Словак чӀал: различия между версиями

Википедиядихъай
Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки
ЦӀар 1: ЦӀар 1:
'''Словак чӀал''' (чпин тӀвар: ''slovenčina, slovenský jazyk'') — словакрин чӀал я. [[Славъян чIалар]]ин рагъакӀидайпатан агъакӀватӀалдик акатзавайди я. Виридалайни мукьва тирди — [[чех чIал]] я. [[Словакия]]да кьилди сад тир гьукуматдин ва [[Европадин Садвал|ЕврогалкӀдин]] официал тирбурукай са чӀал я.
'''Словак чӀал''' (чпин тӀвар: ''slovenčina, slovenský jazyk'') — словакрин чӀал я. [[Славъян чIалар]]ин рагъакӀидайпатан агъакӀватӀалдик акатзавайди я. Виридалайни мукьва тирди — [[чех чIал]] я. [[Словакия]]да кьилди сад тир гьукуматдин ва [[Европадин Садвал|ЕврогалкӀдин]] официал тирбурукай са чӀал я.
== Словак чIалан кьетIенвилер ==
Вичиз мукьва тирбурукай словак чIал агъадик ганвай кьетIенвилери чара ийизавайди я:
* ритмдалди жезвай къанун - кьве тахьайтIа адалай пара сад садан гуьгъуьна къведай ибаратда яргъи ахъа ванер тахьайтIа кьвеванер (дифтонгар) хьана кIанзавайди туш;
* куьруь ахъа ванерин патав, чеб яргъи ибарат туькIуьрзавай, яргъи ахъа ванерни кьвеванер (ie, ô [uo], iu, ia ) кIвалахарун. Мисалар: ''žena'' — ''žien'' «хнуб — хнупIар», ''koza'' — ''kôz'' [kuos] «цIегь — цIегьер», ''päť'' — ''piaty'' «вад — вадлагьайди»;
* кьилди словак чIала авай ä ван. Мисалар: ''mäso'' «як», ''pamäť'' «рикIел»;
* ибарат туькIуьрдай ''r'' ва ''l'' сонантрин яргъивални куьруьвал. Мисалара: ''zrno'' — ''zŕn'' «твар — тварар», ''slza'' — ''sĺz'' «нагъв — накъвар»;
* кьилди кIеви тир ''r'' авайди я, гьатта вилик квай хкажунин ахъа ванер вилик. Мисалар: ''veriť'' «агъун, иман гъун», ''repa'' «турп»;
* кьве жуьредин ''l'' (хъуьтуьл ''ľ'' ва юкьван ''l'') авайди я. Мисалар: ''liť'' «цун» (месэла, "яд"), ''ľudia'' «инсанар», амма ''láska'' «кIанивал», ''plot'' «жугъун» (цал);
* ахъа тушир ванерикай кIеви кьве-кьвед туширбур, хъуьтуьл кьурвал авачирбур пара я.
* гилан чIаван глаголриз гьамиша -m акьалтIун жезвайди я. Мисалар: ''nesiem'', ''pijem'', ''volám'', ''prosím'' «тухузава, хъвазава, эверзава, тIалабзава»;
* итим жинсинин паравилин кьадардин асул падежда жедай ''-ovia'' акьалтIун я. Мисалар: ''synovia'', ''otcovia'', ''druhovia'' «рухваяр, бубаяр, кIилияр (дустар)».<ref>[https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%86%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0 Украйин Википедия - Словацька мова]</ref>

== Нугъатар ==
== Нугъатар ==
Адетдалди словак чIал пуд рахунрин кIватIалдиз чара ийизва:
Адетдалди словак чIал пуд рахунрин кIватIалдиз чара ийизва:

02:19, 7 май 2014 жуьре

Словак чӀал (чпин тӀвар: slovenčina, slovenský jazyk) — словакрин чӀал я. Славъян чIаларин рагъакӀидайпатан агъакӀватӀалдик акатзавайди я. Виридалайни мукьва тирди — чех чIал я. Словакияда кьилди сад тир гьукуматдин ва ЕврогалкӀдин официал тирбурукай са чӀал я.

Словак чIалан кьетIенвилер

Вичиз мукьва тирбурукай словак чIал агъадик ганвай кьетIенвилери чара ийизавайди я:

  • ритмдалди жезвай къанун - кьве тахьайтIа адалай пара сад садан гуьгъуьна къведай ибаратда яргъи ахъа ванер тахьайтIа кьвеванер (дифтонгар) хьана кIанзавайди туш;
  • куьруь ахъа ванерин патав, чеб яргъи ибарат туькIуьрзавай, яргъи ахъа ванерни кьвеванер (ie, ô [uo], iu, ia ) кIвалахарун. Мисалар: ženažien «хнуб — хнупIар», kozakôz [kuos] «цIегь — цIегьер», päťpiaty «вад — вадлагьайди»;
  • кьилди словак чIала авай ä ван. Мисалар: mäso «як», pamäť «рикIел»;
  • ибарат туькIуьрдай r ва l сонантрин яргъивални куьруьвал. Мисалара: zrnozŕn «твар — тварар», slzasĺz «нагъв — накъвар»;
  • кьилди кIеви тир r авайди я, гьатта вилик квай хкажунин ахъа ванер вилик. Мисалар: veriť «агъун, иман гъун», repa «турп»;
  • кьве жуьредин l (хъуьтуьл ľ ва юкьван l) авайди я. Мисалар: liť «цун» (месэла, "яд"), ľudia «инсанар», амма láska «кIанивал», plot «жугъун» (цал);
  • ахъа тушир ванерикай кIеви кьве-кьвед туширбур, хъуьтуьл кьурвал авачирбур пара я.
  • гилан чIаван глаголриз гьамиша -m акьалтIун жезвайди я. Мисалар: nesiem, pijem, volám, prosím «тухузава, хъвазава, эверзава, тIалабзава»;
  • итим жинсинин паравилин кьадардин асул падежда жедай -ovia акьалтIун я. Мисалар: synovia, otcovia, druhovia «рухваяр, бубаяр, кIилияр (дустар)».[1]

Нугъатар

Адетдалди словак чIал пуд рахунрин кIватIалдиз чара ийизва:

  • РагъакIидай патан нугъат
    • кеферни рагъакIидай патан кIватIал (Новэ место-над-Вагьом, Тренчин, Жилина, Чадца шегьерра);
    • кьиблени рагъэкъечIдай патан кIватIал (Нитра, Топольчаны шегьерар);
    • кьиблени рагъакIидай патан кIватIал (Братислава, Трнава, Загорье шегьерра);
  • Юкьван нугъат
    • Кефер патан кIватIал (Липтовский Микулаш, Мартин, Прьевидза шегьерра);
    • Кьибле патан кIватIал (Банская Быстрица, Зволен, Лученец, Левице шегьерра);
  • РагъэкъечIдай патан нугъат
    • кьиблени рагъакIидай патан кIватIал (Попрад, Прешов, Спишская Новая Весь, Кошице шегьерра);
    • юкьван кIватIал (Михаловце, Требишов шегьерра);
    • рагъэкъечIдай патан кIватIал (Гуменне шегьерда).[2]
Диалекты словацкого языка

Тарих

Тарих девирриз чара авун:

  • Сифте гатIумдай чIаван девир
    • ЧIехи Моравиядилай вилик хьайи девир
    • ЧIехи Моравиядин девир
    • ЧIехи Моравиядилай кьулухъ хьайи девир
  • Литературадилай вилик хьайи девир
    • чIехи девир
    • гъвечIи девир
  • Литературадин девир
  • Бернолакан девир
  • Штуран девир
  • Реформайрин девир
  • Матицадин девир
  • Мартинан девир
  • Дяведин арада хьайи девир
  • Гилан девир[3]

V-VI-лагьай вишйисара гилан Словакиядин чилерал славъян тайифайяр ацукьна. Гьа чIавуз садлагьайславян чIалан фонетикадин чаравал жез гатIумна.

863-лагьай йисал кьван админстрациядинни диндин хилера официал чIал яз латин чIал тир. Адалай кьулухъ адан чка цIуруклисадин славян чIала кьуна, гьакIни «глаголица» кIвалахариз гатIумна. ГьакI ятIани, латин кхьинар къушабадаказ кIвалахарзавайди тир.

885-лагьай йисуз Рим Папади ЧIехи Моравияда цIуруклисадинни словак чIалан кIвалахарун къадагъа авуна. И вакъиадиз латин чIалан цIийи хъухьунин мас гана кIанда, вучиз лагьайтIа латин чIал мад администрациядинни диндин официал чIал яз хъхьана.

Антон Бернолак

Мадъярри ЧIехи Моравия чукIурунин кьулухъ X-лагьай вишйисуз словак чIалан кIалубда гьатун са шумуд славъян нугъатрин таъсирдик авайди тир. Гилан Словакиядин чилерал администрациядин чхелда латинни словак чIалар кIвалахардай чIавуз, диндин чхелда чех диндин къуллугъухъанрин куьмекралди чех чIал чкIиз гатIумна.[4]

Са чIавара кхьидайла словакри латинни чех чIалар сад хьиз кIвалахарзавайди тир. ГьакIни гьикI хьайитIани гьар йикъан уьмуьрда словак чIал физ авайди тир.

Чеб словак чIалал авур кхьинар XV—XVI вишйисариз талукь я, гьакIни гьадалайни вилик словак чIалан кьетIенвилер чех, латинни немец чIаларал авур кхьинрани гьалтзавайди я.

XVIII вишйисал кьван Словакиядин чилерал чех чIалан къанунар литературадин чIал хьиз гьисабзавайди тир.[5]

XVII-XIX вишйисарра Славъян халкьарин цIийи хъухьунин девир тир. Къвердавай пара инсанриз словак чIал са стандартдик хъийиз кIанзавайди тир. ТуькIуьрунин финифда авай литературадин словак чIал словакрин уьмуьрдиз миллетдин жувагьакьулдин чIехи хьунин, миллет сад авунин ва миллетдин мединиятдин вилик тухунин фактор яз тир.[3]

Людовит Штур

1783-лагьай йисуз Йозеф Игнац Байзади садлагьай словак роман акъудна. «Приключения и испытания юноши Рене» (René mlád’enca prihodi a skusenost’i) тIвар алай эсер словак чIалан рагъакIидайпатан нугъатдал кхьенва.

Садлагьай илимдалди делил авай литературадин словак чIалан кодификациядин кирам католиквилин кешиш Антон Бернолак хьана. Кодификация ийидайла ада диб хьиз рагъакIидайпатан рахунрин кIватIалар къачуна.[3]

Ам словакни чехни латинни немецни венгер ругуд том авай гафарганда чIал са стандартдик хъувунин садлагьай агалкьунралди авунвай алахъун хьана.

Людовит Штурани адан кIилийри авур чIалан реформа словак халкь вилик тухунин патал чIехи мана квай рол къугъвана. Абуру цIийи, юкьван рахунрин кIватIалдин рахунрин лексикадал диб эцигай, литературадин чIал теклифна. Гьа и чIалал словак миллетдин литература вилик физ гатIумна.[6]

1851-лагьай йисуз словак интеллектуалрин алтIушдал масакIунар туна цIийикIа туькIуьрнавай Штуран кодификациядин версия кьабулна, версиядин кирам – Милан Гаттала. И вариант гилан словак литературадин чIалан диб я.[3]

Кхьинар

A a Á á В в Ä ä B b C c Č č D d
Ď ď Dž dž E e F f G g H h Ch ch I i
Í í J j K k L l Ĺ ĺ Ľ ľ M m N n
Ň ň O o Ó ó Ô ô P p Q q R r Ŕ ŕ
S s Š š T t Ť ť U u Ú ú V v W w
X x Y y Ý ý Z z Ž ž

Фонетика

Кьилин гьарф ЦIарцIин гьарф Гьарфдалди сивяй акъудун ВФАдив кьурвал
A a a [a]
Á á á [a:]
Ä ä široké e [ɛ], [æ]
B b [b]
C c [ʦ]
Č č čé [ʧ]
D d [d]
Ď ď ďé [ɟ]
Dz dz dzé [ʣ]
džé [ʤ]
E e e [ɛ]
É é é [ɛ:]
F f ef [f]
G g [g]
H h [ɦ]
Ch ch chá [x]
I i i [ɪ]
Í í í [i:]
J j [j]
K k [k]
L l el [ḷ], [l]
Ĺ ĺ dlhé el [ḷ:]
Ľ ľ [λ]
M m em [m]
N n en [n]
Ň ň [ɲ]
O o o [o]
Ó ó ó [o:]
Ô ô ó [u̯o]
P p [p]
Q q kvé [k]
R r er [r], [ṛ]
Ŕ ŕ dlhé er [ṛ:]
S s es [s]
Š š [ʃ]
T t [t]
Ť ť ťé [c]
U u u [u]
Ú ú ú [u:]
V v [v]
W w dvojité vé [v]
X x iks [ks]
Y y ypsilon [ɪ]
Ý ý dlhý ypsilon [i:]
Z z [z]
Ž ž žé [ʒ]

Словак чIала кьуд виниз акъатзавай кьвеван авайди я:

Кьилин гьарф ЦIарцIин гьарф ВФАдив кьурвал Мисал
- ia [i̯a] viac
- ie [i̯ε] miesto
- iu [i̯u] cudziu
Ô ô [u̯ɔ] stôl

ГьакIни словак чIала чара ийидай (диакретикадин) лишанар кIвалахарзавайди я:

Лишандин мана Чпин тIвар Ванер
яргъивал къалурдай „dĺžeň“ á, é, í, ó, ú, ý, ĺ, ŕ
хъуьтуьлвал къалурдай „mäkčeň“ č, dž, š, ž, ť, ď, ň, ľ
кьветIинкI „dve bodky“ ä
о-циркумфлекс „vokáň“ ô

Ахъа тушир ванерин чаравилин хилер:

i/y кхьинралди

Жуьре Ванер
кIеви d, t, n, l, k, g, h, ch
хъуьтуьл ď, ť, ň, ľ, c, č, š, ž, dz, dž, j
лишан авачир b, m, p, v, r, z, s, f

вандайвилелди/вандай туширвилелди

Жуьре Кьве-кьвед тир Кьве-кьвед тушир
вандай b, d, ď, g, dz, dž, z, ž, h, v m, n, ň, l, ĺ, ľ, r, ŕ, j
вандай тушир p, t, ť, k, c, č, s, š, ch, f -

[7]

Баянар