Азербайжан: различия между версиями

Википедиядихъай
Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки
Тегар: Мобил аппаратдай дуьзар хъувун. Мобил жуьредай дуьзар хъувун.
ЦӀар 52: ЦӀар 52:
Азербайжан Республикадин гьукуматдин символар тIаратI, гимн ва герб я.
Азербайжан Республикадин гьукуматдин символар тIаратI, гимн ва герб я.
===ТIаратI===
===ТIаратI===
{{main|Азербайжандин пайдах}}
Азербайжан Республикадин тIаратI пуд сад хьтин къаткай зуларикай ибарат я. Вини вили ранг алай зулу цIап халкьдин туьрквал къалурзава. Кьулан яру зулу — демократия, агъа зулун къацу рангни мусурманвилин лишан я. Кьулан яру зулал ацIун тавур вацран ва муьжуьд пипIен гъетрен хъипи суьретар ала. Зур варс исламдин лишан я, муьжуьд пипIен гъетре туьрк халкьарин муьжуьд хилер къалурзава.
Азербайжан Республикадин тIаратI пуд сад хьтин къаткай зуларикай ибарат я. Вини вили ранг алай зулу цIап халкьдин туьрквал къалурзава. Кьулан яру зулу — демократия, агъа зулун къацу рангни мусурманвилин лишан я. Кьулан яру зулал ацIун тавур вацран ва муьжуьд пипIен гъетрен хъипи суьретар ала. Зур варс исламдин лишан я, муьжуьд пипIен гъетре туьрк халкьарин муьжуьд хилер къалурзава.

===Герб===
===Герб===
Гербдин юкьва, Азербайжан «ЦIаярин уьлкве» тирди къалурзавай цIаюн шикил ала. Гербдал алай пуд рангни гьа тIаратIдин рангар я, туьрк халкьдин муьжуьд тайифаяр къалурзавай гъедни цIаюн къваларив гала. Гербдин кIаник пата къуьлуьн кьилерикай расай кIунчI ва мегъуьн тарцин хел ала. Къуьлуь мублагъвал ва девлетлувал, мегъуьн хилени уьлкведин дегьвал къалурзава.
Гербдин юкьва, Азербайжан «ЦIаярин уьлкве» тирди къалурзавай цIаюн шикил ала. Гербдал алай пуд рангни гьа тIаратIдин рангар я, туьрк халкьдин муьжуьд тайифаяр къалурзавай гъедни цIаюн къваларив гала. Гербдин кIаник пата къуьлуьн кьилерикай расай кIунчI ва мегъуьн тарцин хел ала. Къуьлуь мублагъвал ва девлетлувал, мегъуьн хилени уьлкведин дегьвал къалурзава.

19:25, 22 октябрь 2015 жуьре

Азербайжан
Azərbaycan Respublikası
Азәрбајҹан Республикасы
{{{тӀвар-род}}} пайдах {{{тӀвар-род}}} герб
[[{{{тӀвар-род}}} пайдах|Пайдах]] [[{{{тӀвар-род}}} герб|Герб]]
Гимн: [[{{{тӀвар-род}}} гимн|Azərbaycan Marşı|Azərbaycan Marşı (Азәрбајҹан Маршы)]]
Кьилин шегьер:Баку
Шегьерар:Баку
Аслутуширвал:18 декабрь 1991 (СССРдилай)
ЧӀал:Азербайжан чӀал[1]
Идара авунин тегьер:Президентдин республика
Кьил:Илгьам Алиев
Майдан:{{{чил}}} км²
 · Цин кьадар %:{{{цин кьадар}}}
Агьалияр:9 235 000[2] кас (89-лагьай)
 · Агьалийрин чуькьуьнвал:{{{агьалидин чуькьуьнвал}}} кас/км²
Пул:Азербайжандин манат
КъВБ:94,318 млрд. $ (72-лагьай)
 · АСКА КъВБ:{{{агьалийрин са касдал къвезвай КъВБ}}} $
ИПВИ:0,713 (67-лагьай)
Домен:.az
Телефондин код:+994
Сятдин чӀул:+4

Азербайжан (азер. Azərbaycan Respublikası, Азәрбајҹан Республикасы) — Кьиблепатан Къавкъазда авай уьлкве. Адан чилерин чIехи пай Виликпатан Азиядиз, гъвечIи пайни (тахминан 3-9 %, кеферпатан лезги чилер) Европадиз талукь я. 9 миллиондилай пара агьалияр ва 86 600 км² (адак Къарабагъни кваз) чилерин майдан галай Азербайжан Кьиблепатан Къавкъазда виридалайни чIехи гьукумат я.

Кьилин ва виридалайни чIехи шегьер — Баку я. Гьукуматдин официал чIал цIап чIал я. Пулунин тек — азербайжандин манат я. Диндин тушир уьлкве я.

Кьилел президент алай унитар уьлкве я. 2003 йисалай къедалди Азербайжандин президент Илгьам Алиев я.

Къе Азербайжан зарб камаралди вилик физвай экономика гвай аграрни-индустриал уьлкве я. 2012 йисан малуматрив кьурвал, уьлкведин къенепатан вири бегьер 98.776 млрд. АСШ-дин доллар туькIуьрзавай. Им агьалидин са касдал къвезвай пулунин кьадар 10 624 агъзур доллар тирди лагьай чIал я. ГьакI ятIани кIвалах, пул къведай чкаяр гьат тийизвай жемятдин гзафни-гзаф пай чара авачиз гъурбатдиз чкIизва, иллаки Урусатдиз.

ТIварцIин арадал атуникай

«Азербайжан» гаф дегь парфия ва юкьван фарс чIаларин «Атурпатакан» (Āturpātakān) гафуникай арадал атана. Им Атропатена (ва я Мидия-Атропатена) гьукуматдин тIвар тир. Александр Македонскийди дяведалди вигьинар авурла Мидиядин агьеменияр династиядикай тир эхиримжи сатрап Атропата (Артурпатак) уьлкведин кефер пата Атропатена тIвар алай пачагьвал туькIуьрнай. Адаз гьакIни ГъвечIи Мидия лугьудай. Гьа Атурпаткан уьлкведин фарс чIалал «Адербадган» (перс. Âzarâbâdagân‎) тIварцIикай гилан Азербайжан гаф арадал атанай.

1918 йисалди Азербайжан гафуникай анжах Урмия вирин къваларив галай чилер къалурун патал менфят къачузвай. ТIа лагьайтIа дегь Атропатена гьа и чилерал алай. ГьакI ятIани чара-чара девирра Азербайжан гаф Урмия вирин кефердихъ галай Араз вацIалай анихъни гьалтзавай.

Сифте яз и термин 1918 йисан 28 майдиз Азербайжандин Демократиядин Республика малум авур чIавуз уьлкведин официал тIвар хьиз кардик кутунай.

И. М. Дьяконов ва В. Ф. Минорский тарихдарри къейд авурвал, XX виш йисалди Азербайжан гаф, цIапари уьмуьр ийизвай анжах Ирандин кеферпатан регион фикирда кьурла лугьузвай. Чпиз чара гьукумат туькIуьрзавай цIапариз Ирандин РагъакIидай Азербайжан ва РагъэкъечIдай Азербайжан вилаятарни чпин чилерик кутадай, гуьгъуьнлай кьилиз акъат тавур къастар авай.

Гьукуматдин символар

Азербайжан Республикадин гьукуматдин символар тIаратI, гимн ва герб я.

ТIаратI

Азербайжан Республикадин тIаратI пуд сад хьтин къаткай зуларикай ибарат я. Вини вили ранг алай зулу цIап халкьдин туьрквал къалурзава. Кьулан яру зулу — демократия, агъа зулун къацу рангни мусурманвилин лишан я. Кьулан яру зулал ацIун тавур вацран ва муьжуьд пипIен гъетрен хъипи суьретар ала. Зур варс исламдин лишан я, муьжуьд пипIен гъетре туьрк халкьарин муьжуьд хилер къалурзава.

Герб

Гербдин юкьва, Азербайжан «ЦIаярин уьлкве» тирди къалурзавай цIаюн шикил ала. Гербдал алай пуд рангни гьа тIаратIдин рангар я, туьрк халкьдин муьжуьд тайифаяр къалурзавай гъедни цIаюн къваларив гала. Гербдин кIаник пата къуьлуьн кьилерикай расай кIунчI ва мегъуьн тарцин хел ала. Къуьлуь мублагъвал ва девлетлувал, мегъуьн хилени уьлкведин дегьвал къалурзава.

Гимн

Азербайжандин гимндин тIвар «Азербайжандин марш!» (азерб. «Azərbaycan Marşı!») я. Гимндин макьам 1918 йисуз азербайжандин композитор Уьзеир Гьажибекова туькIуьрнай, гафарни зари Агьмед Жаваданбур я. И гимн гьеле совет бередилай вилик девирдани Азербайжандин официал гимн яз кардик квай.

География

Совет бередин, урусатдин ва рагъакIидай патан европадин нуфус авай чешмейрив кьурвал, Азербайжандин ва гьакIни вири Къавкъаздин чилер Виликпатан Азиядиз талукь я. Амма америкадин бязи малуматрикай Азербайжан Мукьва РагъэкъечIдай патаз ва лап кефер пата авай районар Европадиз талукь тирди лугьузвай баянар аквазва.

Уьлкведин саки зур пай сувари кьунва, кефер пата Къавкъаздин цIиргъ, кьибле пата Талыш сувар, рагъакIидай патани Кърабагъдин сувар ала. Уьлкведин юкьван пата чIехи Куьре-Араз аран экIя хьанва.

Майдандин чIехивилел гьалтайла Азербайжан Къавкъаздин виридалайни чIехи уьлкве я. Вилик адан майдан 88,6 агъзур кв км тир. 1992 йисуз эрменийри чпин АрцIах цIапаривай дяведалди гахчурла кьулухъ Азербайжандин чилерин майдан саки 21 % тIимил хьана 75 агъзур кв. км-див агакьнай.

Уьлкведин кефер патахъай кьибле патав кьван авай яргъивал 400 км я, рагъакIидай патахъай рагъэкъечIдай патав кьван – 500 км я.

Азербайжанда чара-чара климатдин зулар ава. Ленкаран арандин чими субтропикрилай эгечIна кеферпата Къавкъаздин сувун векъи гьавадилай хкъечIна. Пара кьадарда авай вацIарик энергиядин чIехи сурсатар ава. Гьавиляй Азербайжанда цин электростанцияяр ва дигидай коллекторар туькIуьруниз къулай шартIар ава. Уьлкведин кьилин вацI Куьре я. ЧIехи метлеб авай цин гьамбарханайрик Вини Кърабагъдин, Вини Ширвандин къбуяр ва Мингечевирдин цин гьамбархана акатзава. Мингечевирдин цин гьамбарханадин сивел галай цин электростанция уьлкведа виридалайни зурбади я ва вири уьлкве электричестводив таъминарзава.

Чилин накьварин жуьре асул гьисабдалди рехи, сувун кеферпатан тамара ва чIурара рехи шуьтруь, Ленкаран арандизни хъипи жуьредин накьв хас я.

Азербайжанда сагъардай ятар, курортдин чкаяр, гьукуматди хуьзвай тIебиатдин сергьятар пара ава. Нафталан шегьерда дуьньяда санани авачир сагъардай нафтIадин чешме ава. Иниз сагъарунин курсар тухуз дуьньядин вири патарихъай начагъ инсанар къвезва.

Климат

Климатар чара авунин Кёппенан тегьердалди, дуьньяда авай климатрин 11 жуьрейрикай 9 жуьре Азербайжанда ава. Юкьван гьисабдалди июнь вацран температура сувун районра + 5 °C, арандин районра +25—35 °C я. Кьуьд хъуьтIуьл, гад гзаф чимиз алатзава. Январ вацра юкьван температураяр сувара −10 °C, аранда +4 °C туькIуьрзава.

Къваларин кьадарни регионрикай аслу яз дегиш жезва. Сувун районра юкьван гьисабдалди йисан къваларин кьадар 200 мм/йиса, кьибледа авай Ленкаран районда вичин максимумдив агакьзава — 200—1700 мм/йиса.

Уьлкведа виридалайни векъи климат авай чка Нахчивандин АР я. Ина гатуз чимивал, хъуьтIуьзни аязар рекорддин дережайрив агакьзава.

Менфят авай мяденар

Гобустан шегьердин мукьвал алай кьарадин вулкан

Кьарадин вулканрин кьадардай Азербайжанди дуьньяда садлагьай чка кьазва. Ина 800 кьван кьарадин вулканар ава.

Чилин кIанер пара кьадарда менфятлу мяденрив девлетлу я. Ина асул гьисабдалди нафтIадин, тIебиатдин газдин, цурцин къванерин, алунитдин, молибдендин, къизилдин къванерин ва маса мяденар ава. Идалайни гъейри уьлкведа дараматар туькIуьрун патал герекзавай жуьреба-жуьре хам-мал ава. Месела, мермер, каолин, туф, доломит ва мсб.

Каспи гуьлуьн тIебии сурсатрин куьмекдалди Азербайжанда нафтIадин, гъетерхъанвилин ва гимияр туькIуьрнин кеспиятар гзаф вилик фенва.

Флора

Азербайжандин чилерал жуьреба-жуьре ва масанра кьериз гьалтзавай набататар ацIана ава. Икьван гъвечIи майданди дуьньяда авай набататрин саки вири жуьреяр виче гьакьарнава. Иллаки сагъардай дармандин-набататар. Идан кьилин себеб мублагъ накьв ва кутугай гьава я. Азербайжанда дуьньяда мад санани авачир ракьун тар экъечIзава. ЧIехи шегьерра япониядин софора, лацу ва жегьре олеандр, жасмин хьтин кьери цуквер гьалтзава. Субтропикда чка кьунвай Ленкаранда пахлайрин жинсиниз талукь тир декорациядин набатат — альбиция экъечIзава.

Азербайжанда экъечIзавай тахминан 450 жуьре чилин набататар 125 группайрик кутунва.

Къавкъазда экъечIзавай набататрин кьадардин гзафни-гзаф пай Азербайжандин паюнал къвезва. ГьакIни, Къавкъазда ва муькуь регионра авай набататрилай гъейри, Азербайжандин флорада мад санани гьалт тавуна анжах Азербайжандин тIебиатдиз хас тир 240-лай пара жуьре эндемик набататарни ава.

Фауна

Скопа
БацI

Азербайжан са шумуд зоогеографиядин полюсар сад садак ккIанвай чкадал ала. Идан себебдалди, Къавкъаздин, Ирандин, Кьулан Азиядин ва Аравилин гьуьлуьн регионрин фаунайриз хас тир гьайванрин жуьрейрин саки вири Азербайжанда гьалтзава. ТIебиатдин чара-чара шартIар авайвиляй Азербайжанда гьайванрин 12 агъзур жинс гьисабнава.

Арандин зонада сикIер, жанавурар, къуьрер, миргер, гъуьлягъар ва мсб. гьалтзава. Куьре ва Араз вацIарин кIамара барсук, къабан, чакъалар, чIуран цIегь ва мсб. уьмуьр ийизва. Сувун регионра чIехи крчар алай мирг, сувун кьун, сувун цIегь, сев, тамун пси, машах, дикобраз, муфлон ва лекьен хьтин гьайванар гьалтзава.

Азербайжандиз чара чкайрай гъана чкадин климатдиз вердишарна кутунвай гьаванар агъадихъ галайбур я: тIвехер алай мирг, сайгак, енот хьтин кицI, америкадин енот, хундуз, скунс.

Ина нуькIверин алемни гзаф жуьреба-жуьрединди я. Гегьенш уьленарни тамар вишералди жуьре нуькIвери уьмуьр гьалзавай кIвал я. ХъуьтIуьн береда иниз кьуьд акъудиз , бакланар, фламингояр, гьажилеглегар, кIуф шуькIуь нуькIвер, пIатIар, къугьар ва маса ихьтин цIудралди жуьре цин нуькIвер къвезва.

Азербайжандин Яру Ктабдиз 108 жуьре гьайван кутунай. Абурук 14 жуьре нек хъвадай гьайванар, 36 жуьре нуькIвер, 13 жуьре галчIур жедайбур, 5 жуьре гъед ва 40 жуьре гьашаратар ква.

Экологиядин гьалар

Апшерон зуростровдин антропоген акунар

Гьавадин, накьвадин ва цин кьацIур хьунин нетижада Азербайжандин Абшерон зуростров ва гьакIни гьуьлуьз мукьва тир бязи районар экологиядин жигьетдай Чилин винел виридалайни усал чкайрикай сад я.

Инра памбагдин плантацияяр цадайла ДДТ ва муькуь токсик химиядин дефолиантар кардик кутун, накьвадин ва чилин кIанин ятарин виже текъвер гьалариз атунин асул себебрикай сад тир. Бегьем накьв авачирвиляй ина тарарин экъечIуниз герек тир шартIар авач. Икьван гегьенш чилерал тарарин кьитвили экология лапни барбатIзава. Чкаяр баябанриз ухшар жезва.

Гьавадин кьацIайвал Сумгаит, Баку хьтин кеспиядин чIехи шегьерра авай пара кьадарда заводри гьавадиз акъайзавай агъу квай газрихъ галаз алакъалу тирди малум я.

Каспи гьуьлуьн кацIурунин кьилин рекьерикай сад, уьлкведа гзаф вилик фенвай нафтI акъудунунни-расунин кеспиятар я.

Уьлкведин девлетлу набататринни гьайванрин алемар къати антропоген таъсирдик акатзава. Тарар атIунин ва малар хуьнин нетижада тамариз чIехи зарарар галукьзава. Тамар атIунин гьисабдай гьукуматди вичиз майишатдин чилер гегьеншарзава, фермаяр туькIуьрзава.

Инсандин чукIурдай эсердик акат тавур тIебиат, реликт тир фауна ва кьери гьайванар хуьн паталди гьукуматди къадагъа алаз хуьзвай тIебии сергьятар туькIуьрнава. Вири санлай уьлкведа 34 ахьтин сергьятар ава. Мирг, сувун цIегь, сайгак, муфлон хьтин гьайванар гьукуматдин паталай кьетIендаказ хуьзва.

Экономикадин вири рекьера инсандин кардин йигиндаказ гзаф хьуни тIебии сурсатрин гуьнгуьна тежедайвал харж хьуниз гъизва. Азербайжандин экологиядин асул проблемаяр агъадихъ галайбур я:

  • чирк ва амукьаяр галай ятари михьи ятар кьацIурзава.
  • агьалийрин пунктар хъвадай михьи цивиди таъминариз къвердавай четин жезва.
  • кеспиятдин заводри ва улакьри гьава кьацIурзава.
  • накьвадин эрозия, мублагъ чилер къвердавай тIимил жезва. Шуьрекатар пара жезва.
  • токсик ва гьакIан зибилринни амукьайрин терг авунин система къайдада авач.

Къадагъа алай тIебиатдин сергьятар

Азербайжанда къадагъа алаз хуьзвай чкайриз анин сифтегьан къаматда амай тIебиат, кьери жуьреяр чирун ва илимдин жагъурунар тухун паталди кьетIен статус ганвайди я. Абурукай виридалайни чIехибур Къизилагъаждин, Закаталадин ва Ширвандин тIебии сергьятар я.

Администрациядин паюнар

Бакудин акунар
Генжедин юкьван куьчейрикай сад

Азербайжандик 66 район, 77 шегьер (абурукай 11 республикадиз табий тир чIехи шегьерар я), 257 посёлок, 4260 хуьр ва 1 автономиядин республика Нахчиван акатзава.

Азербайжандин республикадиз табий тир шегьерар:

Шегьеррин округар Агьалияр
1 Баку 2 181 800
2 Генже 1 054 962
3 Сумгаит 298 000
4 Ленкеран 205 244
5 Мингечевир 100 600
6 Хырдалан 96 850
7 Нахчиван 82 552
8 Ширван 75 500
10 Ширван 75 500
11 Шеки 64 000
12 Евлах 59 000
13 Нафталан 9 737

Районар

Азербайжанда авай районрин сиягь.

Муниципал район Агьалияр Администрациядин юкь
1 Агъдам район Агъдам ш.
2 Агъдаш район Агъдаш ш.
3 Агъжабеди район Агъжабеди ш.
4 Агъстафа район Агъстафа ш.
5 Абшерон район Абшерон ш.
6 Астара район Астара ш.
7 Агъсу район Агъсу ш.
8 Берде район Берде ш.
9 Бейлагъан район Бейлагъан ш.
10 Балакен район Балакен ш.
11 Билесувар район Билесувар ш.
12 Кьвепеле район Кьвепеле ш.
13 Гуьйчай район Гуьйчай ш.
14 Геранбой район Геранбой ш.
15 Гёйгёл район Гёйгёл ш.
16 Гобустан район Гобустан ш.
17 Гьажикъабул район Гьажикъабул ш.
18 Дашкесен район Дашкесен ш.
19 Жалилабад район Жалилабад ш.
20 Жебраил район Жебраил ш.
21 Евлах район Евлах ш.
22 Закатала район Закатала ш.
23 Зангелан район Зангелан ш.
24 Зардаб район Зардаб ш.
25 Имишли район Имишли ш.
26 Исмайилли район Исмайилли ш.
27 Къазах район Къазах ш.
28 Къах район Къах ш.
29 Гадабег район Гадабег ш.
30 Келбежер район Келбежер ш.
31 Къубадлы район Къубадлы ш.
32 Къуба район Къуба ш.
33 КцIар район КцIар ш.
34 Куьрдемир район Куьрдемир ш.
35 Лачин район Лачин ш.
36 Ленкеран район Ленкеран ш.
37 Лерик район Лерик ш.
38 Масаллы район Масаллы ш.
39 Нефтечала район Нефтечала ш.
40 Огъуз район Огъуз ш.
41 Саатлы район Саатлы ш.
42 Сабирабад район Сабирабад ш.
43 Сальян район Сальян х.
44 Самух район Самух ш.
45 Сиезен район Сиезен ш.
46 Товуз район Товуз ш.
47 Тертер район Тертер ш.
48 Ужар район Ужар ш.
49 Физули район Физули ш.
50 Хъачмаз район Хъачмаз ш.
51 Хожавенд район Хожавенд ш.
52 Хожалы район Хожалы ш.
53 Хызы район Хызы ш.
54 Шабран район Шабран ш.
55 Шемкир район Шемкир ш.
56 Шеки район Шеки ш.
57 Шемаха район Шемаха ш.
58 Шуша район Шуша ш.
59 Ярдымлы район Ярдымлы ш.
Нахчиван АР-дин районар
60 Бабек район Бабек ш.
61 Жулфа район Жулфа ш.
62 Кенгерли район Кенгерли ш.
63 Урдубад район Урдубад ш.
64 Седерек район Седерек ш.
65 Шагьбуз район Шагьбуз ш.
66 Шарур район Шарур ш.

Нахчиван

Автономиядин Республика Нахчиван — им Азербайжандиз талукь тир, амма адакай чараз алай администрациядин тек я (эксклав). Адан автономиядин статус Азербайжандинни Нахчивандин конституциядин ва 1921 йисуз кутIуннавай Москвадинни Карсдин икьраррин къайдайрив кьурвал хуьзва. Эксклав Турциядихъ, Ирандихъ ва Армениядихъ галаз са сергьятра ава. Кърабагъдин дяведилай инихъ Армениядихъ галаз авай сергьятар кIеви я. Азербайжандихъ галаз алакъа Ирандин машиндин рекьяйтIуз ва Нахчивандин аэропортдин куьмекдалди хуьзва.

Тарих

Антик девир

Азербайжандин хъуьтуьл климат ва уьмуьр авуниз кутугай шартIари сифте яшайишдин инсанриз фад заманайрилай ина чпиз макан кутуниз мумкинвал ганай. Сифте яшайишдин инсанри уьмуьр гьалай чкайрин гелер виридалайни пара кьадарда Къарабагъдин, Нахчивандин ва Къазах райондин зонайра дуьздал акъатзава. Къарабагъдин Азых, Таглар ва Зар кьветIера геологри сифте инсанрин кIарабар ва алатар хьтин дуьньядин метлеб авай затIар жагъанай. Азых кьветIедай сифте инсандин са свах амай кIаник рекьуьн кIус жагъанай.

Къазах райондин Дамжылы ва Дашсалагьлы кьветIера ва гьакIни Шишгузей ва Келикли тIвар алай чкайра дегь заманадин инсанрин зегьметдин алатар ва маса затIар дуьздал акъуднай.

КъванцIин девирдин инсанрин амукьаяр Талыш зонадани ашкара авунай.

Алпандин девир

Дегь чIавуз гилан Азербайжандин гегьенш чилерал цIапар къведалди лезги чIаларал рахазвай алпан халкьари уьмуьр ийизвай. Чав агакьай лингвистикадин малуматрилай аквазвайвал, гьа тайифайрин дуьз несилар гилан арчияр, къирицIар, агъулар, табасаранар, лезгияр, цIахурар, удияр, рутулар ва муькуь лезги миллетар я. Са удийрилай гъейри амай миллетар чара-чара тайифайрин сад-садахъ галаз акахьунин нетижада арадал атанвайди я. Чпин сифтегьан къамат, чIал ва дин хвенвайбур са удияр я. Вилик удияр Алпандин вирибурулайни нуфус авай чIехи халкь тир. Абуруз чпин культура, кIел-кхьинар авай. Гила абур Азербайжанда терг хьана къвердавай цIапариз элкъвезвай халкьарикай сад я.

Бязи алимри тестикьарзавайвал, Алпанда классдин жемият чи. э. вилик II виш йисан эхирда туькIуьр хьанвай. Адалай вилик уьлкве гагь Мидиядин сатраприн, гагьни Атропатенадин пачагьрин гьукумдик квай. Чи э. вилик II виш йисан сифте кьилера Куьре вацIалай Араз вацIал кьван экIя хьанвай Алпан ЧIехи Армениядин паталай дяведалди къачунвай. Чи эрадилай вилик II виш йисан эхир кьилера алпандин тайифайри чпиз чара пачагьвал туькIуьрнай, амма а пачагьвал персиядин Сасанидрин аслувилик квай. Ва 457 ийсуз сасанидри алпанрин пачагъвал терг авунай.

VII виш йисуз арабри Алпания фарсаривай дяведалди къачунай. Гьа береда фарсарин кIеви таъсирдик яргъалди квай Куьре вацIун чапла пата авай алпан тайифайри чпин милли кьетIенвал квадарна фарс чIалалди рахазвай. Им асул гьисабдалди гьа чIавуз Азербайжандин кьилин шегьерар хьайи Аран ва Ширван вилаятрин чIехи шегьеррин агьалийриз талукь тир. Амма хуьрерин эгьлийри чпин хайи чIалар хвенвай. Гьа чIаларикай гила чун рахазвай лезги чIалар арадал атанай.

Арабрин гъилик акатай девир

VII виш йисан юкьвара Алпан Араб Халифатдин кьушунрин мукьвал-мукьвал вигьинрик акатнй. Алпандин Гардман вилаятдин кьил тир Жаваншир князьдин тIвар, душмандиз акси румар гудай береда къалурай кьегьалвилиз килигна виринриз чкIанай. Адакай ахпа вири Алпандин регьбер хьанай. Анжах VIII виш йисан сифте кьилера халкьдин къарагъунар ва къалабулух къуватралди алудиз алакьай арабри Алпан ва гьакIни вири Кьиблепатан Къавкъаз кIаник кутунай. Гьа чIавалай чкадин эгьлийрик ислам дин кутунин процесс гатIумнай.

ЦIийи иесийри инсанрал эцигай залан харжидин система, вини везифайрал алай ксари миллетдиз гузвай зулумар ва къанунар чIурунин вакъиаяр, ибур вири алпанвийриз арабар ва абурун гъилибанар тир феодал чиновникар дакIан хьуниз гъанвай. Пехъи халкьдин арада фад-фад наразивилер ва къалабулухар акатиз хьанай.

Ширваншагьрин гьукумат

Илдезигидрин гьукум

Монголрин вигьинар

Къара Гоюнлу ва Агъ Гоюнлу

Сефевидрин гьукумат

Азербайжандин ханвилер

Урусатдин империядик квай девир

АДР

АССР

Къарабагъдин дяве

Гилан Азербайжан

Баянар

  1. «Конституция Азербайджанской Республики»
  2. Численность населения Азербайджана достигла 9,235 млн человек // news.day.az

ЭлячӀунар

Шаблон:Азербайжан