Рим империя

Рум империя (лат. Imperium Romanum) — Рум республикадин хтул, дегь заманан гьукумат (27 йис ч.э.в. — 476 йис). Тамам чӀал латинди тир, кьилин шегьер сифте Рум тир, ахпа Константинополь.

Рум империядин пайдах

Тарих

Гай Юлий Цезарь кьейила империядин кьиле Октавиан Августни (рагъакІидай пата) Марк Антоний (рагъэкъечІдай пата) хьана. Къвез къведайдивай Марк Антоний вичин цІийм папаз, Мисридин паччагь Клеопатрадиз яб гуз хьана, гьадан чІалахъ пара килигиз. И кар Руман сенатдизни Октавиан Августаз бегенмиш хьанач. Октавиана адаз дяве гана, ам гьуьлуьн женгда гатана 31-й йисуз. ГьакІ хьана Мисри Рум империядик кутун провинциявилиз. 27-лагьай йисуз Октавиана императордин титул кьабулна - Румдикай империя хьана. Къенепатан дявейрин эхир эциг авуна лагьана Италиядани провинцийра авай ксари Октавианаз гьуьрмет ийизавай. Адалай кьулухъ атай императорриз чпин къуват кІиви ийиз кІанзавай. Абуру мад Халкьдин кІватІалар эверзавачир. Рум гьукуматдин вири агьлияр мажбур хьана императорриз гъуцариз хьти гьуьрмет гуз. ЦІийи "гъуцариз" монументарни храмар багъишзавай. Императоррин хайи йикъар вири халкьдин суварар хьиз тухузвай. Сад хьайитІани и кардал рази тахьайтІа ам рекьизавай. Рум тариххъан Тацита кхьизавай: виликра крар патал азаб гузвай, гила гафар патал. Сифте вишйисан императоррикай виридалайни писдини яманди Нерон тир.

Неронан девирдин Рум

Нерона вич лап чІехи алакьнар авай артист, актёрни шаир яз гьисабзавай. Ада кІелзавай вичин шиирар театрра, грекрин трагедийрин роляр кьилиз акъудзавай. Румажувар мажбур тир адан къугъунрал атуниз. Неронан мялим Сенека тир. 64-й йиса Рума пара еке цІаяр хьана, лап пара кІвалер кана, садбур шегьердай катна. Халкьдиз Румак цІай кутурди Нерон тир хьти тир. Ихьтин гафарал цІар чІугвун патал ада вири тахсирар хашпересрик кутуна. Парабур абурукай а саягъ яман кьенвай гьа, гьакІан румажувариз абурун язух атана. Неронан девирдин эхирда адаз аксиниз къушунар хкаж хьана. Вичин лукІраз ада вич йикь лагьана. ГьакІа Нерон кьена.

Сифте хашпересарни абурун дин

ЦІийи диндик кьил кутурди Иисус тир Палестинадай. Адакай амукьнава пара кьисаяр адахъ галайбуру туькІуьрнавай.

Кьве агъзур йис кьулухъ шегьеррани хуьрера, Палестинада, Сириядани ГъвечІи Азияда, Руман гъилик квай, ксар акъатна, чеб Гъуцран Хцин - Иисусан юлдашар я лугьудайбур. Абуру лугьузавай, Иисусан диде кесиб палестин шегьер Назаретжув Мария тирди.

Траян императордин чар, провинциядин префект Плиний Секунд ГъвечІидаз

Ксар

Дегь Рум пара халкьар авай гьукумат тир, гьеч кьилди Италияда латинрилай (гьукуматдин кьилин миллет) къецяй пара гъвечӀи халкьар авай: галлар, этрускар, италикар, грекарни амайбур.

Румдин халкьар провинцийрихъай

• Италия — латинар, галлар.
• Галлия — галлар.
• Британия — бриттар.
• Испания — иберар, кельтар, финикижувар.
• Африка — нумидар, ливияр, коптар.
• Сирия — ассирийжувар.
• Израиль — чувудар, палестинар.
• ГъвечӀи Азия — грекар, иран халкьар.
• Греция — грекар.
• Дакия — дакар.
• Иллирия — иллирияр.
• Германия — герман халкьар.

Руман халкьдин кьадар

70 йисуз ч.э.в. Рума, гьелелиг республика тир, къенепатан дявейрин девирдин вилик 55 млн кас авай. 30-лагьай йисуз ч.э.в. Август императордин девирда къенепатан дявеяр хьайивиляй гьукуматда авай халкь 44 млн касдал аватна. 160-лагьай йисуз ч.э., кьве вишйисан вилик финин чӀавунилай кьулухъ, Рум империяда 65 млн кас авай. 180-лагьай йисуз Марк Аврелиус императордин девирдин эхирдик, пара ничягьвилеринни дявейрин гъиляй империядин халкьдин кьадар 40 млн касдал аватна. 337-лагьай йисуз, Константин императордин девирдиз 55 млн кас хьана.

Культура

Рум империядин культура республикад девирдин неве я, гьадан кьакьан гьал яргъи хъувур. Вири империядин кьилни рикӀ — Рума къалурзавай амайбуруз фидай рехъ. Рум шегьерда авай пара театрар, гимназияр, тавернаяр, гьамамр, ротондаярни амай кӀвалер.

Британияда амукьнавай Румдин гьамамар (термаяр)

Рум девирдин монументарни кӀвалер парабур исятдани амазма. Абурукай виридалайни тӀвар-ван алайди Колизей я. Рум империядин шегьеррин чӀехи паюнихъ форумар авай. Хъвадай яд шегьерриз акведукрай къвезвай.

Невеяр

Са шумуд гьукуматри чеб Рум империядин невеярвилиз гьисабзавай. РагъекъечӀдай пата адан неве Византий империя тир.(VI вишйисан юкьва византий император Юстиниана РагъакӀидай Рум империядин чилерин еке патар къачуна, адан невейривай а чилер хуьз хьаначтӀани). РагъакӀидай пата Рум империя цкӀейила, адан чилерал пара гъвечӀи гьукуматар туькӀуьр хьана. 962-й йисуз Оттон I ЧӀехиди Иоанн XII папади Пак тир Рум империядин императордин титул гана. А империя гьар гьукуматвилин жуьрейра жез 1806-й йисалди яшамиш хъхьана. Урус империя, кьве франузрин империяни (Наполеонанни I Наполеонан III) Осман империяди гьакӀни чеб Дегь Руман невеяр хьти гьисабзавай. Москвадин гьукуматда Иван III девирдиз акъатна теория «Москва — Пудлагьай Рум». «Сифте Рум цкӀирна, гьадахъай кьулухъ кьведлагьайди (Константинополь) цкӀена, Пудлагьайди (Москва) яшамиш жезва, яшамиш жеда». ГьикӀ туькӀуьр жезва Урусатдин Гьукумат, Византиядиз пара ухшар авай. XVIII вишйисан эхирда ГШАдин бубайри-туькӀуьрайбуру чпин гьукумат Рум республикадин адетрин неве я лагьана. Чи вахтара ГШАдин агьлийри чпин гьукумат Рум империядихъ галаз гекъигзава. Америкмдин къенин гьукуматдин система садбуру гекъигзава Румахъ галаз, республикадай империядиз дегиш жедай девирдин. Адалай геж девирдиз (XIX — кьиле XX) Румдин невеяр я лагьана немцарин империйриз Бисмаркани Гитлера. («кьведлагьайни» и «пудлагьай» империяр, эгера гьисабун Пак тир Рум империядилай эгечӀ авуртӀа.