Вишйисан дяве
Вишйисан дяве (франц. Guerre de Cent Ans, ингл. Hundred Years' War) — 1337—1453 йисара фейи са шумуд дявеяр, Англияни адан дуст-гьукуматар са патахъайни Францияни адан дуст-гьукуматар маса. Дявейрин себеб Англиядин пачагьрин династи Плантагенетриз Франциядин престолдал чпин ихтияр хуьз кӀан хьун тир. ГьакӀни абуруз Европада континентдал алай чпин чилер къахчуз кӀанзавай. Мадни, Плантагенетар француз пачагь династи Капетингрихъ галаз мукьвавилин алакъаяр авай. Вичин патахъай, Франциядиз англивияр 1259 йисан Париж разивиляй абурун кӀвачихъ галай Гиендай акъуд ийиз кӀанзавай. Сифте чӀавуз абуруз вири хъсан физавайтӀани, Англиядивай вичин къастар дяведа кьаз тахьана амукьна эхирда кьилди порт Кале гваз, 1558 йисалди адан гъиле амай.
Дяве 116 йис физавай (кьатӀаралди). Яз ам кьилди фейи са шумуд дяве тир:
- Эдвардан дяве — 1337—1360
- Каролинг дяве — 1369—1396
- Ланкастер дяве — 1415—1428
- Эхир чӀав — 1428—1453
«Вишйисан дяве» гаф вич, а дявеяр санал кьун патал, геж туькӀуьрнавайди я. Династиярин къал кьиле аваз, гуьгъуьна дяведихъ халкьдин мана хьана, англивийринни французрин миллетар туькӀуьр жезвай кьван. Хьайи пара дявеяр, эпидемияр, гашарни кьиникьар патал дяведин эхирда Франциядинхалкь кьве путунал тӀимил хьана. Дявед чӀавуз цӀийи жуьре яракьарни кьушунвилин фикирар арадал атана, куьгьне феодал системадин низамар чӀурзавай. Гьабурун кьула, месела, гьамишан армия туькӀуьр хьана.
Англиядинни Франциядин рафтарвилер[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
1066 йисуз Нормадиядин герцог I Вильгельма Англия къачуна вичикай гьукуматдин пачагь авуна. Гуьгъуьна адахъ галаз атайбурукай Англиядин цӀийи аристократия хьана. Яргъи чӀавалди абур культурадай французар хьиз амай. Англи чӀалал абур 1250 йисарилай эгечӀна рахаз хьана. Гьадалай гъейри XIII вишйисан кьилел къведалди абурухъ Франциядани пара чилер амай. Политикадай англи пачагьрихъ кьве жуьре везифа авай. Са патахъай, Англиядин пачагьар хьиз абур Франциядин пачагьрихъ галаз са дережадал алай. Маса патахъай, Францияда абур герцогарни графар тирвили абур Франциядин пачагьрин къуватдик гвай. Вичин чил лап еке тир чӀавуз 1173 йисуз а гьукуматдихъ Англия галаз француз герцогвалар Нормандия, Аквитания, Гасконьни Бретань, мадни графвилер Анжу, Мэнни Турэн авай. Суверенитет гвай Англиядин пачагь гьа са чӀавуз Францияда пачагьдин виридалайни еке вассал тир[1].
Франциядин пачагьвилин династия Капетингриз гьамиша чпин англи-француз вассалрин къуват атӀуз кӀанзавай. Къвез-къвез абурувай чпиз дакӀан вассалрин къуват сергьятар ийиз хьана. XIII вишйисан кьиле французрин пачагь II Филиппанни адан англиви вассал Иоанн Чилавачирдан арада дяве хьана. Гуьгъуьна 1202 йиса Турэнни Анжу графвилер, 1204 йисуз герцогвал НормадияЮ 1205 йиса графвал Мэн англивийрикай хкатна. Ахпа 1213 йисуз Англиядикай Бретань хкатна. Къведай йисара англи пачагьриз къакъатнавай чилер сакӀани кьулухъ къахчуз тежез амукьнавай. 1224 йиса III Луьдвиг пачагьди Аквитаниядин чӀехи пай къачуна. Эхирни Англиядин пачагь III Генриха кьабулна чилер мад виинбур туширди 1259 йиса Парижда ктӀунвай разивиле. Аквитанияда тӀимилдаказ амукьнавай чилер Гасконьдихъ галаз галкӀурна цӀийи герцогвал Гийень туькӀуьрна[2].
Гуьгъуьнин цӀудйисара рафтарвилер кьве пачагьрин арада — I Эддарданни IV Филиппан — хъсан хьана дявеяр куьтягь хьанвайтӀани, абурун чилерин суал кӀевидаказ кьуна амай. II Эдвардан чӀавуз англивийрин патахъайни X Луьдвиган, V Филиппанни IV Карлан чӀавуз французрин пата кьве гьукуматри н арада авай гьуьжетар 1307 йисалай эгечӀна мадни хкаж хьана. ЧӀехи суал тир Англиядин пачагьди Гийеньдин герцогдаказ француз пачагьдин гудай пулун екевал тир, вучиз лагьайтӀа англивийрин пачагьди ам вичиз лап агъуз кар хьиз гьисабзавай. Англиядин пулар, чпин пачагьдин чин алай, Франциядин чилел кардик квайвилини дуванрин суал патал рафтарвилер лап пис хьана[3].
Себебар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Дяве Англиядин пачагь III Эдуарда эгечӀна, дидед патай француз Капетингрин династиядин пачагь IV Филипп Иердан хтул тир. 1328 йисуз а династиядин эхиримжи кас Карл IV кьена Валуа династиядин пачагь VI Филиппаз салик къанундай коронаци авурла, Эдуарда ам кьабул тавуна вичин ихтиярдикай лагьана француз престолдал. Гьадалай гъейри кьве монархди пара важиб авай Англиядин пачагьдин кӀвачихъ галай, французрин гъиле авай Гасконь велаят патал гьуьжетунар авуна. Мадни Эдуардаз вичин бубадивай гакъатнавай чилер кьулухъ къахчуз кӀанзавай. Вичин патай VI Филиппаз III Эдуарда вич халис пачагь тирди кьабулна кӀанзавай. 1329 йисан разивилел садни рази хьанач. Ахпа 1331 йисуз къенепатан четинвилера кьурла Эдуарда Филипп Франциядин пачагь тирди кьабулна французрин престолдал вичин фикирар туна, Гасконьдал вичин ихтияр хвена гьам патал.
1333 йисуз Эдуард Франциядин дуст-гьукумат тир Шотландиядин пачагь II Давидахъ галаз дяве эгечӀна. Англиядин фикирар вири Шотландияда авай чӀавуз VI Филиппаз Гасконь къахчуз кӀан хьана. Ахпа дяве Англиядиз хъсан куьтягь хьана июльдиз Давид Халидон-Хиллдал катайла Франциядиз кат жез мажбур хьана. 1336 йисуз Филиппаз Британиядин островрал физ кӀан хьана II Давид Шотландиядин престолдал коронация авун патал, гьа чӀавуз санал Гасконьни къахчуна. Кьве гьукуматрин душманвал дирин жез хьана. 1337 йисан зулуз англивияр дяведалди Пикардиядиз фена. Абуруз Фламандиядин шегьеррини феодалрини куьмек гана, Франциядин вичин кьибле-рагъакӀидай патан шегьерар кваз.
Англиядин пачагьриз са чӀавуз Шотландия къачуз кӀанзавай, гьавиляй Шотландиядикай вич вичиз Франциядин дуст-гьукумат хьана. 1295 йисуз Филипп пачагьдин чӀавуз французни шотланд пачагьри разивал ктӀуна. 1326 йисуз IV Шарльди разивал цӀийи кьиляй ктӀуна гаф гана, Англия мад Шотландиядал гьалт авуртӀа Францияди адаз куьмек ийида. Гьа саягъни шотландри гаф ганвай чпи Франциядиз куьмек гудайди эгера абурун гьукуматдал масад гьалт ийиз хьайитӀа. Эдварддивай вичин планар Шотландиядин патахъай кьилиз акъуд жедачир эгера абуруз Франциядин патай куьмек атайтӀа. IV Филиппа Марсельда еке флот туькӀуьрнавай вичин планар Пак тир чилиз (Палестина) кьилиз акъудун патал. Ахпа фикирар дегиш хьана а флот, галай шотландрин флотни гваз Нормандия алай чкадал Ла Маншдиз фена, Англиядиз зур гун патал. И кар гьал авун патал Эдварда кьве армия туькӀуьрна — сад Шотландиядин крар гьал авун патал, кьведлагьайди Гасконьда са кар хьайитӀа эциг авун патал. Гьа чӀавуз Франциядиз француз пачагьдиз разивал теклифар авун патал дипломатар ракъурнавай.
Сифте фаза[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
1340 йисан январдиз III Эдуарда вич Франциядин пачагь я лагьана гьукуматдиз вичин кьушунар тухвана. Адан кьушунрик французриндилай тӀимил солдатар квайтӀани, Креси женгина 1346 йисуз ада французрин армия михьиз кӀукӀварна. Ахпа ада 8000 хьелехъан вичихъ галаз тухвана, балкӀанхъанар балкӀанрилай алудна чилел акъвазарна, хьелехъанарин арада. Гьа йисузни 11 варз куьлега кьурла, Кале шегьерни англивийри кьуна[3].
1355 йисуз дяве цӀийиз эгечӀна, III Эдуардан чӀехи хва, Эдвард Вудсток, вич кьейила тӀвар ЧӀулав принц къазанмиш авур, Бордо шегьердин патаг кьушунар гваз экъечӀна. Гьадан гъилик англивийри 1356 йисуз Пуатьедин патаг гвай Мопертуидик чпин кьведлагьай чӀехи гъалиб кьурла 1350 йисуз VI Филиппаз гуьгъуьна хьайи пачагь II Иоанн дустагъдиз кьуна. 1360 йисуз ктӀунвай Бретиньидин разивилелди дяведин сифте фаза куьтягьарна. III Эдуарда француз трондал вичин фикирар хкудна, гьам патай ада лап пара пул къачуна французрин пачагь патал, мадни Франциядикай Гийень, Гасконь, Пуатуни Лимузен хкудна, гуьгъуьна вичин къуватдик кутун патал.
ЯтӀани 1369 йисалай эгечӀна французрин пачагь V Карла цӀийи кьиляй дяве эгечӀарна. Са тӀимил йисарин къене адан кьушунри виликра гакъатнавай чилер гьукуматдик кухтуна. 1372 йисуз Кастилиядин куьмекдалди абуру англивийрин флот Ла Рошельдал катана, Бертран дуь Гескленан гъилелди Гасконьдин чӀехи пай кьулухъ къачуна англивияр Нормандиядайни Бретаньдай акъудна. 1376 йисуз Эдвард Вудсток фад кьейивиляйни адан буба III Эдвард кьейивиляй къведай йисара англивийрин крар пис физавай. Ахпа 1377 йисуз трон къачудайдан хва Англиядин трондал II Ричард хьайила адан цӀуд йис тир, гьавиляй гьукумат регентрин шурадин гъиле авай. Францияди вичин чилерин чӀехи пай кьулухъ къачурла 1386 йисуз дяве акъвазарна, 28 йисуз женгерни дявеяр авачир. ЯтӀани халис разивал чарчел лап 1396 йисуз туькӀуьрнавай.
Кьведлагьай фаза 1415—1430[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
1399 йисуз II Ричард пачагьди вич трондикай хкуд авурла адан чкадал IV Генрихни (1399—1413) V Генрих (1413—1422) атайна, кьве зурба пачагь Ланкастеррин династиядай, Плантагенетрин гъвечӀи хелдай. Гьукуматдин къуват садвиле хьана пачагьни парламент чпихъ галаз рази хьайила, маса чилер къачунин фикирар мад хтана Англиядин пачагьрин кьилиз. Абурун къаст Фландриядинни девлет авай шегьерарни Аквитаниядин хийира авай затӀар тир.
V Карл пачагьдин политикадалди Франция куьруь чӀавуналди кӀеви хьайила, са шумуд себебар паталди крар мад пис хьана адан чкадал хтай пачагь VI Карл ажуз тирвили, дофин Луьдвиг лап фад кьейивили, гьукуматдин вине авай ксарин арада душманвал хьайивили — Орлеандин (Арманьякдин) герцогни Бургундиядин (Бургиньон) герцогдин паталди. Кьве патарин чӀехибур кьейивили 1414 йисуз бургундар Англиядихъ галаз дуствиле хьана. 1413 йисуз Англиядин трондал пачагь V Генрих хьана, III Эдвардан гутул тиртӀани Ланкстеррин династиядикай тир. Ада цӀийи кьиляй вичин ихтияр французрин трондал лагьана. Ада Францияда авай четинвилер вичин хийирдиз элкъуьрна 1415 йисуз вичин кьушунралди Гьарфлёр кьуна Нормандия къачуз кӀанзавай. Шарль д’Альберт француз кьушунар гваз англивийрин патаг атайла, абур фена кьулухъ Каледин патаг. Ахпа французри абур фад хкьуна женг тухуз мажбурна.
Зурба марфар къвайла 1415 йисан 25 октябрдиз хьана Азенкурдин женг. Англивийрихъ тӀимил солдатар авай (2:3). Ана V Генрихан кьушунрин чӀехи пай гьар жуьре писвилерикай тӀимил хьанвай. ЯтӀани, французрин арбалетхъанари пис чка кьунвайвили, мад, марфар патал чил кьеженвайвили французрин залан риттерар палчухда акана. ГьакӀа французрин атака англивийри чпи яна. Женгина абур кат ийиз хьана, англивийрин хьелехъанарини абур кӀевиз кӀукӀвар хъувуна. Женг французриз са катастрофа хьана. Французрин гьукуматдин вине авай инсанрикайни риттерикай 5000 кас кьена, амай 1000 дустагъда кьуна. Англивийрихъ 100 кас кьенвайбур авай.
1417 йисуз V Генриха вичин кампания эгечӀна Франциядин кефер патан чилер вичин къуватдик кутуна. Париждал бургундар гьалтна кьуна шегьер. VI Карл пачагьни адан паб Изабелла 1418 йисуз бургундрин гъиле хьайила, трондин 16 йиса авай варис, гуьгъуьна VII Карл хьайи, Париждай катна Франциядин кьибле патаз фена гьана Арманьякдихъ галаз дуствал кьуна. 1420 йисуз ктӀунвай Труае разивиле Изабеллади вичин хцивай, дофин Карлдивай къанунвилин варисвал къакъудна. Варисдин чкадал V Генрих эцигнавай. Ахпа кьве вацралай 1422 йисан августдиз VI Карл сад лагьана аламатдаказ кьена. Французрини разивал мад кьабулнач, дофин VII Карл хьиз Франциядин пачагьвилиз эверна. Англивийрин регент Джон Ланкастердиз гьа разивал вири гьукуматда са йисан VI Генрих патал кьабул ийиз кӀанзавай.
Англивийри Франциядин кефер пад Луарадалди къачуна 1428 йисуз кьибле Франциядиз кьуьлег тир Орлеандив акъвазна, Боргеда дофин кьуна. Гьа ихьтин четин крара акана французриз са жегьил рушай — Орлеанви Жаннадай цӀийи руьгь атана. Жемятди дофин а саягъ гъавурда туна, Жаннади французар гъалибдик тухудайди. Адан женгинан эхирда Орлеан англивийрин гъиляй акъатна. 1429 йисуз VII Карл Реймсда пачагьвилиз кьабулна. Гьукуматдин вине авай ксариз дявеяр акъвазар ийиз кӀанзавайвили Бургундиядин пачагь Филипп Хъсандахъ галаз дяве къвазардай разивилер ктӀуна.
И кар Филиппа вичин хийирдиз элкъуьрна Париж кӀеви авуна. Эхиримжи сефер Парижал душманрин кьушунар гьалт авурла французрихъ пара ксар кьенатӀани, шегьер чпихъ хвена. Карлазни адан куьмекчийриз чидай, англивиярни абурун бургундви дуствал лап къуватлу тирди, гьавиляй ам абуруз чкӀана кӀанзавай. VII Карла Орлеанви Жаннадиз лагьана мад кьушунрин кампанияр тухун тавун патал, вучиз лагьайтӀа адаз бургундрихъ галаз разивал ктӀаз кӀанзавай. Жаннадини вичиз чидайвал авуна душманриз акси акъвазна. ГьакӀ хьайила Карла ам Компьеньда хгана бургундриз, гьабуруни Жанна англивийриз 10 агъзур франк патал маса гана. Гуьгъуьна хьайи Инквизициядин дувандал Жаннадин хиве тунвай, ада шайтӀандихъ галаз разивал ктӀуна итимрин пекер алукмиз чӀарар куьруьдаказ хуьзвайвили. Эхирни адаз еретиквал хиве туна 1431 йисан 30 майдиз Руанда цӀайал кана. Ахпа VII Карла римдин папа IV Евгенахъ галаз разивал кьуна 1435 йисуз Аррасда разивиляй хкудна бургундарни англивияр сад садакай.
Пудлагьай, эхир фаза 1436—1453[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
ЯтӀани Жаннадин кьиникьдалди Англиядин кумукьун Вишйисан дяведа акъвазар жедайди тушир. VI Генрихал гьа йисуз пачагьвилиз корона эцигнавайтӀани, Карлди Реймсда авур саягъ кьабулнач жемятди. 1435 йисуз Бургундиядин герцогди Англиядизх галаз авай галкӀ чӀур авурла французрин крар лап хъсан физавай. 1436 йисалай чӀехи хьанвай, ятӀани пара дугъру Англиядин пачагь VI Генрихавай са затӀни ийиз хьанач. 1436—1441 йисара французри Иль де Франс кьулухъ къахчуна, Прагерия хьанвайтӀани 1437 йисуз гъалибхъан пачагь VII Карл Париждиз атана. Ахпа французрин кьушунар гьукуматдин кьибле-рагъакӀидай патаз фена 1442 йисуз, Нормандиядиз 1443 йисуз. 1444—1450 йисара дяведин акъвазун куьтягь хьайила а чилер вири Франциядик акатна.
Англиядин разивилер ктӀадай мумкинвилерни сергьятарнавай, вучиз лагьайтӀа пачагьдин виридалайни важиб куьмекчи Парламентди кьиникьвилиз эциг авунвай, мадни 1451 йисан къарагъун патални 1452 йисуз Йоркдин герцогдиз вири пачагьвиле къуват къачуз кӀанзавайвили. 1453 йисуз пачагь кӀевиз начагь хьана. Чпин плацдарм Кале хуьн патал англивийри кьушунар вилик тухвана. Гьамни англивийри писдаказ куьтягь хьана Джон Талбот Кастильондал кьейила. 1453 йисуз французри Бордо къачуна. Гьа гъалибдалди виликра англивийрин къуватдик гвай вири француз чилер абуру кьулухъ къахчуна. Кьилди са Кале 1559 йисалди англивийрик гваз амукьна. Вишйисан дяве куьтягь хьайила Англиядиз пара солдатар хтана гьакӀа кӀвалах авачиз амай. Гуьгъунин 31 йисан къене Ланкастерринни Йоркрин арада хьайи Розайрин дяведа абур кьена.
Яракьар акъваз авунвайтӀани, дяве мад 20 йисан къене физавай. Яз Англиядивай женгер тухуз къуватар авачир, вучиз лагьайтӀа гьукуматдин къене жезвай крари Англия ажузарна. Дяведа кумукьурла, Англиядиз мад континентдал алай чилерикай хийирар текъвез абурун гьал амайдилайни пис хьана. Гьа кар ахпа эгечӀ авур Розайрин дяведин себебрикай я. СакӀус амай 1474 йисуз дяве цӀийи кьиляй эгечӀ ийиз. А чӀавуз Бургундиядин герцог Шарльдиз англивийрин куьмекдалди Франциядин пачагь XI Луидиз аксиз кьушунар хкаж ийиз кӀанзавай. Луиди англивийриз пара пул гана абуру бургундриз куьмек тагудайвал авуна. 1475 йисуз ктӀуна Пиквиньи разивал. Гьа разивили дяве куьтягьарна. Эдварда вичин Франциядин престолдал авай ихтияр чӀурна. ЯтӀани гуьгъуьна Англиядинни ЧӀехибританиядин пачагьри хуьзвай чпин титулда а ихтияр.
Мана[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Вишйисан дяве яракьарни кьушунар фад хкаж жедай чӀав тир. Яракьар, тактика, армиядин къенепадни дяведикай жемятдиз хьайи манади вири масакӀа авуна. Феодал система къвез-къвез квахьзавай дяве физвай чӀавуз. Дяведилай вилик залан балкӀанкьушунар (риттерар) армияда виридалайни къуватлу пай хьиз кьазвай, дяведин эхирда а саягъ мад фикирзавачир. Залан балкӀанкьушунарни хьелехъанар къвез-къвез акъатзавай армиядай. Мадни акъатна залан риттерар, аристократия мад политикадин къуватдаказ амачир.
Дяве паталди националиствилин фикирар хкаж хьана. Дяведи Франция гьукумат хьиз пара хатаяр гъана, ахпа са миллет хьиз садарна. Вишйисан дяве патал Франциядикай феодал монархиядай саднавай гьукумат хьана. 1445 йисуз Римдин чӀаварилай эгечӀна сифте гьамишан армия Францияда туькӀуьрна, чуьнуьхвилерик квай инсанрин кӀеретӀрин суал гьал авун патал. Пулунихъ кӀвалахзавай армийриз ганвай ихтияр хкягъ ийиз — пачагьдин армиядик акатун, дахьайтӀа кӀукӀвар хьун. ЦӀийи армия куьгьнедилай пара къуватлуни тир, гьабурулай хъсан женгерни тухузвай.
Дяве а саягъ физавай, абура пай кьазвабур халкьар чеб тир, гьакӀа пачагьар тушир. Англияда пара сесер тунвай, французриз чпин чилел атана чӀал чӀур ийиз кӀанзавайди. А сесери миллет сад жедайвал ийизавай. Вишйисан эхирда француз чӀални Англияда мад кардик кутазвачир. А чӀавалди француз чӀалал Англияда элвер тухузвай, мад гьукуматдин чӀехи къуллугъхъанари рахазвай. А низам гьукуматда норманнри къачурла эгечӀна 1362 йисалди хьанвай.
А чӀавуз бубон чумадини дявейри Европадин агьалийрин кьадар лап пара атӀана. Франциядивай адан агьалийрин зур квахьна. Нормандиядивай адан агьалийрин 3/4 квахьна, Париждивай 2/3. Англиядин агьилийрин 20-33 процент кьена гьа чӀавуз. Дяве куьтягь хьайила Англиядихъ континентдал мад амукьнач чилер (Кале квачиз). Европадин къерехдал алай островдин гьукумат хьуни англивийрин жемятдин фикирар зурбадаказ дегишарна. Гуьгъуьна Англияди а крарикай вичиз хийир хкудна ам дуьньядин маса чилериз килигиз хьана. Гьуьлерхъанарин миллетди вичин географидикай вичиз хийир кьуна эгечӀна маса яргъа чкайриз гьуьляй тӀуз физ, ахпа дуьньядин лап еке патар къачуз.
Баянар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
- ↑ Hundred Years War, The Columbia Encyclopedia, 6th ed. New York: Columbia University Press, 2001–04 (инг.)
- ↑ Favier 1980, p. 13
- ↑ 3,0 3,1 Jonathan Sumption: The Hundred Years War. Volume 1: Trial by Battle. Faber and Faber Limited, London 1990, ISBN 0-571-20095-8
