Ахцегь: различия между версиями

Википедиядихъай
Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки
Нет описания правки
ЦӀар 73: ЦӀар 73:


=== Алай чка ===
=== Алай чка ===
<!-- [[Файл:Ахцегьдин акунар.jpg|thumb|300x300px|Ахцегьрин акунар]]
[[Файл:Ахцегьдин акунар.jpg|thumb|300x300px|Ахцегьрин акунар]]
Ахцегь, Дагъустан республикадин кьибле пата, [[Самур]] [[вацӀ]]уз [[АхцегьвацӀ]] авахьзвай дугунда авайди я. ЦӀару къванцӀин, тамар авачир суварин юкьва, Гетин кьил 2788, Ухиндагъ 1870, Шалбуздагъ 4142 суварин арада ава. Кьибле патай Ахцегьаз Самурдин цӀиргъ, кьиблединни рагъакӀидай патай Гельмец — Ахцегьрин цӀиргъ, кьиблединни рагъэкъечӀдай патай къвалара авай цӀиргъер агатнава.
Ахцегь, Дагъустан республикадин кьибле пата, [[Самур]] [[вацӀ]]уз [[АхцегьвацӀ]] авахьзвай дугунда авайди я. ЦӀару къванцӀин, тамар авачир суварин юкьва, Гетин кьил 2788, Ухиндагъ 1870, Шалбуздагъ 4142 суварин арада ава. Кьибле патай Ахцегьаз Самурдин цӀиргъ, кьиблединни рагъакӀидай патай Гельмец — Ахцегьрин цӀиргъ, кьиблединни рагъэкъечӀдай патай къвалара авай цӀиргъер агатнава.



12:04, 5 декабрь 2016 жуьре

Урусатдин пайдах Хуьр
Ахцегьар
урусАхты
Ахцегьар
Ахцегьар
Уьлкве
Урусат
Федерациядин субъект
Дагъустан
Муниципал район
Хуьруьнсовет
Кьил
Тажибов Мирзамегьамед Робертович
Статус
АП-дин кьакьанвал
1054 м
Агьалияр
13 400 кас (2011)
Миллетар
Динар
Чпи-чпиз гузвай тӀвар
ахцагьжуь
Сятдин чӀул
Телефондин код
+7 87263
Почтайрин индексар
368730, 368731
Автомобилдин код
05
Код ОКАТО
82 206 805
Официал сайт
Хуьруьн шикилар
Космосдай акунар
Ахцегь (Дагъустан)
Магьачкъала
Ахцегь
Ахцегьар
Ахцегь (Ахцегь район)
Ахцегь
Ахцегьар

Ахцагь, Ахцегь, Ахцегьар (урусАхты) — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай хуьр. Райондин администрациядин кьилин хуьр я. «Ахцегьрин» хуьруьнсоветдик акатзава.

Дагъустандин туризмдин ва культурадин чIехи метлеб авай юкьварикай сад я. Ахцегьрин 2500 йисалай пара яшар ава, ам Дагъустандин виридалайни дегь хуьрерикай сад я [1].

Этимология

Хуьурьн тӀварцӀин дуьз этимология гилани малум туш, идан гьакъиндай сад-садав кьан тийизвай пара фикирар ава:

  • «Цагь» гафунин са шумуд мана гузва: цӀай, къул, кӀвал, яшамиш жедай чка, хуьр. Дегь лезги чӀалал «Ах» — «чи», «хайи» мана гузвай гаф тир. Ахцагь — «хайи хуьр», «чи хуьр».
  • Ахцегь хуьруьн тӀвар чувуд чӀалан «ахоти» — «вах» гафуникай арадал атанвайди мумкин я. Кьисадив кьурвал, Ахцегь жемятди ислам дин кьабул тийизвайвиляй, Надир — шагьан кьушундиз хуьр тарашна халкь терг ийиз кӀанзвай, халкьдин арада гьуьрмет авай са кешишдиз ин хабар чир хьайила, садлагьайди ада вичи ислам кьабулна ва фарсарин кьушундин чӀехибурукай садаз вичин вах гъуьлуьз гана. Хуьруьз цӀйи «Ахоти» тӀвар эцигнавай, гуьгъуьнлай «Ахцегьдиз» масакӀа хьана [2].
  • ТӀвар—ван авай теолог ва тарихдар М. Ражабован фикирдай, хуьруьн тӀвар лезги чӀалан ахцегь нугъатдин «Ахцаъ» — «Ацукь» гафуникай арадал атанва.
  • Ахцегь — наме хроникада лугьузва, Ахцегьрин гьаким мусурман Дервишайи гзаф сандин хазар кьушунрин чуькьуьникди мажбур яз Кьвевар гьаким Абу — Муслимдикай куьмек кӀан хьана, адани Дервишайидиз вичин вах Умм аль-Муминат гъуьлуьз гана ва хазаррин гьаким Самсам тарашиз вичин кьушун ракъурна. Гуьгъуьнлай, Самсам кӀиник кутуна кьулухъ, Дервишайи мадни Абу — Муслиман патав фена, Кьвевардин гьакимди мугьманар кинаралди кьабулна ва ахпа Дервишайидин Шах — Бани хуьруьз цӀийи «Ухти» тӀвар эцигна, са шумуд бередай «Ахты» диз элкъвена. Гьа тегьерда, хуьруьз Абу — Муслиман вах Умм аль-Муминатан гьуьрметдай тӀвар эцигнавай. «Ухти» араб чӀалал «вах» лагьай гаф я.

Са шумуд версия аватӀани, хуьруьн тӀвар дегь чӀавалай гилалди «Ахцагь» ва гзафвилин кьадардин формада «Ахцагьар» хьиз амукьнава.

География

Алай чка

Ахцегьрин акунар

Ахцегь, Дагъустан республикадин кьибле пата, Самур вацӀуз АхцегьвацӀ авахьзвай дугунда авайди я. ЦӀару къванцӀин, тамар авачир суварин юкьва, Гетин кьил 2788, Ухиндагъ 1870, Шалбуздагъ 4142 суварин арада ава. Кьибле патай Ахцегьаз Самурдин цӀиргъ, кьиблединни рагъакӀидай патай Гельмец — Ахцегьрин цӀиргъ, кьиблединни рагъэкъечӀдай патай къвалара авай цӀиргъер агатнава.

Ахцегьрай маса шегьерризни шегьервилин хуьрериз авто — рекьин яргъавал.

Шегьердин / хуьруьн
— тӀвар
Яргъавал, км
1 Магьачкъала 250
2 Кьвевар 100
3 Билиж 93
4 Кьасумхуьр 85
5 Мегьарамдхуьр 65
6 Усугьчай 14
7 Рутул 30
8 Хин 33
9 Мискискар 8
10 Луткун 2

Къенепатан малумат

СамурвацӀ Ахцегьрин кефер патай физва. АхцегьвацӀу хуьр кьвенал пайзава, кьибле патай кефер патаз фена СамурвацӀуз авахьзва. Ахцегь хуьруьн тарихвилин юкь КӀелезхев сувдин къваларал ала, амай пайни Самур дугунда, цӀиргъерин арадин цӀалцӀам чкада. АхцегьвацӀун къерех кьуна, Къурукал хуьр галайвал 2-3 километр виниз салар галай кӀвалерин пуруяр физваОшибка цитирования Отсутствует закрывающий тег </ref>.

Чиликай малумат

Накьв суванни — чуьлдин ва суванни — никин жуьредикай, чебдин аспидни кереж къван квай чепрекьандикай ибарат я.

Флорани фауна

Хуьре суван лекьер, къавкаъздин агома (хуьрлуьнкӀдин са жуьре), агъу квай гъуьлягъар, акъребар, агъу квай хуьшреканар гьалтзва. Ахцегьрин къерех чкайра къурер, сикӀер, жанавурар, чакъалар, миргер, къабанар, суван яцар, суван цӀегьер, цӀуцӀулар, хундузар, машахар, татар кьифер акваз жеда[3].

Ахцегьрин минерал ятар

Хуьряй вад км кьиблединни — рагъакӀидай патай, АхцегьвацӀун чапла къерехда, кӀама Ахцегьрин минерал цин чешме ава. Ахцегьдин минералдин чешмедик пуд жуьре ятар ква: гугурт квай водороддин, бром квай водороддин ва йод квай бромдин минерал ятар. Цин чимивал йисан бередикай аслу яз 38-40 °C ва 65-68 °C арара юзурзва. Ина «Ахцегьар» тӀвар авай, бальнеологиядин ял ядай чка ава[4].

Тарих

Дегь ваде

Ахцегь Дагъустандин виридалайни дегь яшамиш жедай чкайрик квайди я. Гьи чӀавуз ада бине кьунвата гилани малум туш, алимрин фикирдай ч.э. вилик I агъзур йисан юкьвалай ч.э. вилик II агъзур йисарал кьван юзурзава. Чи эрадин кьиле Ахцегьрин тӀвар ТӀури тир. Гьа чӀавузни ина цунвал, хъенчӀинвални ракьун расунар вилик физвай. 5 виш йисуз Алпан пачагьвал чукӀайла, лекьер амукьзвай чкада цӀуру — феодалвилин пачагьлугъ Лакз гьасил хьанва, Ахцегьни адак акатна.

Юкьван ваде

Ахцегь — Наме: 560—575 ийсариз эмир Шагьбани Ахцегьдиз гьакимвал ийизва, ада гьакимвал тухвазвай береда КӀелезхев сувда фарси «Шахбани» къеле эцигнатир; Ахцегьдиз, ТӀури тӀвар алудна Шагьбани эцигнатир. 561 йисуз Ахцегьдин гьамамриз гьахьун гьавай хьана. 575—587 йисуз эмир Шагьбани кьейила кьулухъ, Ахцегьдин гьакимвал адан хва Шагь — Асандин гъилиз гьатна. Сасанидрин мулкуна авай Дербент шегьер, 625 йисуз хазарар паталай кьунва. 8 виш йисуз, хазарар Ширван кьурла кьулухъ, Ахцегьдин мукьвал авал Миграгъ хуьруьз гьакимвал ийиз абуру эмир Самсам тайин авуна. Эмир Самсамди вичин чка кӀивиз кьун паталай, ун чапла къерехда авай Къаракуьре хуьруьн вилик Тарса шегьер эцигна. Са тӀимил вахтунилай Самсамаз Ахцегьдиз гьакимвал ийиз кӀан хьана. Самсама Ахцегьдиз пуд вигьин авунатир. Садлагьай вигьин чӀавуз, Самсамдин кьушунри хвадай яд Ахцегь вацӀай ваъ, Самур вацӀай къачузватир.

Кьилиз акъуд хьанвачир садлагьай фигьиндилай кьулухъ, абуру пуд варз Шагьбани къеледилай Ахцегь вацӀуз рехъ ягъзавай. Кьведлагьай вигьин ругуд варз давамна, чпин мурад арадиз гъиз тежезвай Самсам Ахцегьдай хъфенва. Пуд йисалай Самсамди мад са, 7 йис давам хьанвай алахъун ийиз эгечӀна. Чара амачир Ахцегьдин чӀехиди Дервишайи, Рутулдин, Жиникдинни Тарсадин эмиррикай куьмек кӀан хьана. Женг тухвазвай кьве патайни чӀехи кьиникьар хьана. И ягъунра Дервишайидин хва Шагь — Къасумни кьена. Эхирни кӀаник акатнай Самсам Ахцегьдай кьулухъ хъфин мажбур хьана. ЯтӀани 15 йис алатайла ада Ахцегьаз йифин вигьин авуна, хуьр барбатӀна, хуьруьнвийрин чӀехи пай къирмишнатир.


Ахцегьан бегвал

Сувун жемятрин ваде

Кьилин макъала: Ахцегьпарадин азад жемият


XIX виш йис

XX виш йис

Ксар

Тарихдикай

ЧӀал

Ахцегьжувар, лезги чӀалан самур нугъатдиз талукь тир ахцегь нугъатдин ахцегь рахундив рахазва.

Экономикани инфратуькӀуьрунар

Промышленность

Асул макъала: Ахцегьрин гьамамар

Хуьруьн майишатар

Къуллугъдин хелер

  • Мугьманвилин кӀвал «Самур»
  • Бальнеологиядин ял ядай чка «Ахты»
  • Сагъвилерин комплекс «Ахты»
  • Аялрин ревмокордиологиядин санаторий «Ахты» [5].

Туризм

Энергетика

Ахцегьрин ЦЭС

Ахцегь вацӀал 1,8 мВ къуват авай цин электростанция кардик ква. 2011 июньдилай Самур вацӀал, вацӀун сивелай 102 км яргъада цӀийи 22 мВ къуватдин ЦЭС эцигиз планра ава [6].

Транспорт

Культура

Суварарни фестивалар

МискӀинар

Музеяр

Театраяр

Муькъвер

Идрисан муьгъ
Джиорс ва Дебернардидин муьгъ

Жалилова Алладин тварунихъ галай устӀарвилин мектеб

Ахцегьан къеле

Кьилин макъала: Ахцегьан къеле


Паркарни имаратар

Файл:Muhtadir aydinbekov.jpg
Абдул Мухътедир Айдинбеквидин имарат

Ахцегьра пуд парк ава.

Монументар:

  • Лезги эпосдин кьегьел Шарвилидин тӀварунихь галай мемориал ротонда.
  • ЧӀехи дяведин иштиракчийриз ядигар яз эцигнавай обелиск.
  • Ленинан, Аскар Хасбулат-Сарыджадин, Валентин Эмирован, Тагьир Хуьруьгвидинни Муьхътедир Айдунбегвидин имаратар.

Жемятдин кеспияр

Медиани алакъа

Чирвал

Кьиспесдай

Шикилар

Баянар

ЭлячӀунар