Цацархуьр: различия между версиями
Нет описания правки |
|||
ЦӀар 1: | ЦӀар 1: | ||
{{ЯШЧ2 |
{{ЯШЧ2 |
||
|тӀвар= |
|тӀвар=Цацархуьр |
||
|статус= Хуьр |
|статус= Хуьр |
||
|вичин чӀалал тӀвар = {{lang-ru|Заза}} |
|вичин чӀалал тӀвар = {{lang-ru|Заза}} |
||
ЦӀар 53: | ЦӀар 53: | ||
}} |
}} |
||
''' |
'''Цацархуьр''' ({{lang-ru|Заза}}) — [[Дагъустан]] республикадин [[Хив район]]да авай, «[[КьванцIил хуьруьнсовет|КьванцӀил]]» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. |
||
== География == |
== География == |
||
Хуьр [[Хив район]]дин |
Хуьр [[Хив район]]дин рагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир [[Хив]] хуьрелай 16 км яргъал ала. |
||
==Тарих== |
== Тарих == |
||
Цацархуьр Хив райондин чилерал алай виридалайни дегь хуьрерикай сад я. Гъилив кхьенвай чешмейри гузвай малуматрив кьурвал, [[ХХ виш йис]]уз хуьре 120 куьчеяр авай. |
|||
[[XIX виш йис]]уз |
[[XIX виш йис]]уз Цацархуьр хуьр вири Куьре округдихъ галаз [[Урусат империя]]дин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр [[Дагъустан вилаят]]дин [[Куьре округ]]дин [[Кьибле - Табасарандин наибвал]]диз талукь тир. [[Межгуьл]] хуьруьхъ галаз Межгуьл хуьруьнжемятдик акатзавай. |
||
Эгьлийрин гзафбуруз чпин кьилдин чилин белгенар, майишатар, багъар ва малар авай. Абурун асул |
Эгьлийрин гзафбуруз чпин кьилдин чилин белгенар, майишатар, багъар ва малар авай. Абурун асул кӀвалахар малдарвал, лежбервал ва кеспи ийиз маса чкайриз фин тир. Агьалидин тахминан 20 % кеспи ийиз [[Баку]], [[Дербент]] шегьерриз физвай. Вири санлай кьуртӀа, хуьр девлет авай ксарив тафаватлу чушир. Амма са шумуд агьвал авай ксар авай, ибур — Мегьамедрин Мидек, Ашурбекрин Темирбек, Керимрин Агъарза, Гуьлмегьамедрин Гуьлмегьамед тир. |
||
Савад авачирвили хуьр михьиз кьунвай. Авай са |
Савад авачирвили хуьр михьиз кьунвай. Авай са цӀуру мискӀинда фекьийри сухтайриз [[араб чIал]] чирзавай. Урус чӀалал кӀелиз — кхьиз, ва цӀап чӀалал рахаз чизвай тек сад тир цацархуьрви, [[1914 йис]]уз Бакудин гъетерин техникум куьтягьнавай Гуьлялиев Мегьамед тир. Адаз хуьре чӀехи гьуьрмет авай, ва хуьруьн эгьлийри адан фикирар кьетӀендаказ гьисабдиз къачузвай. |
||
[[1931 йис]]уз |
[[1931 йис]]уз Цацархуьрра 120 чкаяр гьакьарзавай сифте кьилин мектеб эцигнай. Садлагьай директорар А. С. Рамазанрин, П.Мирзебалайрин, Г.Гуьлмегьамедрин ва мсб. тир. |
||
[[1939 йис]]уз хуьре колхоз арадал гъанвай, адан садлагьай председатель Велибеков Сефербег хьанвай. |
[[1939 йис]]уз хуьре колхоз арадал гъанвай, адан садлагьай председатель Велибеков Сефербег хьанвай. |
||
[[Ватандин ЧIехи дяве]] |
[[Ватандин ЧIехи дяве]] чӀавуз хуьряй фронтдиз 67 кас рекье гьатнай. Абурукай анжах 12 кас элкъвена ватандиз хтанвай. Цацархуьрвияр дяведин вири фронтра жуьрэтлувилелди женг чӀугузвай: [[Лениград]]дин фронтдал кьве кӀвач квадрай Бабайрин Гьажибуба. Мазанрин Хазран [[Крым]] шегьерда кьегьалвилелди кьенвай. Дяве цӀийиз гатӀумайла адан садлагьай йикъарилай эгечӀна фронта Рамазанрин Абумуслима, Муртазрин Гьасана, Фаталийрин Гьамдулагьа, Хуршитрин Мидета ва мсб. женгер чӀугвазвай. Хуьре амукьай цацархуьрвийри зегьметдин фрондтал зегьметар чӀугузвай. Абуру фрондиз чими пекер, недай затӀар ракъурзавай, хуьнуьхин дараматрин эцигунра иштиракзавай. Дяведин йисара хуьруьн агьалидин 35 % гишила ва мекьила кьенвай. |
||
Вилик хуьре гамар хрунин цех, туьквен, культурадин |
Вилик хуьре гамар хрунин цех, туьквен, культурадин КӀвал, фельдшерни-акушервилин пункт, улубхана кардик квай. |
||
[[1966 йис]]уз Кьиблепатан Дагъустандин суван районра хьай къати чилин зурзунрин нетижада |
[[1966 йис]]уз Кьиблепатан Дагъустандин суван районра хьай къати чилин зурзунрин нетижада Цацархуьр хуьруьз чӀехи чукӀурунар галукьнай. И себебдилай агьалийрин вири санлай куьч хьун гатӀум хьанвай. АкӀ, [[1966 йис]]уз хуьруьн 60 куьче [[Дербент район]]дин [[Билиж]] посёлокдиз, [[1984 йис]]узни 40 куьче [[Мегьарамдхуьруьн район]]дин [[ЦIийи ЗахитI]] хуьруьн «Сенгер» тӀвар алай белгендиз куьч хьанвай. |
||
==Агьалияр== |
== Агьалияр == |
||
[[2002 йис]]ан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 35 касди уьмуьр гьалзавай |
[[2002 йис]]ан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 35 касди уьмуьр гьалзавай<ref>[http://flnka.ru/obsh_xivskiy_rayon.html Хив райондин агьалияр, 2000 йис. ФЛНК]</ref>. Агьалидин вири [[лезгияр]], [[сунияр|суни]] — [[мусурманар]] я. [[1886 йис]]ан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, Цацархуьр хуьруьн агьалийрин кьадар вири [[табасаранар]] яз 494 кас тир<ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/yuzhnotabasaran1886.html 1886 йисуз Кьибле — Табасарандин наибвалдин агьалияр]</ref>. |
||
Асулдай |
Асулдай Цацархуьр хуьряй тир сихилар: ''Кискисар, Коркарар, Чекирар, Асварар, Купар, Ахамар.'' |
||
== |
== ТӀвар-ван авай ксар == |
||
* [[Алиев Али]] |
* [[Алиев Али]] — тарих илим хъсан чидай, вини дережадин чирвилер авай кас тир. [[1919 йис]]уз Юзбеков Тарикулдин гъилик квай [[Дербент]] шегьердин яру партизанрин кӀеретӀрда таржумачи къуллугъдал алай, [[Нажмуддин Самурви]]дихъ галаз дуствилин алакъайра авай, [[Куьре округ]]да кьакьан везифайрал алай. [[1937 йис]]уз адаз жаза ганвай ва ам хабар авачиз квахьна. |
||
* [[Мамедов Мустафа]] |
* [[Мамедов Мустафа]] — хуьруьн виридалайни машгьур ва чӀехи нуфус авай кас тир. Ам партиядин ва майишатдин кьакьан везифайрал кӀвалахзавай. 2-й дережадин «Зегьметдин Яру лишан» ордендин, «1941-1945 йисарин Ватандин ЧӀехи дяведа Германия кӀаник кутунин паталай» ва «Къавкъаз хуьнин паталай» ва маса медалрин иеси тир. |
||
* Алийрин Ямудин |
* Алийрин Ямудин — ДР-дин лайихвилер авай агроном. |
||
* Апайрин Межид |
* Апайрин Межид — хирург, ДР-дин медакадемия кафедрада кӀвалахзава. |
||
* Агьмедрин Алдер |
* Агьмедрин Алдер — ДГУ-да аспирант. |
||
* Агъабалайрин Агъамирзе |
* Агъабалайрин Агъамирзе — Архангельск шегьердин МЧС-дин подполковник МЧС. |
||
* Велибекрин Юзбег |
* Велибекрин Юзбег — МВД-дин полковник. |
||
* Мегьамедрин Алифенди |
* Мегьамедрин Алифенди — илимрин кандидат, ДГУ-дин муаллим. |
||
* Мегьамедханрин Буди |
* Мегьамедханрин Буди — лайихвилер авай муаллим, механикадие техникумди муаллим. |
||
* Мамедрин Мисрихан |
* Мамедрин Мисрихан — ДР-дин лайихвилер авай муаллим, Билиж посёлокдин ДДТ-дин директор. |
||
* Рамазанрин Рамазан |
* Рамазанрин Рамазан — ДР-дин чирвилерин тафаватвилер авай кас, Билиж посёлокдин № 2 юкьван мектебдин муаллим. |
||
* Къазиагьмедрин Нариман |
* Къазиагьмедрин Нариман — духтур, Хив райондин [[Райондин юкьван азархана|РЮА]]-да кӀвалахзава. |
||
* Фаталийрин Сарайханум |
* Фаталийрин Сарайханум — духтур, Магьачкъала шегьерда папарин онкология азаррин кафедрадин регьбер. |
||
* Фаталийрин Камиль |
* Фаталийрин Камиль — зоотехник. |
||
* Фаталийрин Надир |
* Фаталийрин Надир — математикадин илимрин кандидат, ДГУ-дин муаллим. |
||
* Юзбекрин |
* Юзбекрин — жегьилрин арда Европадин чемпион. |
||
== Баянар == |
== Баянар == |
||
ЦӀар 106: | ЦӀар 106: | ||
== ЭлячӀунар == |
== ЭлячӀунар == |
||
* [http://www.odnoselchane.ru/?sect=1247 «Odnoselchane.ru» сайтуна |
* [http://www.odnoselchane.ru/?sect=1247 «Odnoselchane.ru» сайтуна Цацархуьр хуьруькай малуматар] |
||
{{stub}} |
{{stub}} |
02:33, 14 сентябрь 2017 жуьре
Хуьр
|
Цацархуьр (урус. Заза) — Дагъустан республикадин Хив районда авай, «КьванцӀил» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр.
География
Хуьр Хив райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 16 км яргъал ала.
Тарих
Цацархуьр Хив райондин чилерал алай виридалайни дегь хуьрерикай сад я. Гъилив кхьенвай чешмейри гузвай малуматрив кьурвал, ХХ виш йисуз хуьре 120 куьчеяр авай.
XIX виш йисуз Цацархуьр хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьибле - Табасарандин наибвалдиз талукь тир. Межгуьл хуьруьхъ галаз Межгуьл хуьруьнжемятдик акатзавай.
Эгьлийрин гзафбуруз чпин кьилдин чилин белгенар, майишатар, багъар ва малар авай. Абурун асул кӀвалахар малдарвал, лежбервал ва кеспи ийиз маса чкайриз фин тир. Агьалидин тахминан 20 % кеспи ийиз Баку, Дербент шегьерриз физвай. Вири санлай кьуртӀа, хуьр девлет авай ксарив тафаватлу чушир. Амма са шумуд агьвал авай ксар авай, ибур — Мегьамедрин Мидек, Ашурбекрин Темирбек, Керимрин Агъарза, Гуьлмегьамедрин Гуьлмегьамед тир.
Савад авачирвили хуьр михьиз кьунвай. Авай са цӀуру мискӀинда фекьийри сухтайриз араб чIал чирзавай. Урус чӀалал кӀелиз — кхьиз, ва цӀап чӀалал рахаз чизвай тек сад тир цацархуьрви, 1914 йисуз Бакудин гъетерин техникум куьтягьнавай Гуьлялиев Мегьамед тир. Адаз хуьре чӀехи гьуьрмет авай, ва хуьруьн эгьлийри адан фикирар кьетӀендаказ гьисабдиз къачузвай.
1931 йисуз Цацархуьрра 120 чкаяр гьакьарзавай сифте кьилин мектеб эцигнай. Садлагьай директорар А. С. Рамазанрин, П.Мирзебалайрин, Г.Гуьлмегьамедрин ва мсб. тир.
1939 йисуз хуьре колхоз арадал гъанвай, адан садлагьай председатель Велибеков Сефербег хьанвай.
Ватандин ЧIехи дяве чӀавуз хуьряй фронтдиз 67 кас рекье гьатнай. Абурукай анжах 12 кас элкъвена ватандиз хтанвай. Цацархуьрвияр дяведин вири фронтра жуьрэтлувилелди женг чӀугузвай: Лениграддин фронтдал кьве кӀвач квадрай Бабайрин Гьажибуба. Мазанрин Хазран Крым шегьерда кьегьалвилелди кьенвай. Дяве цӀийиз гатӀумайла адан садлагьай йикъарилай эгечӀна фронта Рамазанрин Абумуслима, Муртазрин Гьасана, Фаталийрин Гьамдулагьа, Хуршитрин Мидета ва мсб. женгер чӀугвазвай. Хуьре амукьай цацархуьрвийри зегьметдин фрондтал зегьметар чӀугузвай. Абуру фрондиз чими пекер, недай затӀар ракъурзавай, хуьнуьхин дараматрин эцигунра иштиракзавай. Дяведин йисара хуьруьн агьалидин 35 % гишила ва мекьила кьенвай.
Вилик хуьре гамар хрунин цех, туьквен, культурадин КӀвал, фельдшерни-акушервилин пункт, улубхана кардик квай.
1966 йисуз Кьиблепатан Дагъустандин суван районра хьай къати чилин зурзунрин нетижада Цацархуьр хуьруьз чӀехи чукӀурунар галукьнай. И себебдилай агьалийрин вири санлай куьч хьун гатӀум хьанвай. АкӀ, 1966 йисуз хуьруьн 60 куьче Дербент райондин Билиж посёлокдиз, 1984 йисузни 40 куьче Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийи ЗахитI хуьруьн «Сенгер» тӀвар алай белгендиз куьч хьанвай.
Агьалияр
2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 35 касди уьмуьр гьалзавай[1]. Агьалидин вири лезгияр, суни — мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, Цацархуьр хуьруьн агьалийрин кьадар вири табасаранар яз 494 кас тир[2].
Асулдай Цацархуьр хуьряй тир сихилар: Кискисар, Коркарар, Чекирар, Асварар, Купар, Ахамар.
ТӀвар-ван авай ксар
- Алиев Али — тарих илим хъсан чидай, вини дережадин чирвилер авай кас тир. 1919 йисуз Юзбеков Тарикулдин гъилик квай Дербент шегьердин яру партизанрин кӀеретӀрда таржумачи къуллугъдал алай, Нажмуддин Самурвидихъ галаз дуствилин алакъайра авай, Куьре округда кьакьан везифайрал алай. 1937 йисуз адаз жаза ганвай ва ам хабар авачиз квахьна.
- Мамедов Мустафа — хуьруьн виридалайни машгьур ва чӀехи нуфус авай кас тир. Ам партиядин ва майишатдин кьакьан везифайрал кӀвалахзавай. 2-й дережадин «Зегьметдин Яру лишан» ордендин, «1941-1945 йисарин Ватандин ЧӀехи дяведа Германия кӀаник кутунин паталай» ва «Къавкъаз хуьнин паталай» ва маса медалрин иеси тир.
- Алийрин Ямудин — ДР-дин лайихвилер авай агроном.
- Апайрин Межид — хирург, ДР-дин медакадемия кафедрада кӀвалахзава.
- Агьмедрин Алдер — ДГУ-да аспирант.
- Агъабалайрин Агъамирзе — Архангельск шегьердин МЧС-дин подполковник МЧС.
- Велибекрин Юзбег — МВД-дин полковник.
- Мегьамедрин Алифенди — илимрин кандидат, ДГУ-дин муаллим.
- Мегьамедханрин Буди — лайихвилер авай муаллим, механикадие техникумди муаллим.
- Мамедрин Мисрихан — ДР-дин лайихвилер авай муаллим, Билиж посёлокдин ДДТ-дин директор.
- Рамазанрин Рамазан — ДР-дин чирвилерин тафаватвилер авай кас, Билиж посёлокдин № 2 юкьван мектебдин муаллим.
- Къазиагьмедрин Нариман — духтур, Хив райондин РЮА-да кӀвалахзава.
- Фаталийрин Сарайханум — духтур, Магьачкъала шегьерда папарин онкология азаррин кафедрадин регьбер.
- Фаталийрин Камиль — зоотехник.
- Фаталийрин Надир — математикадин илимрин кандидат, ДГУ-дин муаллим.
- Юзбекрин — жегьилрин арда Европадин чемпион.