Ахцегь: различия между версиями
Нет описания правки |
Нет описания правки |
||
ЦӀар 129: | ЦӀар 129: | ||
=== Гьава === |
=== Гьава === |
||
Гьава юкьван дережадинди я. Гад кьуру, юкьван дережадин чимивал квай, зегьемвални пара кудай чимивал галачирди я. Гатуз ракьинин йикъар 65 % я, абурукай 19 % кьуруни чими гьавадиз аватзава. Кьуьд хъуьтуьл, январьда юкьван [[температура]] 1,3°, микьивилер авай йикъар 25 %, 0° авай йикъарни — 50 % тешкилзава. Зул чимини кууру я. Юкьван гьисабдалди йисан температура 10,8 ºС я. Дагъустанда рагъдин экуь йикъарив садлагьай чкада ава, йиса 2553 сят. ЧӀехи бере гар авачир йикъар я, гьава михьи, ахъа, ламувал квачир я<ref>[http://www.pogodaru.ru/pogoda.php?value=37663 Прогноз погоды на Ахты]</ref>. |
Гьава юкьван дережадинди я. Гад кьуру, юкьван дережадин чимивал квай, зегьемвални пара кудай чимивал галачирди я. Гатуз ракьинин йикъар 65 % я, абурукай 19 % кьуруни чими гьавадиз аватзава. Кьуьд хъуьтуьл, январьда юкьван [[температура]] 1,3°, микьивилер авай йикъар 25 %, 0° авай йикъарни — 50 % тешкилзава. Зул чимини кууру я. Юкьван гьисабдалди йисан температура 10,8 ºС я. Дагъустанда рагъдин экуь йикъарив садлагьай чкада ава, йиса 2553 сят. ЧӀехи бере гар авачир йикъар я, гьава михьи, ахъа, ламувал квачир я<ref>[http://www.pogodaru.ru/pogoda.php?value=37663 Прогноз погоды на Ахты]</ref>. |
||
=== Чиликай малумат === |
=== Чиликай малумат === |
||
Накьв суванни — чуьлдин ва суванни — никин жуьредикай, чебдин аспидни кереж къван квай чепрекьандикай ибарат я. |
Накьв суванни — чуьлдин ва суванни — никин жуьредикай, чебдин аспидни кереж къван квай чепрекьандикай ибарат я. |
||
=== Флорани фауна === |
=== Флорани фауна === |
||
Хуьре суван лекьер, къавкаъздин агома (хуьрлуьнкӀдин са жуьре), агъу квай гъуьлягъар, акъребар, агъу квай хуьшреканар гьалтзва. Ахцегьрин къерех чкайра къурер, сикӀер, жанавурар, чакъалар, миргер, къабанар, суван яцар, суван цӀегьер, цӀуцӀулар, хундузар, машахар, татар кьифер акваз жеда<ref>[http://www.ecosystema.ru/08nature/rept/024.htm Экологический центр «Экосистема»]</ref>. |
|||
== Ахцегьрин |
== Ахцегьрин минерал ятар == |
||
Хуьряй вад км кьиблединни — рагъакӀидай патай, АхцегьвацӀун чапла къерехда, кӀама Ахцегьрин минерал цин чешме ава. Ахцегьдин минералдин чешмедик пуд жуьре ятар ква: гугурт квай [[водород]]дин, [[бром]] квай водороддин ва [[йод]] квай бромдин минерал ятар. Цин чимивал йисан бередикай аслу яз 38-40 °C ва 65-68 °C арара юзурзва. Ина «Ахцегьар» тӀвар авай, бальнеологиядин ял ядай чка ава<ref name=resort>[http://www.aquaexpert.ru/resort/?place=1094 Бальнеологический курорт «Ахты»]</ref>. |
|||
== Тарих == |
== Тарих == |
11:38, 5 декабрь 2016 жуьре
Хуьр
|
Ахцагь, Ахцегь, Ахцегьар (урус. Ахты) — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай хуьр. Райондин администрациядин кьилин хуьр я. «Ахцегьрин» хуьруьнсоветдик акатзава.
Дагъустандин туризмдин ва культурадин чIехи метлеб авай юкьварикай сад я. Ахцегьрин 2500 йисалай пара яшар ава, ам Дагъустандин виридалайни дегь хуьрерикай сад я [1].
Этимология
Хуьурьн тӀварцӀин дуьз этимология гилани малум туш, идан гьакъиндай сад-садав кьан тийизвай пара фикирар ава:
- «Цагь» гафунин са шумуд мана гузва: цӀай, къул, кӀвал, яшамиш жедай чка, хуьр. Дегь лезги чӀалал «Ах» — «чи», «хайи» мана гузвай гаф тир. Ахцагь — «хайи хуьр», «чи хуьр».
- Ахцегь хуьруьн тӀвар чувуд чӀалан «ахоти» — «вах» гафуникай арадал атанвайди мумкин я. Кьисадив кьурвал, Ахцегь жемятди ислам дин кьабул тийизвайвиляй, Надир — шагьан кьушундиз хуьр тарашна халкь терг ийиз кӀанзвай, халкьдин арада гьуьрмет авай са кешишдиз ин хабар чир хьайила, садлагьайди ада вичи ислам кьабулна ва фарсарин кьушундин чӀехибурукай садаз вичин вах гъуьлуьз гана. Хуьруьз цӀйи «Ахоти» тӀвар эцигнавай, гуьгъуьнлай «Ахцегьдиз» масакӀа хьана [2].
- ТӀвар—ван авай теолог ва тарихдар М. Ражабован фикирдай, хуьруьн тӀвар лезги чӀалан ахцегь нугъатдин «Ахцаъ» — «Ацукь» гафуникай арадал атанва.
- Ахцегь — наме хроникада лугьузва, Ахцегьрин гьаким мусурман Дервишайи гзаф сандин хазар кьушунрин чуькьуьникди мажбур яз Кьвевар гьаким Абу — Муслимдикай куьмек кӀан хьана, адани Дервишайидиз вичин вах Умм аль-Муминат гъуьлуьз гана ва хазаррин гьаким Самсам тарашиз вичин кьушун ракъурна. Гуьгъуьнлай, Самсам кӀиник кутуна кьулухъ, Дервишайи мадни Абу — Муслиман патав фена, Кьвевардин гьакимди мугьманар кинаралди кьабулна ва ахпа Дервишайидин Шах — Бани хуьруьз цӀийи «Ухти» тӀвар эцигна, са шумуд бередай «Ахты» диз элкъвена. Гьа тегьерда, хуьруьз Абу — Муслиман вах Умм аль-Муминатан гьуьрметдай тӀвар эцигнавай. «Ухти» араб чӀалал «вах» лагьай гаф я.
Са шумуд версия аватӀани, хуьруьн тӀвар дегь чӀавалай гилалди «Ахцагь» ва гзафвилин кьадардин формада «Ахцагьар» хьиз амукьнава.
География
Алай чка
Ахцегьан бегвал
Сувун жемятрин ваде
Кьилин макъала: Ахцегьпарадин азад жемият
XIX виш йис
XX виш йис
Ксар
Тарихдикай
ЧӀал
Ахцегьжувар, лезги чӀалан самур нугъатдиз талукь тир ахцегь нугъатдин ахцегь рахундив рахазва.
Экономикани инфратуькӀуьрунар
Промышленность
Хуьруьн майишатар
Къуллугъдин хелер
- Мугьманвилин кӀвал «Самур»
- Бальнеологиядин ял ядай чка «Ахты»
- Сагъвилерин комплекс «Ахты»
- Аялрин ревмокордиологиядин санаторий «Ахты» [3].
Туризм
Энергетика
Ахцегь вацӀал 1,8 мВ къуват авай цин электростанция кардик ква. 2011 июньдилай Самур вацӀал, вацӀун сивелай 102 км яргъада цӀийи 22 мВ къуватдин ЦЭС эцигиз планра ава [4].
Транспорт
Культура
Суварарни фестивалар
МискӀинар
Музеяр
Театраяр
Муькъвер
Жалилова Алладин тварунихъ галай устӀарвилин мектеб
Ахцегьан къеле
Кьилин макъала: Ахцегьан къеле
Паркарни имаратар
Ахцегьра пуд парк ава.
- Тагьир Хуьруьгвидин тӀварунихь галай парк, ина Т. Хуьруьгвидин имарат ава.
- Валентин Эмирвидин парк, ина экечӀунар ийидай сегьне ава. В. Эмирован имарат; ин паркуна гьайр йисуз лезги халкьдиз талукь тир Шарвили сувар кьиле тухузва.
- Абдул Мухътедир Айдинбеквидин парк, ина адан имаратни клуб аваз я.
Монументар:
- Лезги эпосдин кьегьел Шарвилидин тӀварунихь галай мемориал ротонда.
- ЧӀехи дяведин иштиракчийриз ядигар яз эцигнавай обелиск.
- Ленинан, Аскар Хасбулат-Сарыджадин, Валентин Эмирован, Тагьир Хуьруьгвидинни Муьхътедир Айдунбегвидин имаратар.
Жемятдин кеспияр
Медиани алакъа
Чирвал
Кьиспесдай
Шикилар
-
«Ушехъан»
-
«Идрис муьгъ»