Истамбул патал чешмедиз килигун

{{ЯШЧ2
|тӀвар=Истамбул
|статус= шегьер
 |вичин чӀалал тӀвар    = {{lang-tr|İstanbul}} [[Файл:Istanbul collage 6e.jpg|300px]]
 |ЯШЧдин статус        = 
 |уьлкве             = Турция
  |lat_deg= 41|lat_min= 00|lat_sec=36
  |lon_deg= 28|lon_min= 57|lon_sec=37
  |CoordAddon              = type:city(10034830)_region:TR
  |CoordScale              = 
 |ЯндексКарта             = http://maps.yandex.ru/?text=Турция,%20Стамбул&sll=29.058541,41.048918&sspn=1.406222,0.798417&l=map
 |гьукуматдин картадин алцум  =310
 |региондин картадин алцум    =
 |райондин картадин алцум     =
 |герб   =
 |пайдах = 
 |гербдин гьал = 
 |пайдахдин гьал = 
 |гербдин гьяркьуьвал = 100
 |пайдахдин гьяркьуьвал = 
 |региондин жуьре         = Ил
 |регион                  = Истамбул
 |регион таблицада        = Истамбул (ил){{!}}Истамбул
 |райондин жуьре          = 
 |район                   = 
 |район таблицада         = 
 |жемятдин жуьре          = 
 |жемят                   = 
 |жемят таблицада         =
 |къенепатан паюнар       = 
 |кьилин жуьре            = мэр
 |кьил                    = Кадир Топбаш
 |бине эцигай тарих       = [[667 йис]]уз чи э. в.
 |виликан тӀварар = 667 й. чи э. в. — 330 й. — Византий <br />330 й. — 1930 й. — Константинополь
 |статус йисалай          = 
 |майдан                  = 5343
 |кьакьанвилин жуьре      = 
 |ЯШЧдин кьакьанвал       = 100
 |климат                  = 
  |официал чӀал             = [[туьрк чӀал]]
 |агьалияр                = <span style="color: #0c0; font-size: larger;">▲</span> 14 377 019<ref>{{cite web|url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18616|title=Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları|date=2014|publisher=Türkiye İstatistik Kurumu|lang=tr|accessdate=2015-05-12}}</ref>
  |сиягьдиз къачур йис    = 2014
  |къалинвал              = 2480,9
  |агломерация            = 
  |миллетар               = [[туьрквер]]
  |чпи-чпиз гузвай тӀвар  = истамбулвияр
 |сятдин чӀул              = +2
 |DST                     = тӀуьн
 |телефондин код          = +90 212 (европадин пай)<br /> +90 216 (азиядин пай)
 |почтунин индекс         = 
 |почтайрин индексар      = 34010-34850 <br /> 80000-81800
 |автомобилдин код        = 34
 |идентификатордин жуьре  = 
 |цифрадин идентификатор  = 
 |Commons-ра категория    = Istanbul
 |сайт                    = http://www.ibb.gov.tr
 |сайтдин чӀал             = tr
}}
'''Истамбул''' ва я '''Стамбул''' ({{lang-tr|İstanbul}}, [иста́нбул]) — [[Туьркия]]дин виридалайни чӀехи шегьер, уьлкведин экономикадин, медениятдинни тарихдин рикӀ я. Истамбул - [[Евразия]]да авай трансконтинентал шегьер я - адан коммерциядинни тарихдин юкьва [[Европа]]дин пата чка кьунва, гьакӀ ятӀани вири агьалийрикай пудай сад кьван [[Азия]]дин пата яшамишзава<ref name="wctr281">{{harvnb|WCTR Society; Unʼyu Seisaku Kenkyū Kikō|2004|p=281}}</ref>.

14,4 млн кас агьалияр гваз ам [[Европа]]дин ва [[Юкьван тир РагъэкъечӀдай пад|Юкьван тир РагъэкъечӀдай патан]] виридалайни чӀехи шегьердин агломерация яз гьисабзава, гьакӀни вичин агьалийрин сан-гьисабдихъай дуьньяда ам вадлагьайди я<ref name="Population of Turkey">{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/HbGetirHTML.do?id=18616|publisher=[[Turkish Statistical Institute]]|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2014|date=31 December 2014|accessdate=29 January 2015}}</ref><ref name="mocljo145">{{harvnb|Mossberger|Clarke|John|2012|p=145}}</ref>. Шегьердин майдан 5343 км² я. [[Истамбул (ил)|Истамбул провинциядин]] ([[Туьркиядин чӀал|туьрк.]] ''Istanbul il'') административ юкь я. Истамбулди [[Туьркия]]дин кефердинни рагъакӀидай пата авай [[Босфор]] проливдин кьве къерехда чка кьунва, [[Мармар|Мармар гьуьл]] ва [[ЧӀулав|ЧӀулав гьуьл]] [[гьуьл]]ерин арада.

Сифте яз и чилерал инсанар яшамиш жез чи девирдилай вилик 6-лагьай агъзур йисуз ацукьнава<ref name="fre10"/>. Алай чӀавуз Истамбул хьиз чизвай шегьердин тарих 3 агъзур йис идалай вилик бине кутунвай Лигос тӀвар алай шегьердилай гатӀумзава<ref name="The Black Sea Encyclopedia">{{cite book|last1=Grinevetsky|first1=Sergei|last2=Zonn|first2=Igor|last3=Zhiltsov|first3=Sergei|last4=Kosarev|first4=Aleksey|last5=Kostianoy|first5=Andrey|title=The Black Sea Encyclopedia|date=2015|publisher=Springer|isbn=978-3-642-55227-4|page=377|url=https://books.google.com/books?id=KFCqBAAAQBAJ&pg=PA377&dq=founded+istanbul+lygos&hl=en&sa=X&ei=jKyGVdbABKbIyAPvm4LYAw&ved=0CC4Q6AEwAg#v=onepage&q=founded%20istanbul%20lygos&f=false|accessdate=21 June 2015}}</ref>. Им вири тарихда виридалайни кьетӀен чӀехи шегьеррикай сад я. Шегьердиз [[Финикия]]дин, [[Сур чӀаван Греция]]дин, [[Сасанидрин гьукумат|Персиядинни]] [[Сур чӀаван Рим]]дин идара акурди я, гьакӀни са шумуд виш йисарин къене шегьер [[Византий]] тӀвар алаз авай тир. Чи девирдин 330-лагьай йисуз шегьердал маса тӀвар эцигна - [[Константинополь]] ([[Грек чӀал|грек]]: Κωνσταντινούπολις ''Konstantinoúpolis''; [[Латин чӀал|лат.]]: ''Constantinopolis'', [[Усман чӀал|усм.]]: قسطنطینية, ''Kostantiniyye'').

Шегьерди [[Рим империя|Римдин]] (476–1204 ва 1261–1453), [[Латин империя|Латин]] (1204–1261) ва [[Усман империя|Усман]] (1453-1922) [[империя|империйрин]] патал кьилин шегьер яз къуллугъзавай тир.<ref>{{harvnb|Çelik|1993|p=xv}}</ref> Гьа чӀавуз ам дуьньядин виридалайни чӀехи шегьер яз гьисабзавай тир. Римдинни Византиядин девиррин къене шегьерди [[Христианвал]] вилик ракъуруниз куьмек ийизавай тир. 1453-лагьай йисуз [[Усманар|усманри]] шегьер кьунлай кьулухъ ам мусурманрин къаладиз элквъена ва [[Усман халифат]]дин кьилин шегьер хьана<ref name="maag1145">{{harvnb|Masters|Ágoston|2009|pp=114–5}}</ref>.

Стратегиядин фикирдай Истамбулди пара менфят авай чка кьунва – шегьер тарихдин [[Пекдин рехъ]] тирвал алайди тир<ref>{{harvnb|Dumper|Stanley|2007|p=320}}</ref>, ина [[Европа]]дизни [[Юкьван тир РагъэкъечӀдай пад|Юкьван тир РагъэкъечӀдай патаз]] физавай ракьун рекьерин чил ва гьакӀни [[ЧӀулав гьуьл|ЧӀулавни]] [[Аравилин гьуьл|Аравилин]] [[гьуьл|гьуьлерин]] арада авай тек сад тир гьуьлун рехъ ава. Вири и факторри пара халкьар авай шегьердин жемят арадал гъуниз куьмек гана.

1923-лагьай йисуз Туьркиядин Республика туькӀуьрайдалай кьулухъ туьркери Анкара кьилин шегьер хьиз тайинарна. [[Дяведин арада авай девир]]рин къене шегьерди вичин виликан машгьурвал хкана.  

1950-лагьай йисарилай инихъ агьалийрин сан-гьисаб цӀудра пара хъхьанва. Вири Анатолиядай мигрантар Истамбулдиз хъфизавай тир, абур вири кьабулун патал шегьердин сергьятар гьяркьуь авуна<ref name="tu224">{{harvnb|Turan|2010|p=224}}</ref><ref name="ecoc-popdem">{{cite web|url=http://www.ibb.gov.tr/sites/ks/en-US/0-Exploring-The-City/Location/Pages/PopulationandDemographicStructure.aspx|publisher=Istanbul Metropolitan Municipality|title=Population and Demographic Structure|year=2008|accessdate=27 March 2012|work=Istanbul 2010: European Capital of Culture}}</ref>.

XX-лагьай виш йисан эхирдиз Истамбулда жуьреба-жуьре яратмишунин фестивалар туькӀуьрнава, гьа са чӀавуз инфратуькӀуьрунин хъсанрунин нетижада комплексдаказ  тир транспортдин чилер акъатнава.

2010-лагьай йисуз Истамбулдал Европадин медениятдин кьилин шегьер лагьана тӀвар эцигна<ref>[http://www.vestikavkaza.ru/news/14153.html «Вестник Кавказа» - Стамбул объявлен Культурной столицей Европы-2010]</ref>. Кьве йисалай кьулухъ, 2012-лагьай йисуз, Истамбулдиз 11,6 млн чара уьлквейрин турист атанва. Туризмдин патахъай шегьер вири дуьньядин машгьур тир вад шегьеррикай сад я<ref name=Mastercard>{{cite web |url=http://newsroom.mastercard.com/wp-content/uploads/2012/06/MasterCard_Global_Destination_Cities_Index_2012.pdf |title=MasterCard Global Destination Cities Index |last1=Hedrick-Wong |first1=Yuwa |year=2012 |publisher=MasterCard |accessdate=5 May 2013}}</ref>.

КьетӀендаказ вичел желб ийидайди адан тарихдин юкь я, ам са пай ЮНЕСКОдин Виридуьньядин ирсинин сиягьдик акатзава. ГьакӀни [[Бейоглу]] районда авай [[Къизилдин карч (Истамбул)|Къизилдин карч]] тӀвар алай тӀебии гаваньда авай медениятдинни рикӀ аладардай юкь тафаватлу жезва.

Истамбул глобал шегьер хьиз гьисабзава<ref>{{cite web|url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2010.html|title=The World According to GaWC 2010|work=Globalization and World Cities (GaWC) Study Group and Network|publisher=Loughborough University|accessdate=8 May 2012}}</ref>, им дуьньядин виридалайни фад чӀехи жезвай экономикайрикай сад я<ref name="Berube">{{cite web |url=http://www.brookings.edu/blogs/the-avenue/posts/2010/12/01-global-monitor-berube |title=Global Growth on the Orient Express |last1=Berube |first1=Alan|date=December 1, 2010 |work= |publisher=Brookings Institution blog “The Avenue”  |accessdate=14 April 2013}}</ref>. Ина пара туьркерин компанийринни массайрин информациядин алатрин штаб-квартирайри чка кьунва. Истамбулди уьлкведин къенепатан вири бегьеррикай кьудакай сад гузава.<ref name="oecd">{{cite web|url=http://www.oecd.org/gov/regionaldevelopment/40317916.pdf|title=OECD Territorial Reviews: Istanbul, Turkey|publisher=The Organisation for Economic Co-operation and Development|date=March 2008|work=Policy Briefs|accessdate=20 August 2012}}</ref>

Эхиримжи къад йисан къене Истамбулди Олимпиядин къугъунар тухун патал вадра вичин кандидатура вилик чӀугвана, амма агалкьунар авачиз амукьна<ref>[http://olympteka.ru/olymp/archive/arcticle/71.html «Olympteka» - Города-кандидаты на проведение XXXII летних Олимпийских Игр 2020]</ref><ref name="olympic.org">{{cite web|url=http://www.olympic.org/news/ioc-selects-three-cities-as-candidates-for-the-2020-olympic-games/166288|publisher=The International Olympic Committee|title=IOC selects three cities as Candidates for the 2020 Olympic Games|date=24 May 2012|accessdate=18 June 2012}}</ref>.

== Истамбулдин районарни мягьлеяр ==

[[Файл:Map of the Districts of Istanbul.png|thumb|350px|right|Шегьердин административ чара авунар]]

=== Истамбулдин тарихдин районарни мягьлеяр ===

''Европа:''
{|
| valign="top" |
* [[Влахерны|Айвансарай]]
* [[Аксарай (Истамбул)|Аксарай]]
* [[Байрампаша]]
* [[Бакыркёй]]
* [[Балат (Истамбул)|Балат]]
* [[Бебек (Истамбул)|Бебек]]
* [[Бейоглу]]
| valign="top" |
* [[Бешикташ (район)|Бешикташ]]
* [[Беязыт (майдан)|Беязит]]
* [[Вефа]]
* [[Газиосманпаша]]
* [[Гайретепп]]
* [[Галата]]
* [[Джибали]]
| valign="top" |
* [[Долмабахче]]
* [[Ешилкёй]]
* [[Зейрек]]
* [[Зейтинбурну]]
* [[Кабаташ]]
* [[Кягытхане]]
* [[Капалы Чарши]]
| valign="top" |
* [[Касымпаша]]
* [[Лалели]]
* [[:tr:Merter, Güngören|Мертер]]
* [[Ортакёй (Истамбул)|Ортакёй]]
* [[Сарыер]]
* [[Султанахмет]]
| valign="top" |
* [[Сулукуле]]
* [[Таксим (майдан)|Таксим]]
* [[Фатих]]
* [[Фенер]]
* [[Чукурджума]]
* [[Шишли]]
* [[Эминёню]]
* [[Эюп (район)|Эюп]]
|}

''Азия:''
* [[Кадыкёй]]
* [[Ускюдар]]

=== Административ чара авунар ===
{|class="graytable"
|+
| width="25%"|[[Файл:İstanbul 4904.jpg|center|250px]]
| width="25%"|[[Файл:TaksimSquareIstanbul.jpg|center|250px]]
| width="25%"|[[Файл:Hippodrome of Constantinople 1.jpg|center|250px]]
| width="25%"|[[Файл:Fog-over-istanbul-skyscrapers.jpg|center|250px]]
|-
| align="center"|Савдадин кьилин куьче [[Истикляль (Истамбул)|Истикляль]]
| align="center"|[[Таксим майдан]]
| align="center"|[[Ипподром майдан]]
| align="center"|[[Левент]] райондал чилин циф акьалтна
|}
2008-лагьай йисан нава вацралай инихъ Стамбул илдик (провинциядик) 39 ильче (тур. ilçe, ilçeleri) тахьайтӀа муниципал район акатзава. Абуру ЧӀехи Стамбул тӀвар алай шегьердин агломерация арадал гъизава. ЧӀехи Стамбулдин агьалийрин сан-гьисаб 13 483 052 кас я (2011 йис)[30]. Стамбулдин меркездин муниципал мэрияжин İBB (тур. İstanbul Büyükşehir Belediyesi) вири райондин дережадин муниципалитетрин кӀвалах сад-садава кьадайвал ийизав ва контролвал кьиле тухузава. Адан идарадик квай месэлаяр ибур я: умуми бюджет, налогарни пул кӀватӀун, социал таъминвал, инфратуькӀуьрунин проектар, эцигун, транспорт, абадвал ва мсб.

[[Файл:Golden Horn and Sultanahmet.jpg|thumb|600px|center|Султанахмет райондин панорама]]

== Меденият ==

=== Музеяр ===

=== Театрарни галереяр ===

Театрар: Шегьердин, «Кен-тер», «Харбие», «Фатих», «Гюльтепе», «Кадыкёй», «Максим» операдин зал.

==== Выставкаяр ====

Гьар йисуз кьведра шегьерда гилан чӀаван яратмишунин [[Истамбулдин биеннале|биеннале]] тухузавайди я.

=== Массайрин информациядин такьатар ===

==== Газетар ====

Истамбулда акъудзавай газетар ибур я: «Поста» (''Posta''), «Заман» (''Zaman''), «Сабагь» (''Sabah''), «Гьуьрият» (''Hürriyet''), «Миллет» (''Milliyet''), «Радикал» (''Radikal''), «Жумгьурият» (''Cumhuriyet''), «Туьркия» (''Türkiye''), «Няни» (''Akşam''), «Гъед» (''Star''), «Садра» (''BirGün''), «Таржумахъан» (''Tercüman''), «Диге» (''Vatan''), «Таквим» (''Takvim''), «ЦӀийи виш йис» (''Yeni Asır''), «ЦӀийи рагъ акьун» (''Yeni Şafak''), (''Türkiye''), «Гьуьрият Daily News» (''Hürriyet Daily News'')<ref>{{Web kaynağı| url = http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-127625 | başlık = Turkish Daily News Doğan Grubu'na katıldı | erişimtarihi = 16 Mart 2010 | yayımcı = Hürriyet | tarih = 21 Ocak 2010 }}</ref>.

==== Телевидение ====

== Стхавилин шегьерар ==

''[[Европа]]:''

{|
| valign="top" |
* {{Грециядин пайдах}} [[Афинаяр]]
* {{Испаниядин пайдах}} [[Барселона]]
* {{Сербиядин пайдах}} [[Белград]]
* {{Германиядин пайдах}} [[Берлин]]
* {{Венгриядин пайдах}} [[Будапешт]]
| valign="top" |
* {{Румыниядин пайдах}} [[Бухарест]]
* {{Польшадин пайдах}} [[Варшава]]
* {{Австриядин пайдах}} [[Вена]]
* {{Италиядин пайдах}} [[Венеция]]
* {{Урусатдин пайдах}} [[Грозный]]
| valign="top" |
* {{Албаниядин пайдах}} [[Дуррес]]
* {{Германиядин пайдах}} [[Кёльн]]
* {{Молдавиядин пайдах}} [[Комрат]]
* {{Румыниядин пайдах}} [[Констанца]]
* {{Бельгиядин пайдах}} [[Кортрейк]]
| valign="top" |
* {{ЧӀехибританиядин пайдах}} [[Лондон]]
* {{Урусатдин пайдах}} [[Магьачкъала]]
* {{Урусатдин пайдах}} [[Москва]]
* {{Украинадин пайдах}} [[Одесса]]
* {{Норвегиядин пайдах}} [[Осло]]
| valign="top" |
* {{Болгариядин пайдах}} [[Пловдив]]
* {{Чехиядин пайдах}} [[Прагьа]]
* {{Нидерландрин пайдах}} [[Роттердам]]
* {{Урусатдин пайдах}} [[Санкт-Петербург]]
* {{Боснияни Гьерцеговинадин пайдах}} [[Сараево]]
| valign="top" |
* {{Македониядин пайдах}} [[Скопье]]
* {{Швециядин пайдах}} [[Стокгьольм]]
* {{Франциядин пайдах}} [[Страсбур]]
* {{Италиядин пайдах}} [[Флоренция]]
|}

''[[Азия]]'':
{|
| valign="top" | 
* {{Къазакъстандин пайдах}} [[Алма-Ата]]
* {{Иорданиядин пайдах}} [[Амман]]
* {{Таиланддин пайдах}} [[Бангкок]]
* {{Ливандин пайдах}} [[Бейрут]]
| valign="top" |
* {{Китайдин пайдах}} [[Гуанчжоу]]
* {{Индонезиядин пайдах}} [[Джакарта]]
* {{Сириядин пайдах}} [[Дамаск]]
* {{Сауди Арабистандин пайдах}} [[Джидда]]
| valign="top" |
* {{Малайзиядин пайдах}} [[Джохор-Бару]]
* {{АСЭ-дин пайдах}} [[Дубай]]
* {{Ирандин пайдах}} [[Исфахан]]
* {{Афганистандин пайдах}} [[Кабул]]
| valign="top" |
* {{Пакистандин пайдах}} [[Лагьор]]
* {{Азербайжандин пайдах}} [[Ленкорань]]
* {{Туьркменистандин пайдах}} [[Мерв]]
* {{Киргизиядин пайдах}} [[Ош (Киргизия)|Ош]]
| valign="top" |
* {{Кьиблепатан Кореядин пайдах}} [[Пусан]]
* {{Узбекистандин пайдах}} [[Самарканд]]
* {{Индонезиядин пайдах}} [[Сурабая]]
* {{Китайдин пайдах}} [[Сиань]]
| valign="top" |
* {{Япониядин пайдах}} [[Симоносеки]]
* {{Ирандин пайдах}} [[Тебриз]]
* {{Вьетнамдин пайдах}} [[Хошимин]]
* {{Китайдин пайдах}} [[Шанхай]]
|}

''[[Америка]]:''

{|
| valign="top" |
* {{Колумбиядин пайдах}} [[Богота]]
* {{Аргентинадин пайдах}} [[Буэнос-Айрес]]
* {{Кубадин пайдах}} [[Гьавана]]
* {{АСШдин пайдах}} [[Гьюстон]]
| valign="top" |
* {{Венесуэладин пайдах}} [[Каракас]]
* {{Мексикадин пайдах}} [[Мехико]]
* {{Бразилиядин пайдах}} [[Рио-де-Жанейро]]
* {{Канададин пайдах}} [[Торонто]]
|}

''[[Африка]]:''

{|
| valign="top" |
* {{Судандин пайдах}} [[Гьартум]]
* {{Мисридин пайдах}} [[Каир]]
* {{Мароккодин пайдах}} [[Касабланка]]
| valign="top" |
* {{Алжирдин пайдах}} [[Константина (шегьер)|Константина]]
* {{Мароккодин пайдах}} [[Рабат]]
|}

== Шикилар ==
<gallery>
Файл:Ayasofya 2006-1.JPG|Пак тир Софиядин клиса
Файл:Map of the Districts of Istanbul.png|Истамбулдин округар
</gallery>

== Баянар ==
{{Баянар}}

== ЭлячӀунар ==
* {{Commons|Istanbul}}
* [http://www.ibb.gov.tr/ Стамбулдин муниципалитетдин сайт] {{ref-tr}}
*{{cite book|last=Freely|first=John|title=Istanbul: The Imperial City|year=1996|publisher=Viking|location=New York|isbn=978-0-670-85972-6|ref=harv}}
{{1000}}

[[Категория:Турциядин шегьерар]]