Лас океан патал чешмедиз килигун

{{Гьуьл
| тӀвар = Лас океан
| шикил = Pacific Ocean.png
| алай чка =
| яргъивал =
| гьяркьуьвал =
| майдан = 178,68 млн
| къенен кьадар = 710,36 млн
| цин къерехдин зулун яргъивал =
| виридалай пара дегьневал = 10 994
| юкьван дегьневал = 3976
| яд кӀватӀ жезвай чкадин майдан =
| авахьзавай вацӀар =
| позициядин карта = Pacific Ocean.png
}}

'''Лас океан''' ({{lang-ru|Тихий океан}}, {{lang-en|Pacific Ocean}}, {{lang-es|Océano Pacífico}}, {{lang-fr|Océan Pacifique}}, {{lang-zh|太平洋}}) — дегьневилел ва майдандин чӀехивилел гьалтайла дуьньяда виридалай чӀехи [[океан]]. РагъакӀидай пата [[Евразия]] ва [[Австралия]] материкрин арада, рагъэкъечӀдай пата [[Кеферпатан Америка|Кефер]] ва [[Кьиблепатан Америка]]дин арада ва кьибле пата [[Антарктида]]дин арада чка кьунва.

Лас океан, кефер патай кьибле патаз тахминан 15,8 агъзур км ва рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз 19,5 агъзур км-диз яргъи хьанва.

Адак акатзавай гьуьлер галаз умуман майдан — 179,7 млн км², юкьван дегьневал — 3984 м, цин къенен кьадар — 723,7 млн км²; гьуьлер галачиз: майдан — 165,2 млн км², дегьневал — 4282 м, цин къенен кьадар — 707,6 млн км². Лас океандин (ва вири Дуьнья океандин) виридалай дегьне чка — 10 994 м Мариан чӀутхвар я<ref>[http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-15845550 BBC. Oceans' deepest depth re-measured]</ref>. Лас океандайтӀуз тахминан 180-лагьай [[меридиан]]адай сятдин чӀул масакӀа жезвай зул физва.

== Этимология ==
Европавийрикай садлагьайди и океан акурди испанви [[конкистадор]] [[Васко Нуньес де Бальбоа|Бальбоа]] тир. [[1512 йис]]уз ам вичин сарекьин дустарихъ галаз [[Панамадин хев]] элячӀна ва тийижир океандин къерехдихъ экъечӀна. Абур океандиз заливдин кьибле патай гьахьнавайвиляй Бальбоади адаз Кьибле гьуьл ({{lang-es|Mar del Sur}}) тӀвар эцигна. [[1520 йис]]ан 28-ноябрдиз ахъа океандиз [[Фернан Магеллан]] экъечӀна. Ада 3 варзни 20 йикъан къене океан ЦӀаюн Чилелай Филиппин островрал кьван кьве кӀарна фена. Ам океанда хьайи вири чӀавуз гьава хъсан ва лас (секин) тирвиляй Магелланди адаз Лас океан тӀвар эцигна. [[1753 йис]]уз французви географ [[Жак-Николь Бюаш]]ди адаз, дуьньяда виридалай чӀехи океан тирвиляй «ЧӀехи океан» тӀвар эцигиз теклифна. Амма и тӀвар вирида кьабулнач, ва дуьньядин географияда «Лас океан» тӀвар гилани кьуватдик ква<ref name="Географические названия мира">{{статья|автор=Поспелов Е. М.|заглавие = Географические названия мира: Топонимический словарь. — 2-е изд., стереотип. |место=М. |издательство=Русские словари, Астрель, АСТ|год=2001|страницы =191—192}}</ref>. Инглис чӀалан уьлквейра океандиз ({{lang-en|Pacific Ocean}}) лугьузвайди я.

[[1917 йис]]алди урус картайра «''РагъэкъечӀдай океан''» тӀвар кардик квай<ref name="Географические названия мира"/>.

== Физикадинни — географиядин малуматар ==

=== Умуми малуматар ===
{| class="wikitable" align="right" style="margin-left:15px"
 |+Океанрин асул кьетӀенвилер<ref name="Атлас Океанов">Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85</ref>
 !Океанар
 !Винел патан цин<br />майдан,<br />млн км²
 !Къенен кьадар,<br />млн км³
 !Юкьван<br />дегьневал,<br />м
 !Океандин<br />виридалай чӀехи дегьневал,<br />м
 |-
 |[[Атлантик океан|Атлантик]]
 | align="right"| 91,66
 | align="right"| 329,66
 | align="right"| 3597
 | align="right"| [[Пуэрто-Рико (чӀутхвар)|чӀутхвар Пуэрто-Рико]] (8742)
 |-
 |[[Индий океан|Индий]]
 | align="right"| 76,17
 | align="right"| 282,65
 | align="right"| 3711
 | align="right"| [[Зонд чӀутхвар]] (7729)
 |-
 |[[Кефер МуркӀад океан|Кефер МуркӀад]]
 | align="right"| 14,75
 | align="right"| 18,07
 | align="right"| 1225
 | align="right"| [[Гренланд гьуьл]] (5527)
 |-
 |Лас
 | align="right"| 178,68
 | align="right"| 710,36
 | align="right"| 3976
 | align="right"| [[Мариан легъв]] (11 022)
 |-
 |-
 |[[Дуьньядин океан|Дуьньядин]]
 | align="right"| '''361,26'''
 | align="right"| '''1340,74'''
 | align="right"| '''3711'''
 | align="right"| '''11 022'''
|}

Дуьнья океандин чинин 49,5 % кьунвай ва адан цин къенен кьадардин 53 % гьакьарнай Лас океан, планетадин виридалай чӀехи океан я. кефер патай кьибле патаз тахминан 15,8 агъзур км ва рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз 19,5 агъзур км-диз яргъи хьанва. Адан ятарин чӀехи пай кьибле гьяркьуьвалра чка кьунва, гъвечӀи пай — кефер гьяркьуьвалра<ref name="Физическая география материков и океанов">{{книга|заглавие =Физическая география материков и океанов|ответственный =Под общей ред. А. М. Рябчикова|место =М.|издательство =Высшая школа|год =1988|страницы =516—521}}</ref>. Вичин рагъэкъечӀдай къерехдив ада Кьибле ва Кефер Америкадин рагъакӀидай патар кьунва, вичин рагъакӀидай къерехдив ада [[Австралия]]дин ва [[Евразия]]дин рагъэкъечӀдай патар, ва кьибле пата [[Антарктида]] кьунва. Лас океандинни [[Кефер МуркӀад океан]]дин сергьятдин зул, [[Беринг пролив]]да авай, [[Дежнёв мыс]]дилай [[Велс Принц мыс]]дал кьван физвай зул я. [[Атлантик океан]]дихъ галаз сергьят, [[Горн мыс]]дилай 68°04’ р.акӀ.я. меридиандай тухузва<ref name="БРЭ Т.2">{{книга|заглавие =Большая Российская энциклопедия. Т. 2|место =М.|издательство =Большая Российская энциклопедия|год =2005|страницы =445}}</ref>.

=== Гьуьлер ===
Лас океандин гьуьлерин, проливрин ва заливрин умуми майдан 31,64 млн км² туькӀуьрзава (им вири океандин 18 % я), цин къенен кьадар 73,15 млн км² (им вири океандин 10 % я). Гьулерин чӀехи пай океандин рагъакӀидай пата, Евразия материкдин яргъивилихъди чка кьунва: Берингово, Охотское, Япон, Къенепатан Япон, Хъпи, РагъэкъечӀдай-Китай, Филиппин; Кьиблединни — РагъэкъечӀдай Азиядин островрин арада авай гьуьлер: [[Кьибле-Китай гьуьл|Кьибле-Китай]], [[Ява гьуьл|Ява]], [[Сулу гьуьл|Сулу]], [[Сулавеси гьуьл|Сулавеси]], [[Бали гьуьл|Бали]], [[Флорес гьуьл|Флорес]], [[Саву гьуьл|Саву]], [[Банда гьуьл|Банда]], [[Серам гьуьл|Серам]], [[Хальмахера гьуьл|Хальмахера]], [[Молукк гьуьл|Молукк]]; Австралиядин цин къерехда авай гьуьлер: [[ЦӀийигвиней гьуьл|ЦӀийигвиней]], [[Соломон гьуьл|Соломон]], [[Коралл гьуьл|Коралл]], [[Фиджи гьуьл|Фиджи]], [[Тасман гьуьл|Тасман]]; Антарктидадин патав авай гьуьлер: [[Дюрвильдин гьуьл|Дюрвильдин]], [[Сомовадин гьуьл|Сомовадин]], [[Россадин гьуьл|Россадин]], [[Амундсендин гьуьл|Амундсендин]], [[Беллинсгаузендин гьуьл|Беллинсгаузендин]]. Кьибле ва Кеферпатан Америкадин яргъивилихъди гьуьлер авайди туш, амма зурба проливар ава: [[Аляска пролив|Аляска]], [[Калифорниядин пролив|Калифорниядин]], [[Панамадин пролив|Панамадин]]<ref name="Атлас Океанов"/>.

=== Островар ===
Лас океанда шумуд са агъзур островар гьарнал чкӀанва, абур вулканрин гадрунрин нетижада арадал атанвайбур я. И островрин бязибур, вичелай кьулухъ кораллрин уьнуьгар — атоллар туна, кораллрив акьалтна цин кӀаник акатзавай.<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

Островрин кьадардай (10 агъзур кьван) ва островрин вири санал кьазвай майдандай Лас океан, вири океанрин арада садлагьай чка кьунва.

И океанда, дуьньяда чӀехивилел гьалтайла кьведлагьай ва пудлагьай чкада авай островри чка кьунва: [[ЦӀийи Гвинея]] (829,3 агъзур км²) ва [[Калиматан]] (735,7 агъзур км²); островрин виридалай чӀехи кӀватӀал: [[ЧӀехи Зонд островар]] (1485 агъзур км², абурун къене чӀехи островар: [[Калимантан]], [[Суматра]], [[Сулавеси]], [[Ява]], [[Банка]]).

Маса чӀехи островарни архипелагар: ЦӀийи Гвинеядин островар ([[ЦӀийи Гвинея]], [[Колепом]]), [[Япон островар]] ([[Хонсю]], [[Хоккайдо]], [[Кюсю]], [[Сикоку]]), [[Филиппин островар]] ([[Лусон]], [[Минданао]], [[Самар]], [[Негрос]], [[Палаван]], [[Панай]], [[Миндоро]]), [[ЦӀийи Зеландия]] ([[Зеландиядин кефер остров|Кефер]] ва [[Зеландиядин кьибле остров|Кьибле]] островар), [[ГъвечӀи Зонд островар]] ([[Тимор]], [[Сумбава]], [[Флорес остров|Флорес]], [[Сумба (Индонезия)|Сумба]]), [[Сахалин]], [[Молукк островар]] ([[Серам остров|Серам]], [[Хальмахера остров|Хальмахера]]), [[Бисмаркдин архипелаг]] ([[ЦӀийи Британия]], [[ЦӀийи Ирландия остров|ЦӀийи Ирландия]]), [[Соломон островар]] ([[Бугенвиль]]), [[Алеут островар]], [[Тайвань]], [[Хайнань]], [[Ванкувер остров|Ванкувер]], [[Фиджи островар]] ([[Вити-Леву]]), [[Гьавай островар]] ([[Гьавайяр]]), [[ЦӀийи Каледония]], [[Кадьяк архипелаг]], [[Курил островар]], [[ЦӀийи Гебрид островар]], [[Шарлотта Королевадин островар]], [[Галапагос островар]], [[Веллингтон]], [[Пак Лаврентийдин остров]], [[Рюкю островар]], [[Риеско]], [[Нунивак]], Санта-Инес, [[Д’Антркастодин островар]], [[Самоа островар]], [[Ревилья-Хихедо]], [[архипелаг Палмер]], [[Шантар островар]], [[Магдалена остров|Магдалена]], [[архипелаг Луизиада]], [[архипелаг Линга]], [[Луайоте островар]], [[Карагин]], [[Кларенс]], [[Нельсон]], [[Принсесс-Ройал]], [[Хановер]], [[Командор островар]]<ref name="Атлас Океанов"/>.

{|class="wikitable" style="text-align:center"
 |+
|width="25%"|[[Файл:Yuzhno kurilsk00.jpg|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:GreatBarrierReef-EO.JPG|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:Storm in pacifica 6.jpg|center|500x165px]]
 |width="25%"|[[Файл:TERN1.JPG|center|500x165px]]
|-
 |[[Кьибле-Курильск]]да рагъ акӀун 
 |[[ЧӀехи барьердин чарх]]. Космосдай акунар
 |[[Калифорния]]дин мукьув океанда шторм 
 |[[Росса гьуьл]]е контейнерар тухузвай гими муркӀад къене
|}

=== Океандин арадал атунин тарих ===
[[Мезозой]] эрада [[Пангея]] улуконтинент кьве маса [[Гондвана]] ва [[Лавразия]] континентриз ччара хьайила, гьавиляй ам элкъвена кьунвай [[Панталасса]] океандин майдан гъвечӀи жез эгечӀнай. Мезозой эрадин эхирдал кьван цӀийи Гондвана ва Лавразия континентар тамамвилелди ччара хьанвай, ва абурун сад — садахъай гьарнихъ яргъа финин нетижада гилан чӀаван Лас океан арадал къвез эгечӀнай. [[Юра девир]]да, [[ласокеандин легъе]]дин сергьятрин къене кьуд океандин тектоник плитаяр туькӀуьр хьанвай: [[Ласокеандин]], [[Кула]], [[Фараллон]] ва [[Феникс]]. Кефердинни-рагъакӀидай плита Кула [[Азия материк]]дин рагъэкъечӀдай ва кьиблединни-рагъэкъечӀдай къерехрин кӀаник акатзавай. Кефердинни-рагъэкъечӀдай океандин плита Фараллон, [[Аляскадин, Чукоткадин ва Кефер Америкадин рагъакӀидай къерех]]дин кӀаник акатзавай. Океандин кьиблединни-рагъэкъечӀдай плита Феникс [[Кьибле Америка]]дин рагъакӀидай къерехдин кӀаник акатзавай. [[Киж девир]]да кьиблединни-рагъэкъечӀдай Ласокеандин океандин тектоник плита, гьа чӀавуз сад тир Австрални-Антарктикадин материкдин рагъэкъечӀдай къерехдин кӀаник акатунин нетижада материкдикай са шумуд чӀуквар хана галатна, гьа чӀуквари гилан [[ЦӀийизеландиядин плато]] ва цин кӀане авай Лорд-Хау ва Норфолк кӀунтӀар арадал гъанва. Киж девирдин эхирда Австрални-Антарктикадин материк кьве патахъ къакъатна.

[[Австралиядин плита]] экватордин патаз кьилдиз рекье гьатна. Идалайни гъейри, [[олигоцен]] девирда Ласокеандин плитади вичин юзун кефердинни-рагъакӀидай патаз масакӀа хъувуна. [[Миоцен]] девирдин эхир чӀавара Фараллон плита кьве патахъ ччара хьанва: [[Кокос плита|Кокос]] ва [[Наска плита]]яр<ref name="Дрейф материков и климаты Земли">{{книга|автор =Ушаков С. А., Ясаманов Н. А.|заглавие =Дрейф материков и климаты Земли|место =М.|издательство =Мысль|год =1984|страницы =142—191}}</ref>.

Тектоник плитайрин юзунар къени давамарзава. И юзунрин гиг [[Кьиблединни-Ласокеан]]дин ва [[РагъэкъечӀдай-Ласокеан]]дин кьакьанвилер авай юкьван — океандин рифтерин зонаяр я. И гигдилай рагъакӀидай пата океандин виридалай зурба [[Ласокеандин плита]]ди чка кьунва, ада кефердинни — рагъакӀидай патаз йиса 6 — 10 см йигинвилелди юзурзава ва [[Евразиядин плита|Евразиядинни]] [[Австралиядин плита]]йрин кӀаник акатзава. РагъакӀидай пата Ласокеандин плитади [[Филиппин плита]] йиса 6-8 см йигинвилелди [[Евразия]]дин плитадин кӀаник эцягъзава. Юкьванни — океандин рифтдилай рагъэкъечӀдай пата гуьгъуьнин плитаяр ава: кеферни-рагъэкъечӀдай пата, йиса 2-3 см йигинвилелди [[Кефер-Америкадин плита]]дин кӀаник акатзавай [[Хуан де Фука плита]] ава; юкьван пата, йиса 6-7 см йигинвилелди кеферни-рагъэкъечӀдай патаз [[Кариб литосферадин плита]]дин кӀаник юзурзавай [[Кокос плита]] ава; кьибле пата, рагъэкъечӀдай патаз юзунзавай [[Кьибле-Америкадин плита]]дин кӀаник йиса 4—5 см йигинвилелди акатзавай [[Наска плита]] ава<ref name="Дрейф материков и климаты Земли1">{{книга|автор =Ушаков С. А., Ясаманов Н. А.|заглавие =Дрейф материков и климаты Земли|место =М.|издательство =Мысль|год =1984|страницы =10—15}}</ref>.

=== КӀанин рельеф ва геологиядин туькӀуьрун ===
[[Файл:Pacific elevation.jpg|300px|thumb|Лас океандин дегьнейрин карта]]

==== Материкрин цин кӀаник галай къерехар ====
Материкрин цин кӀаник галай къерехар Лас океандин 10 % кьазва. [[Шельф]]дин рельефда [[трансгрессив]] кьетӀенвилер хъсан тафават аваз аквада.

Ахьтин кьетӀенвилер гьакӀни Явадин ва Беринг гьуьлуьн шельфра авай цин кӀанин вацӀарин дугунриз хас я. Корей шельфда ва РагъэкъечӀдай Китай гьуьлуьн шельфда [[рельефдин цӀиргъерин форма]]яр гегьенш я. [[Экватор]]динни — тропик ятарин шельфда [[коралл рифар|коралл дараматар]] гегьенш я. Антарктикадин шельфдин чӀехи пай 200 м дилай пара дегьнейра яргъи хьанва, ва ччин пад, тектоник тегьердалди арадал атанвай, нубатдалди сад — садан гуьгъуьна физвай цин кӀанин суварив ва фурарив пара кьван агаж хьанва. [[Кеферпатан Америка]]дин материкдин гуьне цин кӀане галай [[каньон]]рив агаж хьана. Ихьтин цин кӀанин зурба каньонар гьакӀни Беринг гьуьлуьн материкдин гуьнедани чир я. Антарктидадин материкдин гуьне чӀехи гьяркьуьвилив, жуьреба — журевилив ва рельефдин агаж хьунив тафават аваз я<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

ЦӀийи Зеландиядин цин кӀанин къерехриз кьетӀен материкдин туькӀуьрун хас я. Адан майдан островдин вичин майдандилай 10 — ра чӀехи я. Им ЦӀийи Зеландиядин цин кӀанин плато я, ам вини кьил кьулу тир Кэмпбел ва Чатам кӀунтӀарикай ва абурун арада чка кьунвай Баунки фурдикай ибарат я.

Гьар патай ам материкдин гуьнеди элкъвена кьунва. ГьакӀни иниз мезозой девирдин гуьгъуьнлай арадал атанвай цин кӀанин [[Лорд-Хау цӀиргъ]] талукь я<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

==== Океандин элячӀунин зонаяр ====
И зонаяр океандин са гьалдай маса гьалдиз элячӀун къалурдай зулар я. Лас океандин рагъакӀидай къерехда гуьгъуьнин элячӀунин зонаяр ава:
[[Алеут]]дин, [[Курилни - Камчатка]]дин, [[Япония]]дин, [[РагъакӀидай - Китай]]дин, [[Индонезиядинни - Филиппин]]рин, [[Бониндинн - Мариана]]дин, Меланезиядин, [[Витязевка]]дин, [[Тонгадинни - Кермадекс]]дин, [[Маккуори]]дин чӀутхварар. Абурукай виридалай дегьне чӀутхвар, 11 022 м дегьневал авай [[Мариан чӀутхвар]] я. Океандин рагъэкъечӀдай пата [[Юкьван - Америкадин]] ва [[Перудинни - Чилидин]] чӀутхварар чка кьунва<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

Вири элячӀунин зонайриз вулканизм ва вини дережадин сейсмиквал хас я, вири санал и зонайри [[Ласокеандин зурзунрин ва вулканрин чӀул]] туькӀуьрзава<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

==== Юкьван — океандин цӀиргъер ва океандин къен ====
Лас океандин майдандин 11 % [[юкьван-океандин цӀиргъер]]и кьунва, им [[Кьиблединни-Ласокеандин]] ва [[РагъэкъечӀдайни-Ласокеандин]] кьакьанвилер я, ибур гьяркьу, са тӀимил агаж хьанвай хкаж хьанвай чкаяр я<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

Кьилин цӀиргъедин системадилай къвалан хелер къекъечӀзава, мисал паталай [[Чилидин кьакьанвал]] ва [[Галапагосс рифтедин зона]]. Юкьван — океандин цӀиргъериз [[Горда]], [[Хуан-де-Фука]] ва кефердинни-рагъэкъечӀзавай пата чка кьунвай [[Эксплорер]] цӀиргъерни талукь я. Юкьван — океандин цӀиргъер фад — фад зурзунар ва вулканрин гадрунар жезвай сейсмик чкаяр я.

Ласокеандин кьакьанвалрин системади Лас океандин къен кьве барабар тушир паяриз пайзава. РагъэкъечӀдай пад мадни тӀимил яд авай ва рельеф тӀимил агаж хьанвай чка я. Ина Чилий кьакьанвал (рифтерин зона) ва Наска, Сала-и-Гомес, Карнеги ва Кокос цӀиргъер хкягъзава. И цӀиргъери, океандин рагъэкъечӀдай патан къен [[Гватемала|Гватемал]], [[Панам]], [[Перу]]ан ва [[Чили]]й хандакӀриз пайзава. [[ХандакӀ]]рин виридаз суварив ва кӀунтӀарив агаж хьанвай рельеф хас я. [[Галапагосс островар|Галапагосс островрин]] районда рифтерин зона хкягъзава<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

Океандин къенен маса пай, ласокеандин кьакьанвалрикай рагъакӀидай пата ава, Лас океандин къенен умуми майдандин 3/4 пай кьунва, адаз рельефдин четин туькӀуьрун хас я. ЦӀудралди кьакьанвалри ва цин кӀанин цӀиргъери океандин къен пара кьадардин хандакӀриз пайзава. Сад — садан гуьгъуьна физва виридалай кьакьан цӀиргъери, океандин винел, рагъакӀидай патай кьил къачуна кьиблединни — рагъэкъечӀдай пата куьтягь жезвай чӀемерукдиз ухшар кьакьанвалрин системадин зул туькӀуьрзава. Ахьтин садлагьай система [[Гьавай цӀиргъ]] я, адаз къушаба [[Картограф сувар]]и, [[Маркус-Неккерди]], [[Лайн островар|Лайн островрин]] цин кӀанин цӀиргъери санал туькӀуьрзавай чӀемерукдиз ухшар зул физва.

И зул [[Туомоту]] островрал кьван яргъи хьанва. Гуьгъуьнин чӀемерук хьтин зул [[Маршалл островар|Маршалл]], [[Кирибати]], [[Тувалу]] ва [[Самоа]] островри туькӀуьрзава. Кьудлагьай чӀемерук хьтин зул [[Каролин островар|Каролин]] островрикай ва [[Капингамаранги кьакьанвал]]дикай ибарат я. Вадлагьай чӀемерук хьтин зул Каролин островрин кьибле группади ва [[Эаурипик кьантӀар]]ди туькӀуьрзава. ЦӀиргъерин ва кьакьанвалрин бязибур масабурукай вичин яргъивилихъди тафават аваз я. Ахьтинбурукай садбур Императордин цӀиргъ, [[Шатский]]дин, [[Магелландин]], [[Хессдин]] ва [[Манихикдин]] кьакьанвилер я, гьакӀни и цӀиргъерин кукӀвар кьулу ва кӀеви карбонатрин къатари кьунвайди я. [[Курилл]] ва [[Япон]] островри виридалай чӀехи чӀемерук хьтин зул туькӀуьрзава<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

[[Гьавай]] островра ва [[Самоа архипелаг]]да кардик квай [[вулкан]]ар ава. Лас океандин къене 10 агъзур кьван вулканик сувар гьарнихъ чкӀанва. Абурун чӀехи пай [[гайот]]ар я. Бязи гайотрин кукӀвар 2 — 2,5 агъзур км дегьневалда ава, ва абурун винел алай юкьван дегьневал 1,3 кьван км я. Лас океандин юкьван ва рагъакӀидай пата авай вулканрин лап чӀехи пай асулдай кораллрин рекьелди арадал атанва. Коралл дараматри саки вири вулканик островар элкъвена кьунва.

==== КӀанин жинсинин къат ====
Азиядин [[Амур вацӀ|Амур]], [[Хуанхэ]], [[Янцзы]], [[Меконг]] хьтин чӀехи вацари Лас океандин ятариз зурба кьадарда (1767 миллион тонн кьван) накьв акъудзава. И накьвадин къат тамамвилелди къерехра авай гьуьлерин ва заливрин кӀанера ацукьзава. Америкадин виридалай чӀехи вацӀари — [[Юкон]], [[Колорадо]], [[Колумбия]], [[Фрейзер]], [[Гуаяс]] ва масабуру 380 миллион тонн кьван накьв гузва, ва накьвадин — рагъулдинни кьардин акахьунин 70 — 80 % шельфда амукь тавуна ахъа океандиз физва, гьавиляй шельфдин гьяркьуьвал акьванни пара туш<ref name="Берега">{{книга|автор =Каплин П. А., Леонтьев О. К., Лукьянова С. А., Никифоров Л. Г.|заглавие =Берега|место =М.|издательство =Мысль|год =1991|страницы =355—356}}</ref>.

Лас океанда, асул яз кефер зур — пайда [[чеб|чепедин]] яру жуьреяр гегьенш я. Ин [[хандакӀ]]рин чӀехи дегьневалдикай аслу я. Океан, кремнийдинни — диатомдин лилрин кьве чӀулдиз пай жезва: кефер ва кьибле), гьакӀни [[радиоляр лил]]дин экваториал зона ахъаз акваза. Океандин кьиблединни — рагъакӀидай патан цин кӀанин зурба майданра [[коралл]]ринни — [[цин векьер]]ин биоген къатар ацукьнава. Экватордилай кьибле пата [[глобигерин лил]]ар гегьенш я. [[Коралл гьуьл]]е [[птеропод лил]]дин къатарин са шумуд ник ава. Океандин мадни дегьне кефер пата, ва гьакӀни [[Перуан хандакӀ]]ра [[ракьни - марганецдин къатар]]ин гегьенш зурба никер чир я<ref name="Физическая география материков и океанов" />.

{|class="wikitable" style="text-align:center"
 |+

 |width="25%"|[[Файл:D0807I14-HarbourTour.jpg|center|450x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Volcano,Savaii.(.Photographer’s.Title).Andrew.Thomas 1906.jpg|center|450x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Pacific typhoon tracks 1980-2005.jpg|center|450x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Saomai and Bopha 2006-08-08 0205Z.jpg|center|450x155px]]
|-
 |[[Камчатка]].  <br />[[Авачин бухта]]
 |1905 йисуз [[Савайи]] ([[Самоа]]) островда <br />вулкандин гадрун 
 |Ласокеандин [[тайфун]]рин рекьерин схема <br /> 1980—2005 йисар
 |Тропик циклонар [[Саомай]] (эрчӀи пата) ва Бопха,  <br />2006 йисан 8 август
|}

=== Гидрологиядин режим ===
[[Файл:Лас океандин авахьунар.jpg|thumb|right|550px|Лас океандин авахьунар]]

==== Винел патан ятарин къекъуьн ====
Лас океандин авахьунрин умуми схема атмосферадин къекъуьнрин къанунри тайинарзава. Чилин кефер патан зур — пайдин кеферни — рагъэкъечӀдай пассатди, океанда, [[Юкьван - америкадин къерех]]дайтӀуз фена [[Филиппинар|Филиппин]] островрал кьван агакьзавай, [[Кефер-Пассат авахьун]] арадал гъизва. Ахпа и авахьун кьве хилез пай жезва: сад кьибле патахъ алгъана [[Экваториал аксиавахьун]]дихъ акахьзава ва индонезиядин гьуьлерин гьавизриз авахьна физва. Кефер хел [[РагъэкъечӀдай-Китай гьуьл]]уьз физва, ва анай экъечӀна [[Кюсю]] островрин кьибле пата эгечӀзавай гзаф къуват авай [[Куросио авахьун]]диз бине эцигзава. И авахьун кефер патаз, Япониядин цин къерехдиз гел къачузва, ва япониядин цин къерехдин климатдиз кьатӀуз жедай таъсир гузва. 40° к.гь (кефер гьяркьуьвал)-да Куросия, рагъэкъечӀдай патаз Орегонадиз физвай [[Кефер-Ласокеандин авахьун]]диз элячӀзава. Кефер Америкадихъ галукьайла, ам кьве хилез ччара жезва: кефер патан, [[Аляскадин авахьун|Аляскадин чими авахьун]] (материкдин яргъивилихъди фена Аляска зуростровдал агакьзавай) ва кьибле патан — [[Калифорниядин авахьун|Калифорниядин къайи авахьун]] (Калифорний зуростровдин яргъивилихъди фена цӀийи кьиляй Кеферни — Пассат авахьундиз авахьзавай).

Чилин кьибле зур — паюна авай Кьиблединни — рагъэкъечӀдай пассатди, Лас океанда [[Колумбия]]дай [[Молукк островар|Молукк островрал]] кьван кьве кӀарна физвай, [[Кьибле - Пассат авахьун]] арадал гъизва. Лайн ва Туамоту островрин арада ада, Коралл гьуьлуьз гел къачуна ва Австралиядин цин къерехдин яргъивилихъди кьибле патаз фивай, хел вегьена [[РагъэкъечӀдай-Австралиядин авахьун]] туькӀуьрзава. Молуккс островрин рагъэкъечӀдай пата, Кефер — Пассатдин ва Кьибле — Пассатдин ятар сад — садахъ акахьай чкада [[Экваториал аксиавахьун]] арадал къвезва. РагъэкъечӀдай-Австралиядин авахьун ЦӀийи Зеландиядин кьибле пата, Индия океандай къвезвай Лас океан рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патад кьве кӀарна физвай, РагъакӀидай гарарин авахьундиз авахьзава.

Кьибле Америкадин кьибле кукӀва и авахьундин са хел кефер патаз фена [[Перуан авахьун]] арадал гъизва, маса хел Кьибле Америка элкъвена Атлантик океандиз физва. Гатуз океандин экваториал зонадин рагъэкъечӀдай пата [[Эль-Ниньо]] арадал къвезва, им чими, тӀимил уьцӀуьвал квай ятари Перуан авахьундин къайи ятар Кьибле Америкадин къерехдикай чуькьвена къакъудунин гьал я. А чӀавуз океандин агъа къатариз кислороддин рехъ ахгал хъжезва, гьавиляй цик квай планктон, гъедер ва абур незвай нуькӀвер телеф жезва, ва цин къерехрин мукьвавай кьурагь районриз, чӀехи мусибатвилин цин ацӀурунар гъизвай зурба марфар аватзава<ref name="Явления Эль-Ниньо">{{cite web|url=http://primpogoda.ru/articles/prosto_o_pogode/yavleniya_el_nino_i_la_nino/|title=Явления Эль-Ниньо и Ла-Ниньо|publisher=Примпогода|accessdate=2012-02-14|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6GAClg|archivedate=2012-05-19}}</ref>.

{| class="wikitable"
 |+ Лас океандин цин баланс<ref name="Атлас Океанов" />.
 !Атун||Цин кьадар <br />йиса<br /> агъз. км³||Хъфин||Цин кьадар <br />йиса <br /> агъз. км³
 |-
 |Индий океандай [[РагъакӀидай гарарин авахьун]] галаз (Антарктик циркумполяр авахьун) || align="right"|5370||Антарктик океандиз [[Дрейка пролив]]дай РагъакӀидай гарарин авахьун галаз (Антарктик циркумполяр авахьун) || align="right"|3470
 |-
 |Атлантик океандай Дрейка проливдай Антарктикадин цин къерехдин авахьун ва дегьнейринни цин кӀанин ятар галаз|| align="right"|210||Индий океандиз  Антарктикадин цин къерехдин авахьун ва дегьнейринни цин кӀанин ятар галаз|| align="right"|2019
 |-
 |Къвалар|| align="right"|260|| Индий океандиз индонезия гьуьлерин проливрай || align="right"|67
 |-
 |ВацӀарин ятар|| align="right"|14|| Кефер МуркӀад океандиз [[Беринг пролив]]дай || align="right"|30
 |-
 |Чилин кӀанин ятар|| align="right"|1|| Цин бугъдиз элкъуьн || align="right"|270 
 |-
 |Антарктикадин муркӀарин цӀурунин нетижада къвезвай ятар || align="right"|1||  ||  
 |-
 | align="right"|'''Вири санал'''    || align="right"|'''5856'''|| align="right"|'''Вири санал'''    || align="right"|'''5856'''    
 |}

==== УьцӀуьвал ва муркӀарин арадал атун ====
Виридалай вини дережадин [[уьцӀуьвал]] экваториал ва тропик зонайриз хас я (35,5 — 35,6 [[‰]]), гьина къваларин кьадар бугъдиз элкъвезвай цин кьадардал гекьигайла пара тӀимил я. РагъакӀидай пата, къайи авахьунрин таъсирдай цин уьцӀцуьвал агъуз я. Къваларин чӀехи кьадарди гьакӀни уьцӀуьвал агъузарзава, кьетӀендаказ экваторда ва юкьван дережадинни субполяр гьавадин гьяркьуьвалрин рагъакӀидай цин къекъуьнра.

Лас океанда мурк кьибле пата антарктикадин мукьва авай регионра ва кефер пата — [[Беринг]], [[Охотск]] ва са тӀимил кьадарда [[Япон гьуьл]]ера арадал къвезва. Аляскадин кьибле къерехрай [[айсберг]]рин гьалда муркӀар къакъатзава, мартда — апрельда абур 48—42°кь. гь. агакьзава. Океандин кефер регионриз къвезвай цин винел къекъезвай муркӀарин саки вири Беринг гьуьляй авахьунри гъизва.

==== Ятарин массаяр ====
Лас океанда вини патан, вини патан кӀаник галай, арада авай, дегьнейрин ва цин кӀанин ятарин массаяр хкягъзава. Вини патан къатдин яцӀувал 35—100 м я ва цин уьцӀуьвилив ва температурадин гьар пата барабарвалдив маса къатарилай тафават аваз я. И къат океандин вини пата чимивалдин гун — къачун, къваларин ва бугъдиз элкъвенвай ятарин барабарвал ва акахьун таъминарзава. Гьа и кьетӀенвилер, амма тӀимил кьадарда вини патан кӀаник галай цин къатдизни талукь я. Климатик зонайрикай аслу яз вини патан кӀаник галай цин къатдин яцӀувал 220—600 м арада юзурзава. Вини патан кӀаник галай къат цин вини дережадин уьцӀуьвалдив ва къалинвалдив маса къатарилай тафават аваз я. Вини патан кӀаник галай ятарин масса, чими климатда вини патан мадни уьцӀцуь ятарин агъуз хьунин рекьелди арадал къвезва<ref name="Физическая география материков и океанов1">{{книга|заглавие =Физическая география материков и океанов|ответственный =Под общей ред. А. М. Рябчикова|место =М.|издательство =Высшая школа|год =1988|страницы =521—526}}</ref>.

Арада авай ятарин къатариз 3-5&nbsp;°C температура ва 33,8—34,7 ‰ уьцӀуьвал хас я. Арада авай ятарин агъа сергьят 900—1700 м дегьнейра ава. Дегьнейрин цин къатар, антарктикадин ва Беринг гьуьлуьн къайи ятарин цин кӀаник финин ва ахпа хандакӀриз авахьунин рекьелди арадал къвезва. Цин кӀанин ятарин массаяр 2500—3000 м дегьнейра чка кьунва. Абуруз, маса къатарилай тафават гузвай кьетӀен агъа температура (1—2&nbsp;°C) ва цин уьцӀуьвилин гар пата барабарвал (34,6—34,7 ‰) хас я. И ятар антарктикадин шельфда кӀеви къайивилин гьалра арадал къвезва. Маса океанрин цин кӀанин ятарин массайрилай тафават аваз яз, Лас океандин цин кӀанин ятарин массайриз [[кислород]]дин агъа дережадин кьадар хас я. Цин кӀанин ятар дегьнейрин ятарихъ галаз Лас океандин 75 % туькӀуьрзава<ref name="Физическая география материков и океанов1" />.

=== Климат ===
Лас океандин климат, ракьнин радиация ва атмосферадин къекъуьн зонайралди паюнин нетижада ва гьакӀни Азия материкдин эсердай арадал къвезва. Океанда, дуьньяда авай саки вири климатрин зонаяр хкягъиз жеда. Кефер патан [[юкьван гьал]]дин зонада хъуьтӀуьз [[чуькьуьнвал]]дин юкь [[чуькуьнвалдин Алеут минимум]] я, гатуз зайиф жезва. Кьибле пата Кефердинни — Ласокеандин [[антициклон]]ди чка кьунва. Экватордин яргъивилихъди Экватордин депрессия (агъа дережадин чуькьуьнвалдин чка) аваз я, адалай Кьибле патахъди Кьиблединни — Ласокеандин антициклон. Океандин кьибле пата чуькьуьнвал агъуз жезва, ахпа Антарктидадин вине авай кьакьан дережадин чуькьуьнвалдиз масакӀа хъжезва. И чуькьуьнвалрин юкьварин чкайрикай аслу яз гарар арадал кьвезва. Чилин кефер зур-пайдин гьяркьуьвалра хъуьтӀуьз къати рагъакӀидай гарар виниз я, гатуз — зайиф кьибле гарар. Океандин кефердинни — рагъакӀидай пата хъуьтӀуьн чӀавуз кефер муссон гарар къвезва, гатуз и гарар кьибле муссон гарариз масакӀа жезва. Кефер зур-пайдин тропик ва субтропик зонайра кефердинни — рагъэкъечӀдай пассатар виниз я. Экватордин зонада йисан къене гар авачир лас гьава виниз я. Кьибле зур-пайдин тропикра ва субтропикра кӀеви кьиблединни — рагъэкъечӀдай пассат гьукумвал тухузва, хъуьтӀуьз — кӀеви ва гатуз — зайиф. Асул яз гатуз тропикра гзаф къати тропик тӀурфанар арадал къвезва, ина абуруз [[тайфун]]ар лугьузвайди я. Адетдалди абур Филиппинрилай рагъэкъечӀдай пата кьил къачуна кеферни — рагъакӀидай па кефер патаз [[Тайвань]]дай ва [[Япония]]дайтӀуз физва, ахпа Беринг гьуьлуьв агакьдалди туьхуьн хъжезва. Тайфунар арадал къвезвай маса чка [[Юкьван Америка]]дин цин къерехда чка кьунвай районар я.

Лас океандин рагъакӀидай патан гьава, рагъэкечӀдай патан гьавадилай мадни чими я. Тропик ва экваториал зонайра гьавадин юкьван температураяр 27,5&nbsp;°C — 25,5&nbsp;°C я. Океандин зурба гегьеншвалрин винелай физвай гарари вичик ламувал йигиндиз кужумзава. Экватордилай кьве патахъ яргъивилихъди физвай экватордин мукьвара авай зонайра къваларин максимумдин кьве шуькӀуь зул физва, амма экватордин вичин винел кьурагь зона тафават аваз я. Лас океанда кьибле ва кефер пассатар сад садахъ гьалтзавай зонаяр авач. Экваториал ва тропик зонайрин рагъэкъечӀдай патара кьурагьвал агъуз жезва. Виридалай кьурагь регионар, кефер пата [[Калифорния зуростров]]дихъ агатзава, кьибле пата — Чили ва Перуан [[хандакӀ]]рихъ игис жезва (ина цин къерехра авай районрин йисан къваларин кьадар 50 мм — дилай агъуз я).

== Флорани Фауна ==
Дуьнья океандин биомассадин 50 % дилай пара пай Лас океандиз къвезва. Уьмуьр ина бул ва жуьреба — журе гьалда гьалтда, асул гьисабдалди Азиадин ва Австралиядин арада авай тропик ва субтропик зонайра, гьина
зурба майданар [[коралл рифри]] ва [[мангро набататри]] кьунва. Лас океандин [[фитопланктон]] асул яз микроскопик саклеткадин цин векьери туькӀуьрзава, ахьтин цин векьерин ина 1300 жуьре ава.
Набататрин чӀехи пай тӀимил яд авай чкайра ва [[апвеллинг]] зонайра экъечӀзава.

Лас океандин кӀанин набататрикай 4 агъзур жуьре цин векьер ва 29 жуьре цуькведин набататар гьисабзава. Океандин юкьван дережадин ва
къайи климатрин регионра гзаф кьадарда, асул яз [[ламинария]] группадай рехи — шуьтру цин векьер гегьенш я, идалайни гъейри океандин кьибле зур паюна и хзандиз талукь тир 200 м кьван яргъивал авай зурба набататриз гьалтиз жеда.

Тропикра алул яз [[фукус]], [[цин чӀехи къацу векьер]] ва кьетӀен тӀвар — ван авай яру цин векьер гегьенш я.

Лас океандин гьайванрин алем, маса океаннрикай жуьрейрин туькӀуьрундай 3-4 ра бул я, асул яз тропик ятара. Индонезиядин гьуьлера 2 агъзурдилай пара [[гъед]]ерин жуьреяр малум я, амма кефер патан гьуьлера 300 кьван жуьре. Океандин тропик чкада 6 агъзурдилай пара [[моллюскар|моллюскрин]] жуьреяр гьисабдик ква, амма Беринг гьуьле 200 жуьре ава.

Лас океандин фаунадиз хас тир кьетӀенвал адан [[систематик группайрин]] дегьвал ва [[эндемизм]] я. Ина пара кьадарда гьуьлуьн кьуьгъуьррин дегь жуьреяр авайди я, маса океанра авачир бязи лап дегь гъедер (мис. иордания, гильбертидия) ва сифте яшайишдин [[туртумар]] ава; лососьхьтинбурун вири жуьредин 95 % Лас океанда ава.

Некхъвадайбурун эндемик жуьреяр: [[дюгонь]], [[гьуьлуьн кац]], [[сивуч]], [[гьуьлуьн бобр]].

Лас океандин флорадин пара жуьрейриз зурбавал хас я. Океандин кефер пата зурба [[мидияр]] ва [[цин шкьуьнтар]] чир я, экватордин зонада дуьньяда виридалай чӀехи моллюск тридакна яшамиш жезва, адан заланвал 300 кг я. Лас океанда мадни къати [[ультрабиссал]] фауна къалурзава. Зурба чуькьуьникди, цин агъа температурадин шартӀара, 8,5 км-дилай агъана тахминан 45 жуьре чан алай затӀар уьмуьр гьалзава, абурукай 70 % эндемикар я. И жуьрейрин арада кьадардай виридалай вини [[голотурияр]] я, пара тӀимил юзадай уьмуьрдин тегьер гьалзавай и чан алай затӀари, [[тӀуьн иливардай хукадин ва ратарин система]]дайтӀуз зурба кьадарда [[накьв]] ахъайиз алакьзава, вучиз лагьайтӀа икьван дегьнейра накьв кьилди сад тир тӀуьнин мяден я<ref name="Физическая география материков и океанов1" />.

{|class="wikitable" style="text-align:center"
 |+

 |width="25%"|[[Файл:Laminariasetchellii2.jpg|center|500x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Buff-banded Rail Fafa Island.jpg|center|500x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Callorhinus ursinus and harem.jpg|center|500x155px]]
 |width="25%"|[[Файл:Caesio teres and Caesio caerulaurea.jpg|center|500x155px]]
|-
 |ТӀимил яда авай чкача [[ламинария]]рин набататар.  <br /> [[Калифорния]]дин цин къерех, АСШ
 |[[Зуларин нехирбан]],  <br />остров [[Тонга]]
 |[[Северный морской котик|Гьуьлуьн кацарин]] колония <br /> Аляскада
 |[[ЧӀехи барьердин чарх]]унин кораллар, <br /> [[Австралия]]
|}

== Экологиядин проблемаяр ==
[[Файл:Marine debris on Hawaiian coast.jpg|thumb|right|[[Гьавайяр|Гьавай пляжда]] авай гьуьлуьн зибилар]] Инсанди Лас океанда тухузвай майишатдин кӀвалахар адан ятарин кьацӀуруниз ва чан алай затӀарин яван хьуниз гъанва. ГьакӀ, [[XVIII виш йис]]ан эхирдал кьван, Беринг гьуьле [[гьуьлуьн кал]]ар кьиляй — кьилиз вири телеф хьанвай. [[XX виш йис]]ан сифте кьилера квахьунин кичӀевилихъ гьуьлуьн кацар ва китрин бязи жуьреяр тир, гила абурун кеспидиз кьадар эцигна.

Океандихъ галукьзавай ЧӀехи хата нафтӀадиз ва нафтӀадин продуктриз, залан металлриз, гьакӀни атомдин промышленностьриз къвезва. Зарар гудай ва агъу квай затӀар цин авахьунри вири океандиз гегьеншарзава. Гьатта Антарктидадин цин къерехра, гьуьлуьн чан алай организмрин къене и затӀар раиж хьанвай. [[Америкадин Садхьанвай Штатар|АСШдин]] цӀуд штатди вичин хкатаяр гьамиша гьуьлуьз гадарзава. 1980-й йисуз и тегьерда 160 000 тонн хкатаяр терг авунай, гьа чӀаварилай инихъ и цифра жизви агъуз хьана<ref name="Тихий океан - самый большой и самый глубокий океан на Земле">{{cite web|url=http://samogo.net/articles.php?id=62|title=Тихий океан — самый большой и самый глубокий океан на Земле|publisher=Samogo.Net|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659S8oE6I|archivedate=2012-02-02}}</ref><ref name="Загрязнение океана">{{cite web|url=http://kamox571.ru/forum/2-775-1|title=Загрязнение океана|publisher=Форум честных правил|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SAo3Xa|archivedate=2012-02-02}}</ref>.

Лас океандин кефер пата, [[пластик]]рикай ва маса хкатай зибилрикай ибарат тир, океандин цин авахьунрин нетижада [[Лас океандин зибилдин чӀехи тӀехв]] арадал атанва<ref>{{cite web | datepublished = [[2010 йис]]уз [[3 август]] | url = http://www.upakovano.ru/news/19819 | title = Как пластик в океане… | publisher = Олег Абарников | accessdate = 18 ноября 2010 | lang = ru | archiveurl = http://www.webcitation.org/66WBZIMTV | archivedate = 2012-03-29}}</ref>. Кеферни — Ласокеандин цин авахьунрин системади, океандиз вегьезвай вири зибил са чкадиз тухвана кӀватӀзава. И тӀвех Лас океандин кефер патайтӀуз яргъи хьана, Калифорниядин цин къерехдай тахминан 500 гьуьлуьн милядилай кьил къачуна Гавайрин патавай фена ва Япониядиз агакьунин жизви амукьна. [[2001 йис]]уз зибил — островдин заланвал — 3,5 миллион тонн, ва майдан — 1 млн км² дилай пара туькӀуьрзавай. Гьар 10 йисуз и зибил тӀвехинин майдан къвердавай пара жезва<ref name="Мусорный остров в Тихом Океане">{{cite web|url=http://www.ecologoff.ru/eco-problems/20-musornyj-ostrov-v-tixom-okeane.html|title=Мусорный остров в Тихом Океане|publisher=ECOlogoFF.Ru - экологически чистый сайт|accessdate=2012-01-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SDbCxY|archivedate=2012-02-02}}</ref>.
[[Файл:Crossroads Baker (wide-zoom).jpg|thumb|left|[[Операция «Перекрёстки»|Бикини атоллда ядер синагъар.]]]]

1945 йисан 6 ва 9 августриз [[АСШдин яраквилин кьуватар|АСШдин яраквилин кьуватрив]], япониядин кьве [[Хиросима]] ва [[Нагасаки]] шегьеррин, атом бомбайрин вигьинар кьилиз акъуднай, им инсаниятдин тарихда [[атомдин яракь]] кардик кутунвай садлагьай операция тир. Хиросима шегьерда телеф хьайибурун кьадар 90 агъзурдилай 166 агъзур кас кьван ва Нагасакида 60 агъзурдилай 80 агъзур кас кьван агакьнай<ref name="Хиросима и Нагасаки">{{cite web|url=http://urakami.narod.ru/copying.html|title=Хиросима и Нагасаки: история, свидетельства очевидцев, фотографии|publisher=|accessdate=2012-03-05||archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6HA0zT|archivedate=2012-05-19}}</ref>. 1946-й йисалай 1958 -й йисал кьван [[Маршалл островар|Маршалл островрин]] [[Бикини (атолл)|Бикини]] ва [[Эниветок (атолл)|Эниветок]] [[атолл]]ра [[АСШ]]ди ядердин синагъар кьиле тухузвай. Атом ва водород бомбайрин вири санал 67 хъиткьин кьиле тухванай<ref name="nuclearclaimstribunal">{{cite web|url=http://urakami.narod.ru/|title=U.S. Nuclear Testing Program in the Marshall Islands|publisher=Marshall Islands Nuclear Claims Tribunal|accessdate=2012-02-22||archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6HjKsl|archivedate=2012-05-19}}</ref>.

[[1954 йис]]ан 1 мартдин цин винел тухванай 15 мегатонн къуватдин [[водороддин бомба]]дин синагъдин нетижада, дегьневал 75 м ва диаметр 2 км авай легъв ва цава 15 км кьакьанвални 20 км диаметрдин [[Ядердин циф|къарникъуз хьтин циф]] арадал атанвай. Нетижада атолл Бикини чкӀанвай, адан майдандихъ ва агьалидихъ, Америкадин Садхьанвай Штатрин тарихда виридалай зурба радиоактив азар галукьнай<ref name="Мой сайт">{{cite web|url=http://kucha.3dn.ru/publ/jadernye_vzryvy/1-1-0-8|title=Ядерные взрывы...|publisher=Мой сайт|accessdate=2012-02-22||archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6IZdh0|archivedate=2012-05-19}}</ref>. 1957—1958 йисра ЧӀехибритания паталай, Полинезияда авай [[Лайн островар|Лайн островрин]] [[Кирибати]] ва [[Молден]] атоллра 9 атмосферадин ядер синагъар тухванай. 1966—1996 йисарин къене, [[Франциядин Полинезия]]дин [[Муруроа]] ва [[Фангатауфа]] атоллра, Францияди 193 ядер синагъар кьиле тухванай, абурукай 46 атмосферада, 147 чилин кӀаник<ref name="Росатом">{{cite web|url=http://www.iss-atom.ru/book-2/glav-3.htm|title=Глава III. Районы проведения ядерных испытаний|publisher=Росатом|accessdate=2012-02-22||archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6KnfyN|archivedate=2012-05-19}}</ref>.

[[1989 йис]]ан 23 мартдиз [[Аляска]]дин цин къерехдин мукьув, АСШдин [[ExxonMobil]] компаниядиз талукь тир «[[Эксон Вальдез]]» танкердин [[Эксон Вальдез танкерда нафтӀадин экъичӀун|авария хьанвай]]. Вакъиадин нетижада гьуьлуьз 260 агъзур баррель нафтӀ экъичӀнавай. Цин къерехдин зулун кьве агъзур кьван километр кьацӀанвай<ref name="faq">{{cite web|title=Questions and Answers|url=http://www.evostc.state.ak.us/facts/qanda.cfm|work=History of the Spill|publisher=Exxon Valdez Oil Spill Trustee Council|accessdate=2012-02-22|archiveurl=http://www.webcitation.org/67AXAv1OK|archivedate=2012-04-24}}</ref>. И авария, гьуьле хьанвай виридалай чӀехи экологиядин катастрофа гьисабзавай (2010 йисан 20 апрельдиз Мексика заливда хьайи [[Урукулдин Deepwater Horizon нафтӀадин платформадин хъиткьин|урукулдин DH платформадин]] авариядал кьван)<ref name="histories">{{cite book| title =Oil Spill Case Histories 1967–1991, Report No. HMRAD 92-11| publisher =[[National Oceanic and Atmospheric Administration]]| month =September | year =1992| location =[[Seattle]] | page =80| url =http://response.restoration.noaa.gov/book_shelf/26_spilldb.pdf| format =PDF| accessdate= 2008-03-10 }}</ref>.

== Лас океандин къерехра авай гьукуматар ==
Лас океандин сергьятдин яргъивилихъ чка кьунвай гьукуматар: [[Америкадин Садхьанвай Штатар]], [[Мексикадин Садхьанвай Штатар]], Гватемала, Эль-Сальвадор, Гондурас,
[[Никарагуа]], [[Коста-Рика]], [[Панама]], [[Колумбия]], [[Эквадор]], [[Перу]], [[Чили]], [[Австралиядин союз]], [[Индонезия]], [[Малайзия]], [[Сингапур]], [[Бруней-Даруссалам]], [[Филиппинар]], [[Таиланд]],
[[Камбоджа]], [[Социалист Республика Вьетнам]], [[Чин|Китайдин Халкьдин Республика]], [[Республика Корея]], [[Кореядин Халкьдинни-Демократиядин Республика]], [[Япония]], [[Урусатдин Федерация]].

ГьакӀни океандин гегьеншвалда островдин гьукуматар ва маса гьукуматри кьиливал тухузвай мулкар ава, вири санал абуру [[Океания]] туькӀуьрзава:

* [[Меланезия]]: [[Вануату]], [[ЦӀийи Каледония]] (Франция), [[Папуа — ЦӀийи Гвинея]], [[Соломон Островар]], [[Фиджи]];
* [[Микронезия]]: [[Гуам]] (АСШ), [[Кирибати]], [[Маршалл Островар]], [[Науру]], [[Палау]], [[Кеферпатан Мариан островар]] (АСШ), [[Атолл Вэйк]] (АСШ), [[Микронезиядин Федератив Штатар]];
* [[Полинезия]]: [[РагъакӀидай Самоа]] (АСШ), [[ЦӀийи Зеландия]], [[Самоа]], [[Тонга]], [[Тувалу]], [[Питкерн]] (ЧӀехибритания), [[Уоллисни Футуна]] (Франция), [[Франциядин Полинезия]] (Франция).

== Асул портар ва гимияр акъвазардай чкаяр ==
<div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;">
* [[Акахутла]], [[Сонсонате]], [[Сальвадор]]
* [[Акапулько]], [[Герреро]], [[Мексика]]
* [[Анкоридж]], [[Аляска]], [[АСШ]]
* [[Антофагаста]], [[Чили]]
* [[Арика]], Чили
* [[Окленд]], [[ЦӀийи Зеландия]]
* [[Баколод Сити]], [[Филиппинар]]
* [[Бангкок]], [[Таиланд]]
* [[Батангас Сити]], Филиппинар
* [[Утес]], [[ЦӀийи Зеландия]]
* [[Брисбен]], штат [[Квинсленд]] , [[Австралия]]
* [[Буэнавентура]], [[Колумбия]]
* [[Пусан]], [[Кьиблепатан Корея]]
* [[Кабо Сан-Лукас]], [[Баха Калифорния Сур]], [[Мексика]]
* [[Кагаян-де-Оро]], Филиппинар
* [[Кальяо]], [[Перу]]
* [[Себу]], Филиппинар
* [[Чхонджин]], [[Кеферпатан Корея]]
* [[Далянь]], [[Китай]]
* [[Дананг]], [[Вьетнам]]
* [[Давао]], Филиппинар
* [[Энсенада]], [[Баха Калифорния]], [[Мексика]]
* [[Эсмеральдас]], [[Эквадор]]
* [[Эврика]], [[Калифорния]] , [[АСШ]]
* [[Генерал Сантос Сити]], [[Филиппинар]]
* [[Гуаякиль]], [[Эквадор]]
* [[Хайфон]], [[Вьетнам]]
* [[Гонконг]], Китайская Народная Республика Китай
* [[Гонолулу]], [[Гьавайар]], [[АСШ]]
* [[Инчхон]], [[Кьиблепатан Корея]]
* [[Илоило]], Филиппинар
* [[Икике]], [[Чили]]
* [[Джаяпура]], [[Индонезия]]
* [[Гаосюн]], Китайдин Республика ([[Тайвань]])
* [[Китимат]], [[Британиядин Колумбия]], [[Канада]]
* [[Килунг]] , Китайдин Республика (Тайвань)
* [[Кобе]], [[Япония]]
* [[Куантан]], [[Малайзия]]
* [[Ла-Либертад]], [[Сальвадор]]
* [[Да Юнион]], Сальвадор
* [[Лаем Чабанг]], [[Таиланд]]
* [[Легаспи]], Филиппинар
* [[Литтлтон]], [[ЦӀийи Зеландия]]
* [[Лонг Бич]], [[Калифорния]], АСШ
* [[Лос-Анджелес]], Калифорния, АСШ
* [[Манта]], [[Эквадор]]
* [[Мансанильо]], Мексика
* [[Масатлан]], [[Синалоа]], [[Мексика]]
* [[Мельбурн]], [[Австралия]]
* [[Манила]], Филиппинар
* [[Нампхо]], Кеферпатан Корея
* [[Ньюкасл]], ЦӀийи Кьиблепатан Велс, Австралия
* [[Окленд]], штат Калифорния, АСШ
* [[Панама (шегьер)|Панама]], Панама
* [[Перл-Харбор]]
* [[Портленд]], штат [[Орегон]], АСШ
* [[Пуэрто-Боливар]], Эквадор
* [[Принц-Руперт]], [[Британиядин Колумбия]], Канада
* [[Пуэрто-Чакабуко]], Чили
* [[Пуэрто-Монт]], Чили
* [[Пуэрто-Вальярта]], [[Халиско]], Мексика
* [[Пьонгтек]], Кьиблепатан Корея
* [[Циндао]], Китай
* [[Сайгон]], Вьетнам
* [[Сан-Антонио]], Чили
* [[Сан-Диего]], Калифорния, АСШ
* [[Сан-Франциско]], Калифорния, АСШ
* [[Сиэтл]], штат Вашингтон, АСШ
* [[Шанхай]], Китай
* [[Шэньчжэнь]], Китай
* [[Сингапур]]
* [[Сонгкхла]], [[Таиланд]]
* [[Сидней]], [[ЦӀийи Кьиблепатан Велс]] , [[Австралия]]
* [[Такома]], [[штат Вашингтон]], [[АСШ]]
* [[Тайчжун]], Китай Республика (Тайвань)
* [[Талькауано]], Чили
* [[Тауранга]], ЦӀийи Зеландия
* [[Тяньцзинь]], Китай
* [[Тихуана]], [[Агъа Калифорния]], Мексика
* [[Токио]], [[Япония]]
* [[Тумако]], [[Колумбия]]
* [[Вальпараисо]], [[Чили]]
* [[Ванкувер]], [[Британиядин Колумбия]], [[Канада]]
* [[Виктория]], Британиядин Колумбия, Канада
* [[Владивосток]], [[Урусат]]
* [[Веллингтон]], ЦӀийи Зеландия
* [[Вуллонгонг]], [[ЦӀийи Кьибле Велс]] , Австралия
* [[Сямэнь]], Китай
* [[Яньтай]], Китай
* [[Йокогама]], [[Япония]]
* [[Замбоанга]], [[Филиппинар]]
</div>

== Чирунар паталай къекъуьнрин тарих ==
Лас океандин жугъурна — чирунрин ва менфят къачунин крар, инсаниятда кхьинар арадал къведалди фадлай эгечӀнай. Океанда сирнавун паталай [[джонка]]яр, [[катамаран]]ар, [[гими]]яр ва гьакӀан [[плот]]ар крарик кутузвай.

1947 йисуз, [[бальса]] гъварарин «Кон-Тики» тӀвар авай плотдал, [[Тур Хейердал]]дин регьбервилик кваз кьилиз акьуднай экспедицияди, Лас океан кьве кӀарна финин жеривал тирди успатнай. Абуру
Кьибле Америкадин юкьван патай рагъакӀидай патаз рекьез акъатна [[Полинезия]] островриз атанвай. Китайдин джонкри океандин яргъивилихъди Индий океандиз къекъуьнар ийизвай, мисал паталай 1405—1433 йисара хьанвай [[Чжен Хэдин ирид сиягьат]].<ref name="География морских путей">{{статья|автор=Серебряков В. В.|заглавие = География морских путей|место=М. |издательство=Транспорт|год=1981|страницы =9—30}}</ref>

[[Файл:Ortelius - Maris Pacifici 1589.jpg|300px|left|thumb|Лас океандин гьал. <br />Кирам [[Ортелий, Абрахам|Ортелий]], 1589 йис]]
[[Файл:Balboa.jpg|thumb|right|200px|[[Нуньес де Бальбоа, Васко|Нуньес де Бальбоа]]]]
Европавийрикай и океан садлагьайди акурди испанви конкистадор Васко [[Нуньес де Бальбоа]] тир, [[1513 йис]]уз Панам хевдин аскӀан суварин садан кӀунтӀалай, кьибле патаз экӀя хьанвай тум — кьил авачир Лас океандин гегьенш ятар акурла ада океандиз Кьибле гьуьл тӀвар эцигнай. 1520 йисан зулуз португалви гьуьлера къекъведайди [[Фернан Магеллан]]а Кьибле Америкадилай элкъвена фена, проливдай алатиз тӀем акьакьна ахъа океандиз акъатнай. Пуд варз давамарзавай, [[ЦӀаюн Чил]]елай [[Филиппин островар|Филиппин островрал]] кьван экӀя хьанвай яргъи къекъуьнрин чӀавуз абурухъ са тӀурфанни гьалтнач, гьава лас тир, аквадай гьалда гьавиляй Магеллана адаз Лас океан тӀвар ганвай. Лас океандин куьлуь — шуьлуь хъувунвай садлагьай карта [[1589 йис]]уз [[Ортелий]]ди малумарнай.<ref name="Map Mogul">{{cite web|url=http://mapmogul.com/catalog/product_info.php+products_id+52|title=Ortelius, Abraham: SOLD Maris Pacifici|publisher=Map Mogul Ltd|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SV0XUv|archivedate=2012-02-02}}</ref> 1642—1644 йисара хьайи [[Тасман, Абел Янсзон|Тасмана]] ва адан командади кьиле тухунвай экспедициядин нетижада, Австралия чара материк тир чӀал чир хьана.

Океандин активдаказ жугъурна — чирунар [[XVIII виш йис]]уз гатӀуннай. Европадин кӀвенкӀве аваз физвай гьукуматри Лас океандиз чпин илимдинни — жугъурна — чирунрин экспедицияяр ракъуриз эгечӀнай, и экспецидияйра гьуьлера къекъвезвай тӀвар — ван авай гуьгъуьнин ксари регьбервал ийизвай: ингилисви [[Кук, Джеймс|Джеймс Кук]] (Австралиядин ва ЦӀийи Зеландиядин жугъурна чирунрин крарив алахъзавай, пара кьадарда островар ахъайнавай, абурун къене Гьаваярни ава), французви [[Бугенвиль, Луи Антуан де|Луи Антуан Бугенвиль]] ва [[Жан-Франсуа де Лаперуз|Жан-Франсуа Лаперуз]] (Океаниядин островрин жугъурна чирунрин крар ийизвай), итальянви [[Алессандро Маласпина]] ([[Кьиблепатан Америка|Кьибле]] ва Кеферпатан Америкайрин, [[Горн мыс]]дилай Аляска заливдал кьван кьиляй — кьилин карта туькӀуьрнай).

Океандин кефер пад уруср алимри чирзавай, [[Дежнёв, Семён Иванович|С. И. Дежнёвди]] Евразиядинни Кефер Америкадин арада авай пролив ахъайнавай, [[Беринг, Витус Ионассен|В. Берингди]] океандин кефер патар жугъурна — чирзавай ва [[Алексей Ильич Чириков|А. И. Чириковди]] Кефер Америкадин кеферни-рагъакӀидай цин къерех, Лас океандин кефер пад ва Азиядин кеферни — рагъэкъечӀдай цин къерех чирзавай.<ref name=autogenerated1>{{cite web|url=http://umeda.ru/study_pacific|title=Исследование Тихого океана|publisher=Путешествия и туризм|accessdate=2012-02-01|archiveurl=http://www.webcitation.org/659SVqetB|archivedate=2012-02-02}}</ref> 1803—1864 йисарин къене урус [[гьулерхъан]]рин паталай дуьньядилай элкъвена кьил — кьилиз ядай 45 къекъун кьиле тухванай, гьина урусрин дяведин ва коммерциядин флотди [[Балтий гьуьл]]яй Лас океандиз тухузвай рехъ лишанарнай ва адахъ галаз 29 остров ахъайнай. 1819—1821 йисара хьанвай [[Фаддей Фаддеевич Беллинсгаузен|Ф. Ф. Беллинсгаузенди]] ва [[Михаил Петрович Лазарев|М. П. Лазаревди]] кьиливал ийизвай экспедиция чӀавуз абуру Антарктида ва Лас океандин кьибле патан 29 остров ахъайнавай<ref name="География морских путей"/>.

1872—1876-й йисара англиядин елкендинни — бугъадин «[[Челленджер (корвет)|Челленджер]]»<ref name="Челленджер">{{cite web|url=http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=49&Itemid=52|title=Челленджер|publisher=Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана|accessdate=2012-02-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6LVMGV|archivedate=2012-05-19}}</ref> [[корвет]]да [[илимдинни - океандин садлагьай экспедиция]] тухванай, океандин ятарин туькӀуьрундикай, кӀанин рельефдикай ва накьвадин къатарикай, набатарин ва гьайванрин алемдикай малуматар къачунвай, океандин дегьнейрин садлагьай карта туькӀуьрнай ва дегьне — ятарин гьайванрин коллекция кӀватӀнай.

1886—1889 йисара, елкендинни — винтинин «[[Витязь (корвет)|Витязь]]» корветда хьайи [[С.О. Макаров]]дин регьбервалдик хьайи дуьньядилай элкъвена кьил — кьилиз ядай экспедицияда Лас океандин кефер пад вири бегемдиз чирнай. И экспедициядин ва вилик хьайи урусрин ва чара уьлквейрин маса экспедицияйрин нетижаяр Макаровди дикъетдалди чирнай ва Лас океанда авахьунрин элкъвей ва сятдин хьелин аксина гьерекат йизвай чӀал малумарнай.

1883—1905 йисара америкадин «Альбатрос» гимидаваз тухванай экспедицияда цӀийи чан алай затӀар ахъайнавай ва абурн гегьенш хьунин къайдаяр<ref name="Исследования Мирового океана в 19 в.">{{cite web|url=http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1010&Itemid=141|title=Исследования Мирового океана в 19 в.|publisher=Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана|accessdate=2012-02-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6MRujc|archivedate=2012-05-19}}</ref>. Лас океандин жугъурна-чирунрик чӀехи крар, германиядин «Планет» гимидаваз 1906—1907 йисара тухванай ва америкадин «Карнеги» гимидаваз 1928—1929 йисара [[Гьаральд Ульрик Свердруп|Гь.У. Свердруп]]дин регьбервалдик тухванай океанографиядин экспедицияйри кутунвай.

[[1949 йис]]уз океандин ятариз, [[СССР-дин Илимрин академия|СССР ИА]]-дин пайдах кваз советрин илимдинни — жугъурна — чирунрин гими «Витязь» авуднай. [[1979 йис]]ал кьван гимиди 65 илимдин рейс бегьемарнай, Мариан легъведин максимал дегьневал алцумарнай. Гьа чӀавуз маса экспедициярни физвай, [[ЧӀехибритания]]дин — «[[Челленджер II]]» (1950—1952), [[Швеция]] — «Альбатрос III» (1947—1948), [[Дания]] — «Галатея» (1950—1952) ва масабур, океандин кӀанин рельефдикай, кӀанин къатарикай, океанда авай уьмуьрдикай ва адан ятарин кьетӀенвилерикай пара кьван цӀийи малуматар къачунвай<ref name="Исследования Мирового океана в 20 в.">{{cite web|url=http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1009&Itemid=141|title=Исследования Мирового океана в 20 в.|publisher=Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана|accessdate=2012-02-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6NU0uN|archivedate=2012-05-19}}</ref>.

1957—1958 йисара [[Халкьарадин геофизикадин йис]]уз, са шумуд уьлквейрин садхьанвай къуватрив (асул яз СССРдин ва АСШдин) жугъурна — чирунар кьилиз акъуднай, абурун нетижада лас океандин гьуьлерин ва батиметрик цӀийи картаяр туькӀуьрнавай<ref name="Международный геофизический год">{{cite web|url=http://pochemy.net/?n=977|title=Международный геофизический год|publisher=Электронная энциклопедия Pochemy.net|accessdate=2012-02-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6OMYqm|archivedate=2012-05-19}}</ref>. 1968 йисалай америкадин «Гломар Челленджер» гимида урукул галаз дегьнейрин эгъуьнар, биологиядин жугъурна — чирунар тухузвай<ref name="Гломар Челленджер">{{cite web|url=http://www.seapeace.ru/oceanology/science/712.html|title=«Гломар Челленджер» и проект глубоководного бурения|publisher=Мир океана|accessdate=2012-02-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6PjJhf|archivedate=2012-05-19}}</ref>.

1960 йисан 23 январьдиз, Дуьнья океандин виридала дегьне чкадиз — [[Мариан легъв]]иниз инсандин авудун кьиле тухванай. «Триест» батискафда аниз [[АСШдин Дявединни - Гьуьлуьн къуватар|АСШдин ДГьКЪдин]] лейтенант [[Дон Уолш]] ва жугъурна — чирдай кас [[Жак Пикар]] авуднай<ref name="Man at the Deepest Depth">{{cite web|url=http://oceanexplorer.noaa.gov/history/quotes/soundings/soundings.html|title=1960 — Man at the Deepest Depth|publisher=Ocean Explorer|accessdate=2012-02-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6R6HZe|archivedate=2012-05-19}}</ref>.

2012 йисан 26 мартдиз «Deepsea Challenger» дегьнеятарин аппаратда аваз американви режиссёр [[Джеймс Кэмерон]]ди, Мариан легъвиниз авудунрин тарихда кьведлагьай ва садлагьай кьилдин авудун кьиле тухванай. Лекъвинин кӀаник аппарат ругуд сят хьанвай ва абурун къене накьвадин, набататрин ва чан алай организмрин чешнеяр кӀватӀнай. Кэмеронди чӀугнай кадрар [[National Geographic]]-ди акъудзавай илимдинни — жугъурна — чирунрин фильмдиз бине эцигна<ref name="Джеймс Кэмерон и дно Марианской впадины">{{cite web|url=http://www.itar-tass.com/c1/374975.html|title=Режиссер Джеймс Кэмерон вернулся из путешествия на дно Марианской впадины|publisher=ИТАР-ТАСС|accessdate=2012-03-26|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6Rf2M3|archivedate=2012-05-19}}</ref>.

1966—1974 йисара [[СССР-дин ИА-дин Океанология институтди]] 13 томда «''Тихий океан''» (''Лас океан'') монография басмадай акъуднай. 1973-й йисуз Урусатдин [[Владивосток]] шегьерда [[В.И. Ильичеван тӀварунихъ галай Ласокеандин океанологиядин институт]] эцигнай, абурун къуватдалди Лас океандин ахъа ятарин ва рагъакӀидай патан яргъа авай гьуьлерин гегьенш жугъурна — чирунар кьле тухванай<ref>{{cite web|url=http://www.poi.dvo.ru/ru/projectsold|title=Программы завершенных научных исследований|publisher=Тихоокеанский океанологический институт им. В.И.Ильичева Дальневосточного отделения Российской академии наук|accessdate=16 мара (сентябрдиз) 2012}}</ref>. Эримимжи цӀудйисара космосдин спутникрин куьмекдалди океандин алцумунар пара кьван ийизвай. Ва и крарин нетижа, [[1994 йис]]уз Америкадин географиядин малуматрин Национал Юкьди акъуднавай, ±100 м дуьзвал авай, океанрин дегьневалрин картаяр хьана<ref name="Батиметрические карты и базы данных">{{cite web|url=http://www.oceanographers.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1538&Itemid=263|title=3.5 Батиметрические карты и базы данных|publisher=Океанология. Океанография - изучение, проблемы и ресурсы мирового океана|accessdate=2012-02-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6Z0DFo|archivedate=2012-05-19}}</ref>.
{|class="wikitable" style="text-align:center"
 |+

 |width="25%"|
 |width="25%"|[[Файл:PArenas Magallanes.JPG|center|500x200px]]
 |width="25%"|[[Файл:Bathyscaphe Trieste with USS Lewis (DE-535) over the Marianas Trench, 23 January 1960 (NH 96797).jpg|center|500x200px]]
 |width="25%"|[[Файл:1959 Советское научно-исследовательское судно «Витязь».jpg|center|500x200px]]
|-
 |Плот [[Кон-Тики]].  <br />1947 йисан шикил
 |[[Пунта-Аренас]]да Магелландин имарат, [[Чили]].  <br />Магеллана Магеллан пролив авай патаз килигзава
 |[[Триест (батискаф)|Батискаф «Триест»]] циз гьатдалди,  <br />1960 йисан 23 январь
 |СССРдин почтунин марка. 1959 йис.<br />[[Витязь (судно)|Советдин илимдинни - жугъурна - чирзавай <br />гими «Витязь»]]
|}

== Экономикадин метлеб ==
Гилан чӀавуз Лас океандин цин къерехра ва островра инсарар яшамиш жез барабарвилелди ацукьнач. Промышленностьдин виридалай чӀехи юкьвар, АСШдин цин къерех ([[Лос - Анджелес]] райондилай [[Сан - Франциско]] райондал кьван), [[Япония]]дин ва [[Кьиблепатан Корея]]дин цин къерехар я. И океанди [[Австралия]]дин ва [[ЦӀийи Зеландия]]дин экономикадин уьмуьрдиз гузвай метлеб чӀехи я<ref name="Берега"/>. Лас океандин кьибле пад космик гимийрин «сурар» я. Ина, гимийрин рекьерикай яргъала, чӀур хьана крарик кутуз виже къвезвачир космик объектар батмишарзава<ref name="кладбище космических кораблей">{{cite web|url=http://www.itar-tass.com/c1/405258.html|title=«Прогресс М-14М», пролетавший 9 суток по околоземной орбите, затопят на «кладбище» космических кораблей в Тихом океане|publisher=ИТАР-ТАСС|accessdate=2012-04-28|archiveurl=http://www.webcitation.org/67GD4g1qj|archivedate=2012-04-28}}</ref>.

=== Гъедер кьунвал ва гьуьлуьн кесипяр ===
Кеспидин виридалай пара метлеб авай чка Лас океандин тропик ва юкьван гьалдин гьяркуьвилер я. Дуьньяда кьазвай гъередин 60 % Лас океандин ятариз къвезва. Абурун арада [[кьизил - гъедерхьтинбур]] ([[мандав - гъед]], [[кета]], [[кижуч]], [[сима]]), [[селёдкахьтинбур]] ([[анчоус]], [[сельдь]], [[сардина]]), [[трескахьтинбур]] ([[треска]], [[минтай]]), [[окуньхьтинбур]] ([[скумбрия]], [[тунец]]), [[камбалахьтинбур]] ([[камбала]]). Гуьгъуьнин некхъвадай гьайванрал гъуьрч тухузва: [[кашалот]], [[полосатикар]], [[гьуьлуьн кац]], [[калан]], [[морж]], [[сивуч]]; кьулан ттар авачирбур: [[гьуьлуьн пахлахан]], [[креветкияр]], [[гьуьлуьн шкьуьнт]], [[гьуьлуьн регъ]], [[кьилтумун моллюскар]].

ТӀуьн — хъунин промышленностьда ва медицинада расзавай ([[ламинария]] ([[гьуьлуьн келем]]), [[анфельция]] ([[агоронос]]), гьуьлуьн хъач [[взморник]] ва [[филлоспадикс]]) хьтин набататар гьасилзава. Виридалай вини дережадин метлеб хкудзавай кеспияр Лас океандин РагъакӀидайни — юкьван ва Кеферни — рагъакӀидай патара кьиле тухузава. Кеспидин крар тухузвай Лас океандин виридалай чӀехи гьукуматар: Япония ([[Токио]], [[Нагасаки]], [[Симоносеки]]), Китай ([[архипелаг Чжоушань]], [[Яньтай]], [[Циндао]], [[Далянь]]), Урусатдин Федерация ([[Приморье]], [[Сахалин]], [[Камчатка]]), Перу, Таиланд, Индонезия, Филиппинар, Чили, Вьетнам, Кьибле Корея, КХДР, Австралиядин Садвал, ЦӀийи Зеландия, АСШ<ref name="БРЭ">{{cite web|url=http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/110/849.htm|title=Брокгауз-Ефрон и Большая Советская Энциклопедия объединенный словник|publisher=gatchina3000.ru|accessdate=2012-02-09|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6aLaqR|archivedate=2012-05-19}}</ref>.

=== Улакьрин рекьер ===
Ласокеан гьавиздин уьлквейрин арадин чӀехи метлеб авай гьуьлуьн ва гьавадин рекьер, ва Атлантикни Индий океанрин уьлквейрин арадин транзит рекьер Лас океандайтӀуз физва. Виридалай чӀехи метлеб авай океандин рекьер Канададай ва АСШдай Тайваньдиз, Китайдиз ва Филиппинриз тухузва. Лас океандин гимияр физвай асул проливар: Беринг, Татар, Лаперуздин, Корея, Тайвань, Сингапур, Малакк, Сангарск, Бассдин, Торресдин, Кукдин, Магелландин. Лас океан Атлантик океандихъ галаз, Кьибле ва Кефер Америкайрин арада туькӀуьрнавай тӀебии тушир Панам къубудив гилигнава<ref name="География морских путей"/>.

Лас океандин цин къерехра хкягъиз жедай чӀехи портар: Урусатда — Владивосток (кьилин парар, нафтадин продуктар, гъедер ва гьуьлуьн продуктар, там ва кӀарасдин материалар, металлолом, чӀулав ва рангадин металлар), Находка (цӀивин, нафтадин продуктар, контейнерар, металл, металлолом, маса парар), Восточный ва Ванино (цӀивин, нафт); Кьибле Кореяда — Пусан; Японияда — Кобе — Осака (нафт ва нафтадин продуктар, машинар ва алатар, автомобилар, металлар ва металлолом), Токио — Иокогама (металлолом, цӀивин, памбагъ, техил, нафт ва нафтадин продуктар, каучук, химикатар, сар, машинар ва алатар, парчаяр, автомобилар, дарманар), Нагоя; Китайда — Тяньцзинь, Циндао, Нинбо, Шанхай (кьуру парарин вири жуьреяр, жими парар ва кьилин парар), Сянган (парчаяр, пекер, чӀунар, радио ва электро малар, пластмассдин затӀар, машинар ва алатар), Гаосюн, Шэньчжэнь, Гуанчжоу; Вьетнамда — Хошимин; Сингапурда — Сингапур (нафтадин продуктар, каучук, недай — хъвадай суьрсет, парчаяр, машинар ва алатар); Малайзияда — Кланг; Индонезияда — Джакарта; Филиппинра — Манила; Австралияда — Сидней (кьилин парар, ракьун мяден, цӀивин, нафт ва нафтадин продуктар, техил), Ньюкасл, Мельбурн; ЦӀийи Зеландияда — Окленд; Канадада — Ванкувер (тамун парар, цӀивин, мяденар, нафт ва нафтадин продуктар, химиядин ва кьилин парар); АСШда — Сан-Франциско, Лос-Анджелес (нафт ва нафтадин продуктар, [[копра]], химиядин парар, там, техил, гъуьр, якӀун ва гъетрен консервар, цитрус, бананар, къагьве, машинар ва алатар, джут, целлюлоза), Окленд, Лонг-Бич; Панамада — Колон; Чилида — Уаско (мяденар, гъетер, кудай затӀар, суьрсетар). Лас океандин гьавизда пара кьадарда чӀехи ва гъвечӀи портар ава.<ref name="Берега"/><ref name="География морских путей"/><ref name="WORLD PORT RANKING">{{cite web|url=http://aapa.files.cms-plus.com/Statistics/WORLD%20PORT%20RANKINGS%2020081.pdf|title=WORLD PORT RANKING - 2008|publisher=|accessdate=2012-07-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/69eaEND3Y|archivedate=2012-08-04}}</ref>

Лас океандин гьавадин рекьерай парцин тухунар чӀехи роль къугъвазва. ОкеандайтӀуз садлагьай авиарейс 1936 йисуз Сан-Франциско (АСШ) — Гонолулу (Гьавай островар) маршрутдалди кьиле тухванай. Гила асул трансокеан рекьер Лас океандин кефер ва юкьван районрай физва. Островра авай аэропортрин гьавадин рекьери, океандин къене патан тухунар кьилиз акъудиз, чӀехи метлеб гузва. 1902 йисуз ЧӀехибританияди, Канада, ЦӀийи Зеландия ва Австралиядин Садвал гилигзавай, океандин кӀаняйтӀуз 12,55 агъзур км яргъивилин телеграфдин кабель чӀугнай. Фадлай ва гегьенш радиоалакьани кардик ква. Гила Лас океандайтӀуз алакьа хуьн паталай [[Чилин тӀебии тушир спутник]]ар кардик кутузва, ида уьлквейрин арада авай алакьа каналрин гьакьун мадни гьяркьуь ийизва<ref name="БРЭ"/>.

{|class="wikitable" style="text-align:center"
 |+

 |width="25%"|[[Файл:151003 Shinko Kobe Japan01s5.jpg|center|500x160px]]
 |width="25%"|[[Файл:MV Steve Irwin Melbourne.jpg|center|500x160px]]
 |width="25%"|[[Файл:Harbour 15.JPG|center|500x160px]]
 |width="25%"|[[Файл:Mataveri Airport Easter Island Chile.jpg|center|500x160px]]
|-
 |Порт [[Кобе]], [[Япония]]
 |[[Австралия]]дин Мельбурн портуна гьуьлуьн гими MV Steve Irwin
 |[[Филиппин]]рин цин къерехда авай паром
 |Пасха островдин аэропортда авай самолёт [[LAN Airlines]]
|}

=== Менфят авай мяденар ===
Лас океандин кӀанера зурба кьадарда жуьреба — жуьре минералар квай мяденар чуьнуьх хьанва. Китайдин, Индонезиядин, Япониядин, Малайзиядин, Садхьанвай Америкадин Штатрин (Аляска), Эквадордин (Гуаякиль залив), Австралиядин (Бассов пролив) ва ЦӀийи Зеландиядин шельфра [[нафт]] ва [[газ]] хкудзава. Авай къиметриз килигна, Дуьнья океандин нафтадин ва газдин суьрсетрин 30 — 40 % Лас океандиз къвезва. [[Къеле]] гьасилунин кьадардай дуьньяда садлагьай чкада Малайзия физва, [[циркон]], [[ильменит]] ва маса металлар гьасилунин кьадардай — Австралия. Океан [[ракьунни - марганецдин мяден]]рив ацӀанва, суьрсетрин вири санлай кьадар 17×10<sup>11</sup> т. Ракьунни — марганецдин мадни чӀехи суьрсетар океандин виридалай дегьне чкайра кефер пата акваз жеда, гьакӀни Кьибле ва [[Перуан хандакӀ]]ра. Минералар квай асул мяденрин гьисабунра океанда: [[марганец]] 7,1×10<sup>10</sup> т, [[цур]] 1,5×10<sup>9</sup> т, [[кобальт]] 1×10<sup>9</sup> т ава.

Лас океанда [[газрин гидратрин]] дегьне ятарин мяденар жагъанвай: Орегон лекъве, Курильск цӀиргъина ва Охотск гьулуьн Сахалин шельфда, Япон гьуьле авай Нанкай чӀутхварда ва Япониядин цин къерехдин кьвалара, Перуан лекъве<ref name="Газовые гидраты">{{cite web|url=http://nvngu.in.ua/pdf/2011/01/2011_01%20Bond.pdf|title=К вопросу скважинной подземной разработки газовых гидратов|publisher=Науковий Вiсник НГУ. 2011, №1|accessdate=2012-02-22|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6bBUCF|archivedate=2012-05-19}}</ref>. 2013 йисуз Японияди Токиодилай кефердинни — рагъэкъечӀдай пата Лас океандин кӀане, тӀебиатдин газ акъудун паталай урукулдив синагъдин эгъуьнар кьиле тухуз къаст авуна<ref name="Газовые Портал dp.ru">{{cite web|url=http://www.dp.ru/a/2011/07/25/JAponija_nachnet_dobivat_ga/|title=Япония начнет добывать газ на дне Тихого океана|publisher=Портал dp.ru|accessdate=2012-02-22|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6bl3fg|archivedate=2012-05-19}}</ref>.

=== Рекреацион суьрсетар ===
Лас океандиз пара жуьрейрин рекреацион суьрсетар хас я. [[Виридуьньядин туризмдин организация]]дин малуматриз килигна, XX виш йисан эхирда дуьньяда туризмдин кьилив атунрин 16 % РагъэкъечӀдай Азиядиз ва Ласокеандин региондиз къвезвай (2020 йсуз и пай 20 % — дал кьван хкаж хьун мумкин я). И регионда туризмдин къекъуьнар арадал къвезвай асул уьлквеяр Япония, Китай, Австралия, Сингапур, Республика Корея, Урусат, АСШ ва Канада я<ref name="Основные черты географии туризма">{{cite web|url=http://www.orsha.by/?page_id=97|title=Основные черты географии туризма|publisher=Страны и континенты|accessdate=2012-02-10|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6dgmK7|archivedate=2012-05-19}}</ref>. Рекреациондин асул зонаяр: Гавай островар, Полинезиядин ва Микронезиядин островар, Австралиядин рагъэкъечӀдай цин къерех, [[Бохай залив]] ва Китайда авай [[остров Хайнань]], Япон гьуьлуьн цин къерех, Кефер ва Кьибле Америкадин цин къерехда авай районар ва шегьерар<ref name="Рекреационные ресурсы">{{cite web|url=http://www.orsha.by/?page_id=54|title=Рекреационные ресурсы|publisher=Страны и континенты|accessdate=2012-02-10|archiveurl=http://www.webcitation.org/67m6eF8P7|archivedate=2012-05-19}}</ref>. Виридалай пара туристар къвезвай уьлквейрин арада гуьгъуьнинбур хкягъиз жеда: Китай (йиса 55 миллион атунар), Малайзия (24 миллион), Гонконг (20 миллион), Таиланд (16 миллион), Макао (12 миллион), Сингапур (9 миллион), Республика Корея (9 миллион), Япония (9 миллион), Индонезия (7 миллион), Австралия (6 миллион), Тайвань (6 миллион), Вьетнам (5 миллион), Филиппинар (4 миллион), ЦӀийи Зеландия (3 миллион), Камбоджа (2 миллион), Гуам (1 миллион); Кефер ва Кьибле Америкадин цин къерехра чка кьунвай уьлквейрин арада: АСШ (60 миллион), Мексика (22 миллион), Канада (16 миллионо), Чили (3 миллион), Колумбия (2 миллион), Коста-Рика (2 миллион), Перу (2 миллион), Панама (1 миллион), Гватемала (1 миллион), Сальвадор (1 миллион), Эквадор (1 миллион)<ref name="ВсеТур">{{cite web|url=http://mkt.unwto.org/sites/all/files/docpdf/unwtohighlights11enlr_1.pdf|title=UNWTO World Tourism Barometer. 2011 edition|publisher=Всемирная туристская организация ЮНВТО|accessdate=2012-02-10|archiveurl=http://www.webcitation.org/67ukiubXk|archivedate=2012-05-25}}</ref>.

== ГьакӀни килиг ==
* [[Кефер Ласокеандин тӀурфан]]
* [[Океан]]
* [[Ласокеандин цин къерех]]
* [[Ласокеандин островар]]
* [[Ирид гьуьл]]
* [[Тайфун]]
* [[Ласокеандин дяве]]

== Баянар ==
{{Баянар}}

== ЭлячӀунар ==
{{Навигация
 |Тема = Лас океан
 |Проект = География
 |Викисклад = Pacific Ocean
}}
* [https://docplayer.ru/40529343-Issledovaniya-tihogo-okeana-i-dalnevostochnyh-morey-rossii-v-a-akulichev.html Исследования Тихого океана и дальневосточных морей России] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190810012849/https://docplayer.ru/40529343-Issledovaniya-tihogo-okeana-i-dalnevostochnyh-morey-rossii-v-a-akulichev.html |date=2019-08-10 }}{{ref-ru}}
* [http://www.pmel.noaa.gov/tao/jsdisplay/ NOAA TAO]{{ref-en}}
{{Къецепатан элячӀунар}}

{{1000}}
{{Хкягъай макъала|География}}

[[Категория:Лас океан| ]]