Табасаран чӀал

Табасаран чӀал
Вичин тӀвар:	Табасаран чӀал
Уьлквеяр:	Урусат
Официал статус:	Дагъустан
Рахазвайбурун кьадар:	126 136 кас
Классификация
Категория:	Евразиядин чӀалар
Кеферпатан Къавкъаздин чIалар Нах-дагъустан чIаларин хзан Лезги чIаларин хел
Кхьинар:	кирилл
ЧӀаларин кодар
ГОСТ 7.75–97:	таб 635
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	tab
13-й номердив къейднавай рангуналди табасаран чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава

Табасаран чӀал — табасаран халкьдин хайи чIал. И чӀалал кьиблединни — рагъэкъечӀдай патан Дагъустанда уьмуьр гьалзавай 126 136-дав агакьна агьалияр рахазва. Кеферпатан Къавкъаздин чIаларин агъа хзандин нах-дагъустан чIаларин группадин лезги чIаларин хилек акатзава . Табасаран чӀалаз виридалайни мукьва чIалар лезги ва, иллаки агъул чIалар я. Эхиримжидахъ галаз ада лезги чIаларин хзандин рагъэкъечIдай патан лезги чIаларин хел туькIуьрзава.

Табасаран чIал, чиппева, хайда, эскимос ва китай чIаларихъ галаз са сиягьда, Гиннессан рекордрин улубдиз дуьньядин виридалайни четин чIал хьиз кутунвайди я .

ЧIалаз кьетIен жуьредин ва фикир гуниз лайих тир падежрин система талукь я: 48 кьван падежар ава, абурукай 40 чка къалурзавай падежар я.

Табасаран чIалал «Табасарандин нурар», «Аку хяд» (Экуь гъед), «Ас-Салам», «Табасарандин сес» (Табасарандин ван) газетар акъатзава.

Табасаран чIалал рахазвайбурун кьадар ва чIалан ареал

2010 йисуз тухвай Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Урусатда табасаран чIалал рахазвайбурун кьадар 126 136 кас тир. Им вири табасаранрин 84 % пай я.

Дагъустанда табасаранрин хуьрер:

Табасаран районда (82,6 %): Арак, ЦIийи Лидже, Цухдыг, Лидже, Аркит, Рущуль, Ушниг, Бурганкент, Хюряк, Кюряг, Гуми, Афна, Сикух, Гувлиг, Сертиль, Ханак, Гурик, Ляхе, Дагни, Гисик, Гюгряг, Куваг, Гюхряг, Джульджаг, Юргулиг, Кулиф, Джульджиниф, Ергюняг, Хархни, Гасик, Дюбек, Хустиль, Гурхунь, Ерси, Зиль, Куркак, Джугдиль, Вечрик, Сика, Сиртич, Тинит, Туруф, Фиргил, Тураг, Ничрас, Халаг, Джули, Бухнаг, Хапил, Татиль, Хараг, Кужник, Шиле, Улуз, Чурдаф, Кюрек, Урзиг, Хурик, Ханаг, Ругудж, Пилиг, Цантиль, Хучни, Акка, Цуртиль, Ягдыг, Чулат.

Хив районда (57,25 %): Арчуг, Атрик, Агъа-Ярагъ, Вертил, Вини-Ярагъ, Гарик, Зилдик, Зирдаг, Гъвандик, Кувиг, Кулик, Лака, Ляхля, Межгуьл, Урга, Уртил, Фурдаг, Хвереж, Хурсатил, Цудук, Чере, Чувек.

Дербент районда (10,7%): Вавилово, Дуьзлер.

Ина табасаранар маса халкьарихъ галаз акахьай хуьрер къалурнавач.

Тарих

Куьруь очерк

1890 - 1907 йисара акъатай Брокгаузанни Ефронаг Энциклопедиядин гафарганда къейд авурвал:

ТIимил чирна-жагъурнавай рагъэкъечIдай патан суван группадин чIаларик, Кьиблепатан Дагъустанда, Рубас вацIун дугуна гегьенш хьанвай табасаран чIални акатзава. Кефер патай и чIал къайтагъ чIалахъ галаз, кьибле патай лезги чIалахъ галаз, рагъакIидай патай агъул чIалахъ галаз (садбурун фикирдай агъул чIал табасаран чIалаз, муькуьбурунни лезги чIалаз ухшар тир) ва рагъэкъечIдай патайни, табасаранринни Каспи гьуьлуьн арада уьмуьр гьалзавай туьрк тайифайрин чIаларихъ галаз са сергьятра авай. Эхиримжибурухъ галаз кIеви алакъайра хьунин нетижада табасаранри чпиз цIап нугъат къачуна ва къвез - къвез чпин хайи чIал квадарзава. Табасаран чIалан чирна-жагъурун П. К. Усларан эхиримжи зегьметрикай сад тир. Чан аламаз адавай и кIвалах кьилиз акъудиз агакьнавачир. Усларан зегьмет Л. П. Загурскийди давам авунай, амма адавайни и кар куьтягьна эхирдиз акъудиз агакьнавачир .

Табасаран чIал П. К. Услара чирна-жагъурнавай эхиримжи чIал тир. Ада ам чириз 1870 йисуз эгечIнавай, Услара къейд авунай хьи, «дагъустандин вири чIаларин арадай заз виридалайни чIехи четинвилер ганвади табасаран чIал тир». ЧIал чирна-жагъуруниз чIехи манийвилер гъанвай кар, Усларавай табасаран чIал виже къведай дережада чизвай кас (информант) яргъал вахтунда жагъуриз тахьун тир. 1871 йисан сентябрьда ада Шифнераз ихьтин чар ракъурнай: «Саки са йис я за табасаран чIал чириз, амма грамматикадикай са жизви кьванни чирвилер авай кас жагъуриз ва абуруз сифте кьилин грамматика гъавурда тваз тежезвайвиляй, за абур чара авачиз датIана дегишарзава». Табасаранда чIалакай малуматар кIватIунин кIвалахар, цIап агьалияр авай Ерси хуьре кьиле тухузвай, гьиниз маса хуьрерай информантар эверзавай. Табасаран чIалан материалар Услара я Дагъустандин вилаятдин администрациядин юкь тир Темир-Хан-Шура шегьерда, ва я асул гьисабдалди Твер губерниядин ЦIуру Курово хуьре авай вичин несилдин мулкуна расзавай, гьиниз ам кIватIай материалар кьуна гад акъудиз физвай.

Кьилин чар ва алфавит басма авунвайтIани, 1875 йисуз Усларан рагьметдиз финин себебдалди табасаран чIалакай монография куьтягь тавуна амукьнай. Рагьметлудан руша табасаран чIалан грамматикадикай гъилив кхьинар, лингвистикадин ва лингвистикадиз талукь тушир вири материалар ва гьатта дахдин чурна чарарни академик Шифнераз ракъурнай. Амма 1879 йисуз рагьметдиз фейи Шифнеравайни Усларан эхиримжи монографиядал алахъиз хьанвачир, ва ам 100 йисалай гзаф дуьньядиз акъат тавуна амукьнай. Анжах 1953 - 1954 йисара Дагъустан чирзавай алим А. А. Магометова Усларан грамматикадин кхьинар вичин гъилелди цIийи кьилелай кхьин хъувуна Тбилиси шегьерда табасаран чIалан грамматика басмадай акъудна 1979 йисуз баянарни алаваяр кваз дуьньядиз малумарнай.

1905 йисуз немецви лингвист ва этнограф Адольф Дирра «Табасаран чIалан грамматикадин очерк» улуб басмадай акъуднай. 1930 йисуз, вичелай кьулухъ «Диалектологиядин очерк ва табасаран чIалан гафарган» улуб тунвай А. Н. Генкоди табасаран чIалан нугъатар чирна-жагъурнай .

Табасаран чIалан виридалайни зурба специалист, филологиядин илимрин доктор, ДНЦ РАН чIалан, литературадин ва харусенятдин институтдин профессор, ДАССР-дин илимдин лайихвилер авай кIвалахдар — Бейдуллагь Гьажи-Къурбанович Ханмагомедов тир (1927 - 1999). И лингвистдин зегьметрин сиягьдик 4 бинедин монографияяр, цIудралди мектебдин улубар, маса чIаларин поэззияррай пара кьадарда таржумаяр, Табасаранни - урус, Урусни - табасаран, табасаран чIалан Орфографиядин ва Терминологиядин гафарганар ква. Адавай вичин эхиримжи кIвалах тир «Табасаран - лезги - урус гафарган» кьилиз акъудиз агакьнавачир.

«777» газетадин шеф-редактор, Бейдуллагь Гьажи-Къурбановичан хтул тир Риад Ханмагомедова Раиса Ханмагомедовадихъ галаз чпин хайи чIалал кроссвордар ва табасаран чIалал сифте яз акъатнавай сканворд басмадиз акъуднай .

Табасаран нугъат лезги чIалавай гьикI къакъатнатIа

Лезги чIалалай алатайла, кьвед лагьай чка табасаран чIала кьазва. Алай чIавуз чпин кьадар 100 агъзурдалай виниз тир табасаранвийрин чIал машгьур алимрикай М. Гьажиева, М. Ихилова, А. Гуьлмегьамедова кхьизвайвал, агъул ва рутул чIаларни галаз лезги чIалаз лап мукьва чIаларикай я. Гьа инал суалдиз куьрелди жаваб гуз жеда: табасаранвияр лезгийриз лап мукьва тирвиляй, кьадардал гьалтайла генани чIехи лезги халкьарикай я лугьуз чавай къакъудиз кIанзава. Амма и ниятди кьил кьун мумкин туш, вучиз лагьайтIа як кIарабдивай къакъудиз кIанзавай ксариз Табасарандин, табасаранвийрин ва абурун чIалан патахъай дегьне чирвилер авач.

Табасарандин тIвар тарихдин чешмейра кьилди V виш йисалай гьатнаватIани, табасаранвийри лезги чIал геждалди хвенай. Табасаран нугъат лезги чIалавай къакъатунин ва кьилди чIал арадиз атунин процесс агъул, рутул ва цIахур чIалара хьиз, лап явашдиз кьиле фенай. Месела, агъулрин тIвар этник группа хьиз тарихдин чешмейра XVIII виш йисан сифте кьилера гьатнава. Гуьгъуьнай арадиз атай агъул жемиятдин тарихни XVIII-XIX виш йисарихъ галаз алакъалу я. Им акI лагьай чIал я хьи, гьеле XVIII виш йисал къведалди агъулрин нугъат лезги чIалавай къакъатнавачир ва абурухъ кьилдин чIал авачир.

1253 йисуз Франциядин корол IX Людовика монголрин Мангъу хандин кьилив ракъурай Вилгьелм Рубрука лезгияр, агъулар, рутулар ва цIахурар са халкь тирди къалурнай ва кхьенай :

ЦIахур лезгийрин уьлкведин кьилин шегьер я.”

Къазвиниди хьиз, Бакувидини Шиназдин агьалийринни (рутулрин) ЦIахурдин агьалийрин (цIахуррин) арада этник тафават ава лугьузвач ва абур вири лезгияр тирди малумарзава. Абурун чIаларни кьилди чIалар хьиз и малуматрилай кьве виш йисалайни виниз вахтар алатайла арадиз атана. М. Ихилова кхьизвайвал:

XV виш йисал къведалди цIахурарни рутулар гьеле лезги этник гьаларикай чара хьанвачир ва лезгийрихъ галаз санал, са халкь хьиз амай.

Чи фикирдалди, табасаран нугъат лезги чIалавай генани геж къакъатна, вучиз лагьайтIа икьван гагьди са XV виш йисуз ваъ, гьатта XVI-XVIII виш йисарани табасаран чIалалди кхьенвай затIни жагъанвач. Муькуь патахъай, Семен Броневскийди кIватIнавай документрин бинедаллаз чапнавай "Кавказцы. 17501820" улубда (ИПК ПО. "Адыгея", 1991) кхьенвайвал, XVIII виш йисуз Табасарандин агьалияр кьиляй-кьилиз лезги чIалалди рахазвай. Гьавиляй гзаф йисара Кьиблепатан Табасарандин наибвиле кIвалахай, XIX виш йисан тIвар-ван авай лезги алим Алкьвадар Гьасана вичин «Асари Дагъустан» улубда кхьенай хьи, табасаран чIалалай гъейри амай вири лезги чIаларалди везинлу шиирарни иер манияр теснифнава.

КIвенкIве "Табасаран" топонимдихъ авсиятда са бязи фикирар ава. Дагъустандин алимрикай В. Гьажиева и этноним гьикI арадиз атанватIа тайинариз хьанвач лугьузва. М. Р. Гьасанова гъиле са делилни авачиз, гьакI гимандалди Къавказдин Албаниядин 26 халкьдикай сад табасаранвияр я лугьузва . Дегь чешмейра, гьабурукай яз, Гекатей Милетскидин, Геродотан, Дионисиян, Стефан Византийскийдин, Помпоний Мелан ва масадбурун малуматра Албанияда уьмуьр гьалнай къадалай гзаф тайифайрин тIварар гьатнава. Амма абурун арада табасаранвийрин тIвар авач. Дегь лезги улубра - Алупан улубдани 31 лезги тайифадин арада кьилди "табасаран" тIвар алай тайифа авайди къалурнавач. Сифте яз анжах V виш йисуз кхьенвай Ф. Бузацдан "Арминидин тарих" улубда табасаранвийрин тIвар "таваспор" хьиз гьатнава. Гуьгъуьнлай Табасараццин тIвар араб тарихдаррин улубра дуьшуьш жезва. Ал-Истагьриди Лезгандинни Дербентдин арада Табасаран вилаят авайди къалурзава .

Араб тарихдаррал къведалди Фавстос Бузандан, Егишедин, Моисей КьакьанкъатвацIвидин улубра вилаятдин тIвар "Таваспор" хьиз кхьенва. XII виш йисан кирам Йакъут ал-Гьамавиди араб авторрин X виш йисаз талукь малуматар делил яз къачуна Лезгандинни Дербентдин арада Табасараншагь тIвар алай уьлкве авайди къалурнава. Ада Табасараншагьдин агьалиярни Лезганшагьдин агьалияр хьиз къуватлу ва кьадардал гьалтайла пара тирди къейд авунва. Амма Лезгандин агьалияр Табасарандин агьалийрилай генани пара тирди ва абурухъ генани чIехи чилер авайди къалурнава .

Тарихдин чешмейрай аквазвайвал, лезги пачагьвалриз Лезганшагь, Лараншагь, Филаншагь, Табасараншагь хьтин тIварар гайиди Ирандин шагь Хосров I Ануширван (531-579 йй.) я. Бязи чешмейра VI виш йисан эхирра Рубас вацIун кьере, Лезгандинни Дербентдин арада Таваспоран тIвар алай пачагьвал арадиз атайди къалурнава. XIV виш йисан эхирра Табасаран феодал гьакимди - майсумди идара ийизвай уьлкве тир.

Тарихда кьегьал ксар хьиз гел тунвай табасаранвийри чпин нугъат лезги чIалавай къакъатайдалай гуьгъуьниз чIалан къайгъу чIугунач. ИкI тирди Гьасан Алкьвадарвидин "Асари Дагъустан", гьакI урус чIалални чап хьанвай П. К. Усларан "Табасаран чIал" (Тбилиси, 1979), Л. И. Жиркован "Табасаран чIал: Грамматика ва текстар" (М. -Л. 1948), Б.Г.-К Ханмагомедован "Табасаран чIалан синтаксисдиз талукь очеркар" (Магьачкъала, 1970) тIварар алай улубар ва табасаран чIалаз талукьарнавай маса чешмеяр кIелдайла генани хъсандиз кьатIуниз жеда.

Гьасан Алкьвадарвиди лезги чIаларикай икI кхьенва :

"Лезгийри чпин чIалар вилик тухузва, а чIаларал манияр теснифзава, а чIалар мецей хьайитIани чириз алахъзава ва икI герек тирвал чпин чIаларин къайгъу чIугвазва. Анжах абурукай тек са табасаранвийри чпин чIалаз (кабкан чIалаз) къайгъу къалурзавач ва гьисаба кьазвач. Абуру чпин чIалалди махар ва манияр туькIуьрзавач, халкьдин чIехи пай хайи чIал кваз такьуна, куьре ва туьрк чIаларалди рахазва. Гьатта абурун дишегьлийрини мехъерик ва тазиятдик чпин чIалалди шад ва гъам квай манияр лугьудач, чпин гьиссер акатайвал рахазвай туьрк чIалалди ва куьре чIалалди ахъайда. Амма ихьтин гьалариз килиг тавуна лугьуз жеда хьи, кабкан чIални маса лезги чIалар хьиз, махар ва манияр туькIуьрун патал кутугай чIал я. Гьавиляй ихьтин гьалар акур, винидихъ вичин тIвар кьур генералди (барон П.К.Услара - М.М.) табасаранвияр айибнай."

Кьвед лагьай жаваб Семен Броневскийди, Гьасан Алкьадарвиди, табасаранви авторри чпи, месела, Б.Ханмагомедова, М.Къурбанова ва масадбуру кхьизвайвал, табасаранвияр дегь диде чIалалди - лезги чIалалди рахун я. Къени абур табасаран чIалалди, гьакIни лезги чIалалди рахазва. Гьавиляй табасаранви алим Мегьамед Къурбанова кхьенва :

"Виш йисарин мукьвавилин алакъайрин нетижа я хьи, кьибле ва вини Табасарандин вири яшар авай агьалийриз лезги чIал чизва."

Пуд лагьай жаваб чи чIаларин лугьуз тежедай кьван мукьвавал я. Амма тарих тирвал маса лезги чIалар хьиз, табасаран чIалан кьилелни чIехи мусибатар атана. 1959 йисуз Табасаранда хьайи машгьур этнограф Л. Лаврова вичин "Этнография Кавказа" (Ленинград, 1982) улубда кхьенай хьи, маса чIалари къвердавай табасаран чIал арадай акъудзава. М. М. Ихилова и месэладин гьакъиндай ихьтин малумат ганва :

"Дербентдин къвалав гвай Табасарандин агьалийрин са паюни (Ерси, Зиль, Гимейди, Мугарты, Дарваг хуьрер ва мсб.) чпин хайи чIал фадлай дегишарнава. Тарихдинни этнографиядин делилри субутзавайвал, и хуьрерин агьалияр табасаранвияр тир. Гзаф топонимрин тIварар (хуьрер, тIулар, сурар ва мсб.) табасаран чIалан гафарикай арадиз атанвайбур я. Алай вахтунда Табасарандин и чилерал уьмуьр гьалзавай агьалияр азербайжанвийрихъ галаз ассимиляция хьанва ва азербайжан чIалан кьетIен жуьредин нугъатдалди рахазва."

Алимди къейд ийизвайвал, чпин диде чIал - лезги чIал хвеначиртIа, абур мадни пара ассимиляция хьунухь мумкин тир. Лезги чIал табасаранвияр паталди къалхан хьана. Исятдани табасаран чIалан лексикадин чIехи пай лезги гафари туькIуьрзава . Гзаф лезги гафарикай авайвал менфят къачузва. Месела: "чIал", "кIвал", "къуд", "кьайи", "кьакьан", "хьел", "тавхана", "буьркьуь", "гел", "вах", "рикI", "ван", "гаф", "кьун", "гатфар", "цIйи", "лалакI", "цIару", "хизан", "ичIи", "цIар", "гапур", "кас", "зун", "вун", "усал", "кIан", "хвар", "хар", "тIвар", "югь", "хьар", "афар", "масан", "накь", "кьул", "кавха", "гардан", "кьван", "бицIи", "цIай", "чIур" ва икI мад. Бязи гафар лезги гафарихъ галаз дувул сад яз, дибда са кьве фонемдин дегишвал аваз лугьузва. Месела: "цав-цав", "цан-цен", "цIегь-цIегь", "рагь-ригь", "варз-ваз", "вири-вари", "вил-ул", "муг-мукь", "кIараб-кIураб", "сад-саб", "тар-гьар", "валчагь-валжагь", "чил-жил", "чам-жам", "квар-гварм", "апай-абай", "лиф-луф", "гум-кум", "ич-вич", "яру-уьру", "мирг-мирш", "гьуьл-гьюл", "югь-йигь", "ишел-ишил", "йикь-йикI", "циф-диф", "чуьнгуьр-чюнгюр", "кал-кIал", "яц-оц", "кIани-ккуни", "руш-риш", "кьулай-гьулай", "мичIи-мучIу", "гъуд-гъурд", "кьуьд-кьуIрд", "гад-хьад", "чIем-ччим", "регъ-раIгъ", "китIиз-утIуз", "карч-кIарч", "цIуцIул-цIурцIул" ва икI мад. Гьа инал лагьана кIанда хьи, табасаранвийри ихьтин гафарин чIехи пай чи бязи лезги нугъатра авайвал лугьузва. Месела: "вари", "ул", "кIураб", "луф", "гвар", "йигъ", "абай", "цIигь", "мяъли", "ифи", "йикI", "цен", "кIал", "кум" ва мсб.

Исятда табасаранвийри менфят къачузвай гзаф умуми формулаярни лезги чIала авай хьиз лугьузва. Месела: "кIани яр" - "ккуни яр", "ирид етим" - "ургур етим", "ирид гьуьлер" - "ургур гьюлер", "ирид чилер" - "ургур жилер", "магьидин кIараб" - "магьдин кIураб", "вили цавар" - "укIу завар", "лацу лифер" - "лизи луфар", "бегьерлу йис" - "бегьерлу йис", "ризкьи бул хьурай" - "ризкь бул ибшричвуз", "къветре вилер" - "къюдра улар", "чан дидедин" - "жан дадайин", "я руш" - "яв риш", "жейрандиз ухшар" - "жейрандиз ухшар", "вири дуьнья" - "вари дюнья", "са геренда" - "саб геренди", "цIийи мани" - "цIийи мяъли", "масан вах" - "масан вах", "са чан" - "саб жан", "залум дуьнья" - "залум дюнья" ва икI мад.

ТIапIас тайифадикай рахадайла лагьана кIанца хьи, адан тIвар алай сихилар Къуба патан лезги хуьрера исятдани дуьшуьш жезва. Месела, Манкъулидхуьре "тIапIасар", Хъимила "тIапIас", Куьснета "тIпIасан" тIварар алай сихилар ава. Гьа и делилрини "Табасаран" топоним тайифадин тIвар тир "тIапIас"дикай арадиз атанвай "ТIапIасан" гафунихъ галаз алакъалу тирди субутзава. Лезги чIалан цIийи гаф арадиз гъизвай "-ан" формантдин куьмекдалди туькIуьр хьанвай и гафуни тIапIас тайифадиз махсус чка, чил къалурзава. Гьа икI, лезгийри гзафвилин кьадарда кардик кутунвай "тIапIасарин" гаф тарихдин чешмейра "Табасаран" хьиз гьатна. Аквазвайвал, "тIапIасар", "таваспорар", "табасаранар" гафара са акьван фонетикадин дегишвилерни кьиле фенвач ва абурун диб сад я. Амма актив тушиз и тайифадин тIвар V виш йисал къведалди тарихдин чешмейра гьатнач. Кьиблепатан Дагъустандин ва Азербайжандин маса лезги хуьрерай чи амай тайифайрин тIварарни жагъуриз жеда. Са гафуналди, бязи ксар гьикьван чи тарихдиз кьец гуз алахъайтIани, чун алпанар тирди субутзавай Къавкъаздин Албаниядин дегь тайифайрин тIварар къедалди чи чIала амазма.

Ихьтин делилар садни кьвед туш. Гьи патахъай вил вегьейтIани, делилри табасаранвияр лезгияр, абурун чIал вилик лезги чIал тирди субутзава.

Нугъатар

Гилан табасаран чIала пуд асул нугъатар ава: нитрих, сувак, гали (этег), абурун виридак хуьрерин рахунрин группаяр акатзава. Табасаран чIалан литературадин чIал нитрих нугъатдин фонетикадинни - грамматикадин системадал бинеламиш хьанва.

Табасаран чIалан нугъатар:

• Нитрих нугъат:
  • дырчи рахун (субдиалект)
  • калук рахун (субдиалект)
  • нитрик рахун (субдиалект)
  • аркит (субдиалект)

• Сувак нугъат:
  • гумгум (хурикский) рахун (субдиалект)
  • хирга рахун (субдиалект)
  • чуркула рахун (субдиалект)
  • сувак рахун (субдиалект)
  • кухрик рахун (субдиалект)

• Гали нугъат:
  • этег рахун (субдиалект)
  • дюбек (тивканский) рахун (субдиалект)
  • аркит рахун (субдиалект)

Алфавит

Табасаран чIалан алфавит сифте яз 1928 йисуз, латин графикадин бинедал алаз туькIуьрнай. И алфавитдикай садлагьай улуб 1931 йисуз акъатнавай. Алфавитдин садлагьай версияда кьилин гьарфар авачир, абур 1933 йисуз кутунвай. 1938 йисуз, СССР-дин халкьарин вири алфавитар хьиз табасаран алафавитни кирилл гьарфариз элячIнавай. Гуьгъуьнлай алфавит са шумудра дегишвилер ттуна цIийикIа туькIуьрнавай.

А а	Аь аь	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Гь гь	ГI гI	Д д
Джв джв	Е е	Ё ё	Ж ж	Жв жв	Жъ жъ	З з	И и
Й й	К к	Къ къ	Кь кь	КI кI	Л л	М м	Н н
О о	П п	ПI пI	Р р	С с	Т т	ТI тI	У у
Уь уь	Ф ф	Х х	Хъ хъ	Хь хь	ХI хI	Ц ц	ЦI цI
Ч ч	Чв чв	Чъ чъ	ЧI чI	ЧIв чIв	Ш ш	Шв шв	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я	I	'

Лингвистикадин характеристика

Лексика

Табасаран чIалан лексика, сифте нубатда, дегь лезги чIалай (алпан чIалай, дегь дагъустандин чIаларай) виниз акъатзавай диб-чIалан гафарикай ва вич табасаран чIалан тарихдин къене арадал атанай цIийи гафарикай ибарат я. ЧIалан лексика туькIуьруниз чIехи куьмек къеце патан чIаларай атай гафари гузва. Чара чIаларай къачур гафарин виридалайни цIуру къатар — фарси ва араб чIаларай къачур гафар я.

Фарс чIалай табасаран чIалаз дяведин, кIвалин, хуьруьн майишатдин, савдавилин лексикаяр, араб чIалайни — диндин, илимдин ва философиядин саки вири терминология акатна . Табасаран чIала авай и гафарин саки вири лезги чIалани ава.

Табасаран чIалак зурба кьадарда цIап гафар ква. Им, эхиримжи виш йисан къене чIала арадал атанвай цIийи ва виридалайни чIехи къат я. Малум тирвал 1930 йисуз Кьибле Дагъустанда урус чIал виниз жедалди, лезги халкьарик акатзавай халкьар (агъулар, лезгияр, табасаранар, цIахурар ва мсб.) сад-садахъ галаз азербайжан чIалалди рахазвай. А чIавуз азербайжан чIал, гила урус чIал хьиз, де-факто гьукуматдин чIал хьиз физвай. Мектебра тарсар туьрк чIалал тухузвай. Табасаран чIалак пара кьадарда туьркни азербайжан гафар акатуниз чIехи роль и кьве халкьарин сад-садахъ галаз кIеви алакъайра хьуни къугъванвай. Табасаран райондин рагъэкъечIдай пата ва Дербент районда уьмуьр гьалзавай табасаранрин чIала авай азербайжан гафарин кьадар критик дережадив агакьзава. И тегьерда цIудралди табасаран хуьрер терг хьана азербайжан хуьрериз элкъвенва. Месела: Ерси, Зиль, Гимейди, Мугарты, Дарваг хуьрер ва мсб. Гьатта гила ахьтин хуьрерин жегьил эгьлийри чеб са мус ятIа табасаранар тирди кьатIузвач.

ЦIап чIала табасаран чIалаз гузвай чIуру таъсирдикай гьеле Совет береда чIалан алим А. А. Магометова вичин кIвалахра кхьенай :

«Табасаран чIални къати таъсирдик акатна. Сифте нубатда им, цIап чIалай табасаран чIалаз атанвай пара кьадарда гафар хуьзвай чIалан лексикада ашкара жезва. ЦIап чIалай къачур гафари табасаран чIалан бинедин гафар гагь-гагь чуькьвена арадай акъудзава.»

Табасаранри азербайжан чIалай къачунвай -лу ва -суз суффиксрин куьмекдалди туькIуьр хьанвай гафарикай лап гегьеншдиз менфят къачузва. И суффиксар тек са вич азербайжан гафарихъ ваъ, гьатта бинедин табасаран гафарихъни гилиг жезва, месела: “адлу” (тIвар-ван авай) “адсуз” (тIвар-ван авачирди), “жилсуз” (чил авачирди).

ГьакIни азербайжан чIалай са шумуд паярикай ибарат тир глаголар къачунвайди я, месела: “ишлетмиш апIуб” (кардик кутун, менфят къачун), “бахиш апIуб” (пишкешун, бигъиш авун), “тебрик апIуб” (мубарак авун), “къаршулимиш апIуб” (вилик экъечIун) ва мсб.

Литература

• Алексеев М. Е., Шихалиева С. Х. Табасаранский язык. — М.: Academia, 2003. ISBN 5-87444-196-4
• Магометов А. А. Табасаранский язык: Исследование и тексты. — Тбилиси, 1965.
• Народы Кавказа. Т. 1. — М., 1960.
• Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. VII. Табасаранский язык. Тбилиси, 1979. — 1072 с.

Гафарганар

• Гаджиев А. Русско-табасаранский школьный словарь. Махачкала: Дагучепдгиз, 1957.
• Генко А. Н. Табасаранско-русский словарь / Под общей редакцией д-ра филол. наук, проф. М. Е. Алексеева; Институт языкознания РАН. — М.: Academia, 2005. — 332 с. — (Справочники. Энциклопедии. Словари). — 800 экз. — ISBN 5-87444-167-0. (в пер.) (подготовлен в 1930-х гг.)
• Ханмагомедов Б. Г.-К., Шалбузов К. Т. Табасаранско-русский словарь. — М.: Наука, 2001. 477 с. ISBN 5-02-022620-3. Включает грамматический очерк табасаранского языка, сост. К. К. Курбановым (с. 395—476).

ЭлячӀунар

• Entry in the Red Book of the Peoples of the Russian Empire
• Языковые рекорды из Книги рекордов Гиннесса
• Sample text
• The consonant system of Tabasaran
• Description at Languages of the World
• Entry at the Rosetta Project
• Тема: Нитрикский диалект табасаранского языка