Тула патал чешмедиз килигун

{{ЯШЧ-Урусат
| статус = Шегьер
| тӀвар =Тула
| урус чӀалал тӀвар ={{lang-ru|Тула}}
| пайдах =Flag of Tula.png
| герб =Coat of arms of Tula.svg
| региондин карта =[[File:Tula collage 2.jpg|300px|Тула]]
| координатар =
| райондин жуьре =
| район =
| регион =Тула вилаят
| хуьруьн жуьре =
| хуьр =
| кьенепатан паюнар = 5 территориядин округ: Зареченский, <br /> Привокзальный, Пролетарский, <br /> Советский, Центральный
| кьилин жуьре = вич-вичин идара авун:
| кьил = [[Юрий Иванан хва Цкипури|Юрий Цкипури]]
| бине эцигай тарих = 
| садлагьай тӀвар кьун = [[1703 йис]]уз
| виликан тӀварар =
| статус йисалай = <!-- статус с -->
| майдан = 145,8<ref name="Genplan">Шегьердин вичин майдан. [http://www.tula.ru/administration/info/investors/300/general_plan/GP_9.php Генеральный план города Тулы]</ref> (1497,01<ref name="meria">«ЧӀехи Тула» лугьудай муниципал тир шегьердин округдин майдан</ref>)
| ЯШЧ кьакьанвал =170 [[метр|м]]
| гьава = юкьван гьалдин континентал
| агьали ={{т1имил хуьн}} 487 841<ref name="агьалияр1">[http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Проверено 6 августа 2015. Архивировано из первоисточника 6 августа 2015.]</ref><br /> 552 362<ref name="агьалияр1" /> (шегьердин округдин сергьятрин къене)
| сиягьдиз кьачур йис =2012
| агьалидин къалинвал =3345,96 чел./км²
| агломерация =[[Туладинни Новомосковскдин агломерация|1 млн кьва кас]]
| халкьар =
| динар =
| сятдин чӀул =+3
| телефондин код =+7 4872
| почтунин индекс =300000 – 300999
| автомобилдин код =71
| Код ОКАТО =
| сайт = [http://www.tula.ru/]
| commonscat =
}}

'''Тула''' — [[Урусат]]да авай шегьер, [[Тула вилаят]]дин<ref>[http://tularegion.ru/netcat_files/195/214/h_b1d6fe05631ec5fb1010cdb82c1d4f86 Устав Тульской области, ст.5] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140330155806/http://tularegion.ru/netcat_files/195/214/h_b1d6fe05631ec5fb1010cdb82c1d4f86 |date=2014-03-30 }}</ref> ва [[Тула шегьер лугьудай шегьердин округдин]] административ юкь я. Кьегьал шегьер тӀвар хьузва.

Тулади [[Юкьван Урусатдин виничил]]ин кефердин пата, [[Упа]] вацӀун къерехда, [[Москва]]дилай кьибле патахъ 180 км яргъал мукь (чка) кьунвайди я. Шегьердин яргъивал кефердин патай кьибледин патаз — 30 км, рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патаз — 25 км я.

2014 йисуз тухванвай «Урусатдин виридалайни абад тир шегьердин (хуьруьн) яшамишдай мукь (чка)» лугьудай Вириурусатдин конкурсдин нетижайрив кьурвал, «Урусатдин Федерациядин субъектрин административ юкьвар тир шегьердин яшамишдай мукьар (шегьердин округар)» лугьудай категорияда Тулади пудлагьай мукь кьунвайди я.<ref>{{cite web|url=http://government.ru/docs/20528/|title=«Рейтинг самых благоустроенных городов России 2014}}</ref>.

Туладин тӀвар садлагьай сеферда XVI виш йисан [[Никонан йисаркхьин]]а кьуна. Шегьердин чилел мукь кьунвай медениятдин ирсинин объектар чӀехи метлеб авай девлет ва вири дуьньядин медениятдин ирсинивай галудиз тежер паяр язва.

Тулада 300-далай виниз медениятдин ирсинин объект ава: архитектурадинни шегьер эцигунин, тарихдинни археологиядин памятникар, монументал яратмишунин эсерар.

Туризмдин секторда Тула пуд лап дегь чӀаван рекьяй фенвайди я: яракьрин, сумаварринни пряникрин хилер. ГьакӀни шегьерда и хилериз талукь тир Яракьрин музей (Урусатда авайбурукай виридалайни чӀехибурукай сад я), Сумаваррин музей ва Туладин пряникрин музей ава.

[[Туладин Кремл]] — килигуниз лайихвилер авай ири мукьарикай сад, шегьердин виридалайни дегь чӀаван дарамат, XVI виш йисан архитектурадин памятник я. Туладилай кьиблединни рагъакӀидай патахъ 14 км яргъал [[Ясная Поляна]] лугьудай Л. Н. Толстойдин кӀвални-музейди мукь кьунвайди я. Им XIX—XX виш йисарин ири кхьирагдинни чӀехи алимдин тӀварцӀихъ галаз алакъалу тир Урусатдин тарихдинни медениятдин уьмуьрдиз талукь тир юкь я.

Тула — ири индустриядин, илимдинни медениятдин юкь, чӀехи метлеб авай ракьун рекьин тӀвал я. Агьалийрин кьадар — 487 841<ref name="агьалияр1" /> кас, шегьердин округдин сергьятрин къене — 552 362<ref name="агьалияр1" /> (2015). Агьалийрин къалинвал — 3432 кас/км² я. Конурбация хьтин [[Туладинни Новомосковскдин агломерация]]да 1 млн кьван кас яшамишзава.

Федерал метлеб авай стратегиядин авторекьер шегьердин чилер кьве кӀарна яни лап шегьердин патав физва: Москва — Къирим, Калуга — Тула — Михайлов — Рязань. Ири ракьун рекьин магистралри Москва — Донбасс, Тула — Козельск Туда Урусатдин маса регионрихъни маса уьлквейрихъ галаз алакъалу ийизва. Шегьердай Москвадиз, Орелдиз, Калугализ, Узловаядиз, Козельскдиз физвай ракьун рекьер экъечӀзава.<ref name="admin">[http://www.tula.ru/city/info/ Администрация города Тулы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180820005648/https://www.tula.ru/city/info/ |date=2018-08-20 }}</ref>

Индустриядин сектур Тула шегьердин экономикадин диб я. Бюджетдиз къвезвай налукрикай ада 50 % кьван гузава. Шегьердин экономикадинни социал уьмуьрда гъвечӀи бизнесдин рол метлеб тӀимил туширди. И экономикадин секторда кӀвалахзвайбурун кьадар (индивидуал тир бизнесменар кваз) 50 агъзур касдилай виниз я.

Карханайри акъудзавай метягьринни къуллугърин экспорт-импорт лап жуьреба-жуьрединди я: недай-хъвадай затӀар акъуддай хилерин метегьярилай гатӀумна машинар акъудунин хилел ва цӀийи технологияр туькӀуьрунал кьван. 2013-лагьай йисан малуматралди, кӀвалах авачирвилин дережа 0,44 % тир.<ref name="admin" />

== Баянар ==
{{Баянар}}

[[Категория:Урусатдин шегьерар]]