Урусар: различия между версиями

Википедиядихъай
Содержимое удалено Содержимое добавлено
Тегар: Мобил аппаратдай дуьзар хъувун. Мобил жуьредай дуьзар хъувун.
Тегар: Мобил аппаратдай дуьзар хъувун. Мобил жуьредай дуьзар хъувун.
ЦӀар 196: ЦӀар 196:


Махара кьилин персонажар яз гзаф вахтара Иван царевич ва я Иван–дурак, ва абурун душманар тир Баба-яга, Кощей Бессмертный, Змей Горыныч ва гьакIни аламатдин гьайванар (месела Соловей разбойник ва мсб.) къалурнава.
Махара кьилин персонажар яз гзаф вахтара Иван царевич ва я Иван–дурак, ва абурун душманар тир Баба-яга, Кощей Бессмертный, Змей Горыныч ва гьакIни аламатдин гьайванар (месела Соловей разбойник ва мсб.) къалурнава.

===Литература===
Урусрин, иллаки XIX виш йисан литературади дуьньядин культурадиз метлеблу таъсир къалурнава. Урус кхьирагрин машгьур эсерар дуьньядин пара чIалариз таржума авуна ва гзаф миллионрин тиражралди акъуднавайди я.

Вири дуьньядиз машгьур хьайи урус литературадин бине кутур ва вилик тухвай зурба устадар тир кхьирагар Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Некрасов, Крылов, Грибоедов, Фонвизин, Державин, Толстой, Достоевский, Чехов, Тургенев, Есенин, Мандельштам, Шолохов ва масабур хьанай. Вад урус кхьирагар Нобельдин премиядин лауреатар хьанай, ибур — Бунин, Шолохов, Пастернак, Солженицын ва Бродский я.


==Адетдин кIвал==
==Адетдин кIвал==

13:21, 25 февраль 2016 жуьре

Урусар

Дмитрий ДонскойИван ГрозныйАлександр ПушкинПетр ЧайковскийПётр ЧӀехиМихаил ЛомоносовДмитрий Менделеев

Николай ЛобачевскийМихаил ЛермонтовЛев ЯшинАлександр СуворовАнтон ЧеховИван ПавловФёдор Достоевский

Юрий ГагаринКонстантин ЦиолковскийЛев ТолстойАнна ПавловаСергей КоролёвАлександр НевскийФёдор Шаляпин
Кьадар:~ 127-150 миллион[1][2]
Яшамиш жезвай чилер:Урусатдин пайдах Урусат: 111 016 896 (2010 й. Вири Урусатдин сиягьдиз кьачун)[3]
Украина: 8 334 141 (2001 й. сиягьдиз кьачун)[4]
Къазахстан: 3 848 246 (2010 й. сиягьдиз кьачун)
ЧӀал:Урус чӀал
Дин:христианвал
Раса:европадин раса
Мукьва халкьар:украинар, белорусар

Урусар (урусрусские) — рагъэкъэчIдай-славян халкьарин группадиз талукь тир миллет. Кьадардиз килигна Урусатдин (вири агьалидин 80 %) ва Европадин виридалайни чIехи халкь я. Украинада, АСШ-да, Белоруссияда ва дуьньядин маса уьлквейра урусрин чIехи диаспораяр ава. Вири дуьньяда авай урусрин кьадар тахминан 133 миллион кас я.

Жемиатдин фикирар чирзавай вири Урусатдин тешкилатди 2010 йисуз агьалидин арада тухвай жузунрин малуматриз килигна, Урусатда авай урусрин 75 % чеб православие мезгьебдин векилриз талукьарнавай, гьакIни абурун арада са диндизни ибадат тийизвай атеистарни пара ава.

Урусрин хайи чIал – урус чIал я.

Кьадар

Вири дуьньяда урусрин кьадар тахминан 133 миллион кас я (бязи чешмейрив кьурвал 167 миллион кас). Абурукай 111 миллион (2010 йисуз) Урусатда уьмуьр тухузва, им вири уьлкведин агьалидин саки 78 % я. 2002 йисуз Урусатда урусрин кьадар 116 миллион кас яз вири агьалидин саки 80 % туькIуьрзавай. Аквадай гьаларай муьжуьд сан къене урус миллетдин кьадар саки 5 миллион тIимил хьанвай. Ихьтин къати процессдин асул себебрикай сад маса уьлквейриз иммиграция ва урус миллетдиз хас тир тIебии гзаф хьунин дережа пара агъуз хьун я. ЧIехи пай урус хзанри са аял хуниз ва я гьич тахуниз винизвал гузва. Урусатдин маса бинедин халкьарив гекъигайла, урус миллетдин арада никагь квачир хзанрин, чара хьанвай хзанрин кьадар лап чIехиди я.

Виликан СССР-дин уьлквейрани 1991 йисалай 2006 йисалди, эмиграциядин, аялар хунин коэффициент агъуз хьунин себебралди урус миллетдин кьадар 25-30 миллиондилай 17 миллиондал аватнай.

Алай чIавуз урусри Урусатдин Федерациядин агьалидин чIехи пай туькIуьрзава. Идалайни гъейри урусрин чIехи диаспораяр Украина, Белоруссия, Къазахстан, Узбекистан, Латвия, Киргизия, Эстония, Литва, Молдавия, Туркмения, АСШ, Канада, Бразилия, Германия уьлквейра ава.

Урусрин этно группаяр

Чпи уьмуьр тухузвай региондикай, мезгьебдикай, майишатдин жуьредикай аслу яз, урусар агъадихъ галай этнографиядин группайриз пай хьанва:

Кеферпатан Урусатда

Урусатдин кьулан пата

Дондани Къавкъазда

Урусатдин Азия пата

Гъурбатда

Антропология

Урус халкьдин антропологиядин кьетIенвилер алимрин паталай хъсандиз чирнавайди я [7].

Антропологиядин жигьетдай урус миллетдин вири къатар, асул гьисабдалди, са жуьрединбур я [8]. Урусрин антропологиядин юкьван гьисабдалди лишанар РагъакIидай Европадин лишанрихъ галаз я сад къвезва, я са жизви тафаватлу я.

Урусар РагъакIидай патан Европадин агьалидикай чара ийизвай лишанар:

  • Шабалтдин ранг алай чIарар авай инсанрин кьадар расубурулай ва чIулав чIарар алайбурулай пара я. Экуь рангар алай вилер авайбур, мичIи вилер авайбурулай пара ава.
  • РацIамар ва чуруяр кьери я.
  • Чинар гьяркьуь туш.
  • Пелин тиквал тIимил я.

Урусрин арада эпикантус галай инсанар гзаф кьери гьалтзава. Килигнавай 8.5 агъзур касдин арадай эпикантус анжах 12 касдиз авайди ашкара авунай, амани кьерех тир береда. Эпикантусдин гьалтунин икьван кьеривал Германиядин агьалидизни хас я [9].

Чирунрин нетижада малум хьанай хьи, антропологиядин жигьетдай урусар кьве чIехи кластердиз чара хьанва. Кеферпатан ва кьиблепатан. Y хромосомдин полиморфизмдикай къачур малуматрив кьурвал, гегьенш Кеферпатан кластердиз вологдадин урусар, балтар (латышарни литвавияр), финн халкьар ва гьакIни шведар талукь я. Идахъ галаз санал, финн-угоррилай пара урусрин балтрихъ галаз пара ухшарвал ава. ДНК-дин малуматрилай аквазвайвал, кеферпатан урусрин Кеферпатан Европадин халкьар тир норвегар, немецар, австриявияр, швейцарвияр, полякар, боснияр, литваяр, ирландвияр ва шотландивийрихъ галаз ухшарвал ава.

ЧIал

Урус чIал – гьинд-европадин чIаларин хзандиз талукь тир рагъэкъэчIдай патан славян чIаларин группадик акатзава. Кхьинра кирилл графикадал бинеламиш хьанвай урус алфавитдикай менфят къачузвайди я.

Урус чIал – СМТ-дин ругуд официал чIаларикай сад я. 1997 йисуз «Language Monthly» журналдин чинрал акъатнавай макъалада кхьенвай: вири дуьньяда урус чIалан чирвилер 300 миллион касдиз ава (дуьньяда 5 чкадал ала), абурукай 160 миллион касдиз урус чIал хайи чIал я (дуьньяда 7 чка я) [10].

Америкадин Садхьанвай Штатра авай Гэллапан тIварунихъ галай Институтди урус чIалаз талукьарнавай ва кьиле тухвай жемиятдин чирунрин нетижада малум хьанай хьи, виликан СССР-дик квай уьлквейрин агьалидин арада жузунар тухудайла Белоруссиядин агьалидин 92 %, Украинадин 83 %, Къазахстандин 68 % ва Киргизиядин агьалидин 38 % анкетаяр урус чIалалди ацIурнай. Институтди и макъаладиз «Урус чIал – Хайи чIал хьиз» тIвар эцигнай [11].

2009 йисуз АСШ-дин Нью-Йорк штатда хкягъунрин къанунрик дегишвилер кутунай. Кьбулнавай къарардалди, штатдин миллиондилай пара агьалияр авай шегьерра, хкягъунриз талукь тир документар урус чIалазни таржума авуна кIанзавай. Нью-Йоркда урус чIал официалдиз кьабулнавай къецепатан чIаларикай сад хьанвай. Адалай вилик и сиягьдик испан, корей, филиппин, креол ва китай чIалан пуд нугъат акатнай [12].

1991 йисалди урус чIал СССР-дин саки гьукуматдин чIал хьиз, халкьарин арада рахадай чIал тир.

Алай чIавузни урус чIал виликан СССР-дин уьлквейра кьведлагьай чIал ва я хайи чIал хьиз гегьеншдиз кардик ква.

Советрин вахтунда СССР-дай вири дуьньядиз чкIанвай эмигрантар пара авай уьлквейра, месела (Израиль, Германия, Канада, АСШ, Австралия ва мсб.) урус чIалал ТВ ва радио гунугар, газетар вахт-вахтунда акъудзава, мектебра урус чIалан тарсар гузва.

Израильда урус чIал бязи юкьван мектебрин чIехи классра къецепатан чIал хьиз чирвилерин программада ава. XX виш йисан 80-й йисаралди РагъэкъэчIдай патан Европадин уьлквейрин мектебра урус чIал асул къецепатан чIал хьиз физвай [13].

Халкьарин арадин Космосдин Станцияда кIвалахзавайбурун виридаз урус чIал рахунин дережада чир хьун мажбур я [14].

ЧIалан нугъатар

Урус чIала пуд нугъатдин группаяр ава, ибур: кеферпатан («о» лугьуз рахазвай), кьиблепатан («а» лугьуз рахазвай) ва кьулан патан нугъатар я. Вичин нубатда абур пара кьадарда гъвечIи чкадин рахунриз апай хьанва. Кеферпатан ва кьиблепатан нугъатрин арадавай сергьят Псков — Тверь — Москва — Нижний Новгород шегьеррин цIарцIелайтIуз физва [15]. И кьве нугъатрин арада кьулан нугъатдин группадик квай чкадин рахунри чка кьунва. Нугъатрин ва абурук акатзавай чкадин рахунрин арада инсанри са-сад гъавурда гьат тийидай хьтин тафават авач. Тафават анжах ахъа ванерин ва лексикадин бязи къатара кьатIуз жеда.

Кеферпатан нугъатдик пуд группада рахунар акатзава:

  • Ладого-Тихвинскдин группа
  • Вологодадин группа
  • Костромадин группа

Кьиблепатан нугъатдик квай вад рахунрин группаяр:

  • РагъакIидай патан группа
  • Вини-Днепрдин группа
  • Вини-Деснадин группа
  • Курск-Орёлдин группа
  • Рязаньдин группа

Кьулан нугъатрин рахунар:

  • Гдовдин группа
  • Псковдин группа
  • Владимир-Поволжьедин группа

Урус чIалан асул къамат ва литературадин чIал кьулан нугъатрин рахунрал бине къачуна.

Алай чIавуз, массайрин малуматрин такьатрин ва мектебрин чирвилерин вилик финин куьмекдалди и нугъатрин арада тафават гзаф тIимил хьанва ва къвердавай квахьзава.

Тарих

Урус халкьдин арадал атуникай

Сифте славян халкьарин тарих лингвистика, ономастика, археология, антропология хьтин илимрин куьмекдалди алимрин паталай хъсандиз чирнавайди я. Гьинд-европадин халкьарин хайи ватан гьинаг тиртIа гила лугьуз четин я, идан патахъай шумудни са гиманар ава. Алимрин фикирралди, гьин-европадин халкари, Гималай суварилай РагъакIидай патан Европадал кьван ва Прибалтикадилай Палестинадал кьван экIя хьанвай, тахминан 6 миллион км² майдан алай гегьенш чилерал уьмуьр ийизвай.

Лингвистикадин малуматрин бинедаллаз гиман ийизва хьи, гьинд-европадин чIал цIийи чIалариз чкIайдалай кьулухъ, тахминан чи э. в. II агъзур йисара славянрин несилри Юкьван Европада протогерман ва протоиталик тайифайрихъ галаз къуншидал уьмуьр гьалзавай. Чи эрадилай вилик I агъзур йисуз дегь-славян чIал арадал атанай. Чи э. в I агъзур йисарин эхирра — чи. э. в III – V виш йисан къене славян чIалан нугъатар арадал атанай. Гьа девирда славян халкьарин балт, иран, герман, фракия ва кельт халкьарихъ галаз кIеви алакъаяр авай. Идахъ галаз санал, славян чIалариз виридалайни ухшарди балт чIалар я.

Дуьз I агъзур йисан эхирдалди славянри мийитар курзавай, гьавиляй Юкьван Вишйисан девирдалди славян халкьарин антропологиядикай малуматар авач.

Археологиядин малуматриз килигна, кьилдин миллет хьиз славянар чи э. в I агъзур йисарин юкьвара, лугадин культурадин ва абурун чилерал атанай поморьедин тайифайрин культурадин сад-садахъ галаз акахьунин нетижада арадал атанай.

XII виш йисуз рагъэкъэчIдай патан славян халкарин сад-садахъ галаз акахьунин рекьелди дегь-урус миллет арадал къвез эгечIнай.

Дегь-Урус гьукуматдин чкIунин ва татарринни-монголрин вигьинрин себебралди, гьеле кьилдин халкь хьиз тамамдаказ туькIуьр тахьай дегь-урус миллетни сад садавай тайифайриз къакъатнай. Гуьгъуьнлай, Русьда авай гъвечIи князьвилер сифте Москвадин ЧIехи Князьвилин, ахпа Литвадин ЧIехи Князьвилин ва эхирда Речь Посполитая гьукуматдин гъилик акатна сад хьайидалай кьулухъ, дегь-урус миллетдикай пуд миллет арадал атанай, ибур: белорусар, урусар ва украинар тир.

Урусар – асул гьисабдалди рагъэкъэчIдай патан славян тайифаяр тир кривичи, словенар, вятичи, северянар ва XII—XIII виш йисара Поднепровьедай куьч хьана атанвайбурун сад-садахъ галаз акахьунин нетижада арадал атанвай халкь я. Урус халкьдин энтогенездиз, славянрин колонияйра уьмуьр гьалзавай финн-угор тайифайрин (меря, мещера, мурома, чудь заволоцкая) акахьунини тIимил дережада таъсир къалурнай.

Идалайни гъейри, гиман ийизва хьи, рагъэкъэчIдай патан славян халкьари, иллаки вятичри балт тайифа тир голядь ва финн-угор тайифа – меря ассимиляция авуна чпиз элкъуьрнай.

Урус алим-славист В. В. Седован фикирдалди, гилан къаматдал атанай урус миллетдин хайи муг Владимир-Суздальдин Русь тир.

Урус халкьдин милли кьатIуниз ва халкьдин арада садвилин гьиссинин къарагъуниз 988 йисуз князь Владимира кьиле тухвай Русьдин Крещениеди (хашунин цяй ягъуни) лап зурба таъсир ганай. Христианвал кьабул авур югъ урусрин тарихда виридалайни чIехи метлеб авай чка кьунва. Диндихъ галаз санал урусрин культура чпин милли суваррив, адетрив, календарьдив, инсанрин тIварарив, алфавитдив девлетлу хьанай. Культурадин жигьетдай гзаф вилик фенай.

Гьа чIавалай къедалди а князьдин къаматди урусрин махара ва кьисайра кьетIен чка кьунва. Владимир тIвар урусрин арада виридалайни мукьвал-мукьвал гьалтзавай тIварарикай сад я.

ТIварцIикай

Урус миллетдин «русские» тIвар, чпин дегь девирдин уьлкведин тIварцIихъ галаз алакъалу я. «Русские» гаф «русские люди» (Урусатдин инсанар) гафарикай арадал атанвай сифет я. Тарихдин къене "люди" гаф къакъатна "русские" аламукьнай.

Дегь-славян чIалалди халкьдин тIвар "рѹсьскъ", "рѹсьскыи" тир. Вичин нубатда и гаф, «Рѹсь» гафуникай ва адак гилиг хьанвай, чкадиз талукьвал къалурзавай «ьск» суффиксдикай туькIуьр хьанвай. «Русь» гаф гьам, миллетдин гьамни абурун уьлкведин тIвар тир.

XVII–XVIII виш йисарин къене "русь" тIвар дегиш хьана, "россияне"-диз элкъвенай. Гуьгъуьнлайни, XVIII–XIX виш йисарин арада урус миллетдин тIвар — "великоруссы" хьанвай. "Малороссар" а чIавуз гилан украинар тир.

XVIII–XIX виш йисара рахунин урус чIалай виридаз малум тир къенин "русские" гаф литературадин чIалаз гьатнай ва кIеви чка кьунвай. Амма а девирда "русские" гафуналди пуд халкь тайин жезвай – урусар, белорусар, украинар. Великороссриз (яни урусриз) и гаф анжах 1917 йисуз талукь хьанай.

Антропонимика

988 йисуз князь Владимирди Русь христианвилиз элкъуьрдалай кьулухъ, урусрин арада грек бинедин тIварар гьатнай, месела: Андрей, Алексей, Александр, Анатолий, Аркадий, Афанасий, Василий, Георгий, Григорий, Макар, Николай, Пётр, Степан, Тимофей, Фёдор, Анастасия, Елена, Зинаида, Зоя, Ирина, Ксения.

Урусри са кьадар латин тIварар (Антон, Валентин, Сергей) ва чувуд тIварар (Иван, Илья, Михаил, Семён, Яков, Анна, Елизавета, Мария) кьабулнай.

Гила урусриз бинедин славян тIварар лап тIимил ама, абурни цIурувилиз килигна аялриз кьериз эцигзавайди я. Дегь славян тIварарикай амайбур месела ибур я: Владимир, Всеволод, Ярослав, Богдан, Людмила.

Инсандин кьилдин тIварцIелай гъейри урусдин тIварцIе касдин жинсиникай аслу яз "ович" ва я "овна" суффикс гилигна бубадин тIварни къалурзавайди я.

Урусрин фамилияяр "-ов" ("-ев") ва я "-ин" суффиксар гилигна туькIуьр жезва (месела, Петров, Никулин). Дишегьлийрин фамилияйрин эхирда "- а" куьтягьун гилигзава (мисал патал, Петрова).

Урусрин фамилияйрин чIехи пай, виликан несилрин пеше ва я кеспидихъ галаз алакъалу я. Месела "Кузнецов" фамилия алай касдин чIехи бубаяр ва я адалайни вилик галай несилар мумкин я чатун устIарар тир.

Литературадин харусенят

Милли фольклор

Урусрин сивин эсеррин дегь чIаван къатар тир махар, былинаяр, лирлияр, бубайрин мисалар, фадлугьунар – абурун милли фольклор туькIуьрзава. Былинайра дегь Русьдин уьмуьр, гьа девирдин вакъиаяр, женгер, кьегьал инсанар дуьздал акъатзава. Былинайра къалурнавай урусрин душманрин рольда гзаф вахтара куьчери халкьари (монголар, татарар), бязи вахтара гъуьлягъдин къматда гьатнавай ксари, месела Тугарин (им XI виш йисуз кыпчакрин хан тир Тугоркан я) чка кьунва. Абурун аксиниз экъечIзавай кьегьалар адет тирвал Илья Муромец, Добрыня Никитич, Алёша Попович ва масабур я.

Махара кьилин персонажар яз гзаф вахтара Иван царевич ва я Иван–дурак, ва абурун душманар тир Баба-яга, Кощей Бессмертный, Змей Горыныч ва гьакIни аламатдин гьайванар (месела Соловей разбойник ва мсб.) къалурнава.

Литература

Урусрин, иллаки XIX виш йисан литературади дуьньядин культурадиз метлеблу таъсир къалурнава. Урус кхьирагрин машгьур эсерар дуьньядин пара чIалариз таржума авуна ва гзаф миллионрин тиражралди акъуднавайди я.

Вири дуьньядиз машгьур хьайи урус литературадин бине кутур ва вилик тухвай зурба устадар тир кхьирагар Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Некрасов, Крылов, Грибоедов, Фонвизин, Державин, Толстой, Достоевский, Чехов, Тургенев, Есенин, Мандельштам, Шолохов ва масабур хьанай. Вад урус кхьирагар Нобельдин премиядин лауреатар хьанай, ибур — Бунин, Шолохов, Пастернак, Солженицын ва Бродский я.

Адетдин кIвал

Милли алукIунар

ЦIун-кIвал

Урусар – дуьньядин илимда

Хзан

Дин

Баянар

  1. Сколько русских живет в России и на Земле?
  2. Нас 150 миллионов
  3. Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010
  4. Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык
  5. Molokane. Short Description and History
  6.  (инг.) Pryguny and Molokane in Baja California, Mexico. Архивация 17 август 2012. Ахтармишун 14 августа 2012.
  7. Дерябин В. Е. Современные восточнославянские народы // Восточные славяне. Антропология и этническая история / Под редакцией Алексеева, Татьяна Ивановна (антрополог)Т. И. Алексеевой. — Издание 2-е, дополненное. — Москва: Научный мир, 2002. — С. 30—59. — 342 с. — 1000 экз. — ISBN 5-89176-164-5.
  8. Бунак В. В. Происхождение и этническая история русского народа по антропологическим данным. — Москва: Наука, 1965. — Т. 88 (новая серия). — (АН СССР. Труды института этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая).
  9. Чебоксаров Н. Н. Монголоидные элементы в населении Центральной Европы  (урус) // Уч. зап. МГУ. — Москва: 1941. — В. 63. — С. 235—270.
  10. The World’s Most Widely Spoken Languages
  11. Russian Language Enjoying a Boost in Post-Soviet States — … In addition to sampling error, question wording and practical difficulties in conducting surveys can introduce error or bias into the findings of public opinion polls.
  12. Русский язык стал официальным языком в штате Нью-Йорк  (урус). АНН news (11 август 2009). Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 7 декабрь 2009.
  13. Российское образование для иностранных граждан
  14. [http://web.archive.org/web/20070423142045/http://www.tvkultura.ru/issue.html?id=49210 Телеканал «Культура». Всемирный день авиации и космонавтики
  15. Дурново Н. Н., Соколов Н. Н., Ушаков Д.Н, Опыт диалектологической карты русского языка в Европе с приложением очерка русской диалектологии. М., 1915.

ЭлячIунар