Амазун: различия между версиями

Вилик алатай дуьзар хъувун ЦIийи масакIавилер

Содержимое удалено Содержимое добавлено

Линейный

01:55, 17 август 2015 жуьре

Амазун (исп. Amazonas, порт. Amazonas) — Кьибледин Америкада авай вацӀ, дуьньядин виридалайни яргъи вацӀ^[1], гьакӀни бассейндин кьадардал, цив ацӀайвилел ва вацӀун системадин яргъивилел гьалтайла дуьньядин виридалайни чӀехи вацӀ я.

Маранийун ва Укаяли вацӀар сад-садак какахьуналди арадал къвезава. Маранийун лугьудай кьилин агъавацӀалай эгечӀна яргъивал 6992,06 км жезва, XX-лагьай виш йисан эхирда жагъанвай Апачета лугьудай кьиляй эгечӀна — 7000 кьван км я, Укаялидин кьиляй эгечӀна — 7000 км-дилай пара я.

Бассейндин майдан — 7180 агъ. км² (масса малуматрив кьурвал, 6915 агъ. км²) я. И къалурзавай лишандал гьалтайла ам Ла-Плата эстуарийдин (4140 агъ. км²) ва Конго вацӀун (3700 агъ. км² кьван) бассейнрилай лап чӀехи я.

2011-лагьай йисуз вири дуьньядин конкурсдин нетижада Амазун вацӀ 7 дуьньядин тӀебиатдин аламатдикай сад яз тестикьарна^[2].

Амазун вацӀун бассейндин чӀехи пай Бразилиядинди я, кьиблединни рагъакӀидай патан ва рагъакӀидай патан районар — Боливиядинбур, Эквадординбурни Колумбиядинбур я.

Гзаф пай Амазун арандай тӀуз ва экватордин мукьув физавай вацӀ субгьяркьуьвилин патаз авахьзава. Дуьньядин виридалайни чӀехи делта арадал гъана (адан майдан 100 агъзурдилай пара км², гьакӀни дельтадик дуньядин виридалайни чӀехи вацӀун Маражу тӀвар алай остров акатзава), Амазун вацӀ Атлантик океандик акахьзава.

Амазун вацӀ хейлин агъавацӀари таъминарзава, абурукай 20-даз 1500 км-дилай пара яргъивал ава. Виридалайни чӀехи агъавацӀар ибур я: эрчӀи патай — Журуа, Пурус, Мадейра, Тапажус, Шингу, Тукантинс; чапла патай — Иса, Жапура, Риу-Негру.

Бразилиядин Миллетдин обсерваториядин Геофизикадин департаментдин малуматриз килигна, Амазун вацӀни физавай патаз, амма 4 агъзур метр авай деринда, накьвадин ятарив таъмин жезвай чилин кӀаник квай Гьамза (Hamza) вацӀ физава. Адан авахьун 3 агъзур м³/с кьван я.^[3].

Агъа авахьун авай чкада юкьван гьалдин харжи 220 агъ. м³/с кьван я (гьар сезондиз 70-дилай эгечӀна 300-дал кьван дегиш жезава). Юкьван гьалдин йисан авахьун 7000 км³ кьван я (вири дуьньядин вацӀарин умуми йисан авахьуникай 15 % кьван я). КӀеви тир авахьун — 1 миллиардилай пара тонн я. Океандин яд 1400 километрдал агъадилай виниз хкаж жезва, вацӀун сив авай чкада яд хкажунрихъ лап кьакьан лепеяр гала.

АгъавацӀарихъ галаз Амазунди 25 агъзур километрдилай пара яргъивал авай къенепатан цин рекьерин система арадал гъизава. 4300 километр авай арада (Андрал кьван) Амазундин кьилин кьер гимияр къекъведайвал я. Манаус шегьердал кьван (ам вацӀун сивелай 1690 км яргъал чка кьунва) океандин гимийривай хкажизиз жезв.

Кьилин пуртар (агъидилай виниз килигна): Белен, Сантарен, Убидус, Манаус (Бразилия), Икитус (Перу).

ВацӀун бассейндин майдан Австралиядин майдан кьванди я. Амазундин кеферпатанни кьиблепатан агъавацӀара йисан къене чара-чара вахтунда хкаж жезва, адан гъиляй Амазункадин юзун дуьзрин жезва, гьавиляй ам вири йисан къене цив ацӀай яз ава. Хкаж хьайила, физ тежер уьленар арадал гъана, яд пара гегьенш тир чилерал акьалтзава.

Баянар

ЭлячӀунар

Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Амазун
Амазонская река // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907. (урус)
Amazon River (river, South America) — Britannica Online Encyclopedia (инг.)
Амазонка (урус)

[1] Известия — Амазонка оказалась самой длинной рекой в мире

[2] BuenoLatina. Чудеса природы в Латинской Америке: Водопады Игуасу и Амазонка

[3] BuenoLatina. Бразилия: под Амазонкой обнаружена подземная река Хамза (Hamza)

[1]

[2]

[3]

@@ ЦӀар 1: / ЦӀар 1: @@
 [[Файл:Amazonrivermap.png|thumb|Амазонка вацӀ]]
-'''Амазун''' ({{lang-es|Amazonas}}, {{lang-pt|Amazonas}}) — [[Кьиблепатан Америка|Кьибледин Америкада]] авай вацI, дуьньядин виридалайни яргъи вацI<ref>[http://izvestia.ru/news/428917 Известия - Амазонка оказалась самой длинной рекой в мире]</ref>, гьакIни бассейндин кьадардал, цив ацIайвилел ва вацIун системадин яргъивилел гьалтайла дуьньядин виридалайни чIехи вацI я.
+'''Амазун''' ({{lang-es|Amazonas}}, {{lang-pt|Amazonas}}) — [[Кьиблепатан Америка|Кьибледин Америкада]] авай вацӀ, дуьньядин виридалайни яргъи вацӀ<ref>[http://izvestia.ru/news/428917 Известия — Амазонка оказалась самой длинной рекой в мире]</ref>, гьакӀни бассейндин кьадардал, цив ацӀайвилел ва вацӀун системадин яргъивилел гьалтайла дуьньядин виридалайни чӀехи вацӀ я.
-[[Маранийун]] ва [[Укаяли]] вацIар сад-садак какахьуналди арадал къвезава. Маранийун лугьудай кьилин агъавацIалай эгечIна яргъивал 6992,06 км жезва, XX-лагьай виш йисан эхирда жагъанвай Апачета лугьудай кьиляй эгечIна – 7000 кьван км я, Укаялидин кьиляй эгечIна – 7000 км-дилай пара я.
+[[Маранийун]] ва [[Укаяли]] вацӀар сад-садак какахьуналди арадал къвезава. Маранийун лугьудай кьилин агъавацӀалай эгечӀна яргъивал 6992,06 км жезва, XX-лагьай виш йисан эхирда жагъанвай Апачета лугьудай кьиляй эгечӀна — 7000 кьван км я, Укаялидин кьиляй эгечӀна — 7000 км-дилай пара я.
-Бассейндин майдан - 7180 агъ. км² (масса малуматрив кьурвал, 6915 агъ. км²) я. И къалурзавай лишандал гьалтайла ам [[Ла-Плата (эстуарий)|Ла-Плата]] [[эстуарий]]дин (4140 агъ. км²) ва [[Конго (вацI)|Конго]] вацIун (3700 агъ. км² кьван) бассейнрилай лап чIехи я.
+Бассейндин майдан — 7180 агъ. км² (масса малуматрив кьурвал, 6915 агъ. км²) я. И къалурзавай лишандал гьалтайла ам [[Ла-Плата (эстуарий)|Ла-Плата]] [[эстуарий]]дин (4140 агъ. км²) ва [[Конго (вацI)|Конго]] вацӀун (3700 агъ. км² кьван) бассейнрилай лап чӀехи я.
--лагьай йисуз вири дуьньядин конкурсдин нетижада Амазун вацI 7 дуьньядин тIебиатдин  аламатдикай сад яз тестикьарна<ref>[http://www.buenolatina.ru/news.php?id=1147 BuenoLatina. Чудеса природы в Латинской Америке: Водопады Игуасу и Амазонка]</ref>.
+-лагьай йисуз вири дуьньядин конкурсдин нетижада Амазун вацӀ 7 дуьньядин тӀебиатдин аламатдикай сад яз тестикьарна<ref>[http://www.buenolatina.ru/news.php?id=1147 BuenoLatina. Чудеса природы в Латинской Америке: Водопады Игуасу и Амазонка]</ref>.
-Амазун вацIун бассейндин чIехи пай [[Бразилия]]динди я, кьиблединни рагъакIидай патан ва рагъакIидай патан районар – [[Боливия]]динбур, [[Эквадор]]динбурни [[Колумбия]]динбур я.
+Амазун вацӀун бассейндин чӀехи пай [[Бразилия]]динди я, кьиблединни рагъакӀидай патан ва рагъакӀидай патан районар — [[Боливия]]динбур, [[Эквадор]]динбурни [[Колумбия]]динбур я.
-Гзаф пай Амазун арандай тIуз ва экватордин мукьув физавай вацI субгьяркьуьвилин патаз авахьзава. Дуьньядин виридалайни чIехи делта арадал гъана (адан майдан 100 агъзурдилай пара км², гьакIни дельтадик дуньядин виридалайни чIехи вацIун [[Маражу]] тIвар алай остров акатзава), Амазун вацI [[Атлантик океан]]дик акахьзава.
+Гзаф пай Амазун арандай тӀуз ва экватордин мукьув физавай вацӀ субгьяркьуьвилин патаз авахьзава. Дуьньядин виридалайни чӀехи делта арадал гъана (адан майдан 100 агъзурдилай пара км², гьакӀни дельтадик дуньядин виридалайни чӀехи вацӀун [[Маражу]] тӀвар алай остров акатзава), Амазун вацӀ [[Атлантик океан]]дик акахьзава.
-Амазун вацI хейлин агъавацIари таъминарзава, абурукай 20-даз 1500 км-дилай пара яргъивал ава. Виридалайни чIехи агъавацIар ибур я: эрчIи патай - [[Журуа (вацI)|Журуа]], [[Пурус (вацI)|Пурус]], [[Мадейра (вацI)|Мадейра]], [[Тапажус (вацI)|Тапажус]], [[Шингу (вацI)|Шингу]], [[Тукантинс (вацI)|Тукантинс]]; чапла патай - [[Путумаю (вацI)|Иса]], [[Жапура (вацI)|Жапура]], [[Риу-Негру (вацI)|Риу-Негру]].
+Амазун вацӀ хейлин агъавацӀари таъминарзава, абурукай 20-даз 1500 км-дилай пара яргъивал ава. Виридалайни чӀехи агъавацӀар ибур я: эрчӀи патай — [[Журуа (вацI)|Журуа]], [[Пурус (вацI)|Пурус]], [[Мадейра (вацI)|Мадейра]], [[Тапажус (вацI)|Тапажус]], [[Шингу (вацI)|Шингу]], [[Тукантинс (вацI)|Тукантинс]]; чапла патай — [[Путумаю (вацI)|Иса]], [[Жапура (вацI)|Жапура]], [[Риу-Негру (вацI)|Риу-Негру]].
-Бразилиядин Миллетдин обсерваториядин Геофизикадин департаментдин малуматриз килигна, Амазун вацIни физавай патаз, амма 4 агъзур метр авай деринда, накьвадин ятарив таъмин жезвай чилин кIаник квай [[Гьамза (вацI)|Гьамза]] (Hamza) вацI физава. Адан авахьун 3 агъзур м³/с кьван я.<ref>[http://www.buenolatina.ru/news.php?id=1037 BuenoLatina. Бразилия: под Амазонкой обнаружена подземная река Хамза (Hamza)]</ref>.
+Бразилиядин Миллетдин обсерваториядин Геофизикадин департаментдин малуматриз килигна, Амазун вацӀни физавай патаз, амма 4 агъзур метр авай деринда, накьвадин ятарив таъмин жезвай чилин кӀаник квай [[Гьамза (вацI)|Гьамза]] (Hamza) вацӀ физава. Адан авахьун 3 агъзур м³/с кьван я.<ref>[http://www.buenolatina.ru/news.php?id=1037 BuenoLatina. Бразилия: под Амазонкой обнаружена подземная река Хамза (Hamza)]</ref>.
-Агъа авахьун авай чкада юкьван гьалдин харжи 220 агъ. м³/с кьван я (гьар сезондиз 70-дилай эгечIна 300-дал кьван дегиш жезава). Юкьван гьалдин йисан авахьун 7000 км³ кьван я (вири дуьньядин вацIарин умуми йисан авахьуникай 15% кьван я). КIеви тир авахьун – 1 миллиардилай пара тонн я. Океандин яд  1400 километрдал агъадилай виниз хкаж жезва, вацIун сив авай чкада яд хкажунрихъ лап кьакьан лепеяр гала.
+Агъа авахьун авай чкада юкьван гьалдин харжи 220 агъ. м³/с кьван я (гьар сезондиз 70-дилай эгечӀна 300-дал кьван дегиш жезава). Юкьван гьалдин йисан авахьун 7000 км³ кьван я (вири дуьньядин вацӀарин умуми йисан авахьуникай 15 % кьван я). КӀеви тир авахьун — 1 миллиардилай пара тонн я. Океандин яд 1400 километрдал агъадилай виниз хкаж жезва, вацӀун сив авай чкада яд хкажунрихъ лап кьакьан лепеяр гала.
-АгъавацIарихъ галаз Амазунди 25 агъзур километрдилай пара яргъивал авай къенепатан цин рекьерин система арадал гъизава. 4300 километр авай арада (Андрал кьван) Амазундин кьилин кьер гимияр къекъведайвал я. Манаус шегьердал кьван (ам вацIун сивелай 1690 км яргъал чка кьунва) океандин гимийривай хкажизиз жезв<ref name=encarta>{{cite encyclopedia|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761571466/Amazon_(river).html|title= Amazon (river)|publisher=Microsoft Encarta Online Encyclopedia|edition=2007|accessdate=12 August 2007|archiveurl=http://www.webcitation.org/5kwDrOAQJ|archivedate=31 October 2009|deadurl=yes}}{{dead link|date=September 2011}}</ref>.
+АгъавацӀарихъ галаз Амазунди 25 агъзур километрдилай пара яргъивал авай къенепатан цин рекьерин система арадал гъизава. 4300 километр авай арада (Андрал кьван) Амазундин кьилин кьер гимияр къекъведайвал я. Манаус шегьердал кьван (ам вацӀун сивелай 1690 км яргъал чка кьунва) океандин гимийривай хкажизиз жезв.
 Кьилин пуртар (агъидилай виниз килигна): [[Белен (Пара)|Белен]], [[Сантарен (Пара)|Сантарен]], [[Убидус (Пара)|Убидус]], [[Манаус]] (Бразилия), [[Икитус]] (Перу).
-ВацIун бассейндин майдан [[Австралия]]дин майдан кьванди я. Амазундин кеферпатанни кьиблепатан агъавацIара йисан къене чара-чара вахтунда хкаж жезва, адан гъиляй Амазункадин юзун дуьзрин жезва, гьавиляй ам вири йисан къене цив ацIай яз ава. Хкаж хьайила, физ тежер уьленар арадал гъана, яд пара гегьенш тир чилерал акьалтзава.
+ВацӀун бассейндин майдан [[Австралия]]дин майдан кьванди я. Амазундин кеферпатанни кьиблепатан агъавацӀара йисан къене чара-чара вахтунда хкаж жезва, адан гъиляй Амазункадин юзун дуьзрин жезва, гьавиляй ам вири йисан къене цив ацӀай яз ава. Хкаж хьайила, физ тежер уьленар арадал гъана, яд пара гегьенш тир чилерал акьалтзава.
 == Баянар ==