалэгьли, 1930 йисуз Кьиблепатан Дагъустанда советрин гьукумдин аксиниз чӀехи къарагъун тешкил ва регьбевал авур кас.
'''Алай девир:'''
* [[Аллагьвердиев Гьабиб Мевлидинан хва]] — [[Урусат]]дин боксер. Чемпион.
* [[Аскеров Жаббар Мегьамедан хва]] — тайский боксдай Европадин чемпион.
* [[Гьамзатханов Мегьамедхан Аманулаевич]] (Волк-Хан) — самбодай СССР-дин чемпион ва къайдаяр авачир ягъунрай дуьньядин чемпион.
* [[Нурмугьамадов Гьабиб Абдулманапович]] — Урусатдин спортсмен, акахьай стильдин ягъунра дуьньядин чемпион.
* [[Гьамзатрин Расул]] — Дагъустандин халкьдин шаир.
* [[Исинбаева Елена Гьажиева]] — юркуналди хкадарунрай дуьньядин чемпион.
* [[Самурви Нажмуддин Панагьан хва]] — Дагъустандин АССР арадал гъайи ва адан кьилин везифадал алай кас.
* [[Сулейман Керимов]] — Урусатин бизнемен, «Нафта Москва» группадин чӀехиди.
* [[Эмиров Валентин Аллагьяран хва]] — Советрин Союздин кьегьал.

== Литература ==
* [[Алкьвадар Гьасан-эфенди]]. «Асари Дагестан». [[1929 йис]], Магьачкъала.
* {{книга |автор = [[Ахмедханов, Камиль Энверович|Ахмедханов К.Э.]] |заглавие = Путешествие по Дагестану: Практическое руководство |место = М. |издательство = [[Физкультура и спорт (издательство)|Физкультура и спорт]] |год = 1988 |страниц = 272 |серия = [[По родным просторам]]}}
* {{книга|заглавие=История Дагестана|ответственный=Сост. Г.А. Аликберов, В.Г. Гаджиев, Г.Ш. Каймаразов, Х.О. Хашаев, гл. ред. Г.Д. Даниялов|место=М.|издательство=Наука|ref=История Дагестана|год=1967}}
* История Дагестана с древнейших времен до наших дней. В двух томах. Ред. А. И. Османов. М., Наука, 2004.
* Криштопа, А. Е. Дагестан в XIII — начале XV вв. Очерк политической истории. М., Мамонт; Таус, 2007.
* Карпов, Ю. Ю. Взгляд на горцев. Взгляд с гор. Мировоззренческие аспекты культуры и социальный опыт горцев Дагестана. СПб., Петербургское востоковедение, 2007.
* Дагестан и мусульманский Восток. Сборник статей в честь профессора Амри Рзаевича Шихсаидова. Сост. и отв. ред. А. К. Аликберов, В. О. Бобровников. М., Издательский дом Марджани, 2010.

== Гъавурда тун ==
{{Баянар|group=делил}}

== Баянар ==
<div class="references" style="height: 350px; overflow: auto; padding: 3px" >
{{Баянар|2}}
</div>

== ЭлячӀунар ==
* [http://www.e-dag.ru/ Дагъустандин Гьукуматдин сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110512012439/http://www.e-dag.ru/ |date=2011-05-12 }}{{ref-ru}}
* [http://www.riadagestan.ru/ РИА «Дагъустан» — Хабарар]{{ref-ru}}

{{Дагъустан}}
{{Урусатдин административ паюн}}

[[Категория:Дагъустан| ]]
[[Категория:Урусатдин Федерациядин субъектар]]