Амазун

Амазонка вацӀ

Амазун (исп. Amazonas, порт. Amazonas) — Кьибледин Америкада авай вацӀ, дуьньядин виридалайни яргъи вацӀ, гьакӀни бассейндин кьадардал, цив ацӀайвилел ва вацӀун системадин яргъивилел гьалтайла дуьньядин виридалайни чӀехи вацӀ я.

Маранийун ва Укаяли вацӀар сад-садак какахьуналди арадал къвезава. Маранийун лугьудай кьилин агъавацӀалай эгечӀна яргъивал 6992,06 км жезва, XX-лагьай виш йисан эхирда жагъанвай Апачета лугьудай кьиляй эгечӀна — 7000 кьван км я, Укаялидин кьиляй эгечӀна — 7000 км-дилай пара я.

Бассейндин майдан — 7180 агъ. км² (масса малуматрив кьурвал, 6915 агъ. км²) я. И къалурзавай лишандал гьалтайла ам Ла-Плата эстуарийдин (4140 агъ. км²) ва Конго вацӀун (3700 агъ. км² кьван) бассейнрилай лап чӀехи я.

2011-лагьай йисуз вири дуьньядин конкурсдин нетижада Амазун вацӀ 7 дуьньядин тӀебиатдин аламатдикай сад яз тестикьарна.

Амазун вацӀун бассейндин чӀехи пай Бразилиядинди я, кьиблединни рагъакӀидай патан ва рагъакӀидай патан районар — Боливиядинбур, Эквадординбурни Колумбиядинбур я.

Гзаф пай Амазун арандай тӀуз ва экватордин мукьув физавай вацӀ субгьяркьуьвилин патаз авахьзава. Дуьньядин виридалайни чӀехи делта арадал гъана (адан майдан 100 агъзурдилай пара км², гьакӀни дельтадик дуньядин виридалайни чӀехи вацӀун Маражу тӀвар алай остров акатзава), Амазун вацӀ Атлантик океандик акахьзава.

Амазун вацӀ хейлин агъавацӀари таъминарзава, абурукай 20-даз 1500 км-дилай пара яргъивал ава. Виридалайни чӀехи агъавацӀар ибур я: эрчӀи патай — Журуа, Пурус, Мадейра, Тапажус, Шингу, Тукантинс; чапла патай — Иса, Жапура, Риу-Негру.

Бразилиядин Миллетдин обсерваториядин Геофизикадин департаментдин малуматриз килигна, Амазун вацӀни физавай патаз, амма 4 агъзур метр авай деринда, накьвадин ятарив таъмин жезвай чилин кӀаник квай Гьамза (Hamza) вацӀ физава. Адан авахьун 3 агъзур м³/с кьван я..

Агъа авахьун авай чкада юкьван гьалдин харжи 220 агъ. м³/с кьван я (гьар сезондиз 70-дилай эгечӀна 300-дал кьван дегиш жезава). Юкьван гьалдин йисан авахьун 7000 км³ кьван я (вири дуьньядин вацӀарин умуми йисан авахьуникай 15 % кьван я). КӀеви тир авахьун — 1 миллиардилай пара тонн я. Океандин яд 1400 километрдал агъадилай виниз хкаж жезва, вацӀун сив авай чкада яд хкажунрихъ лап кьакьан лепеяр гала.

АгъавацӀарихъ галаз Амазунди 25 агъзур километрдилай пара яргъивал авай къенепатан цин рекьерин система арадал гъизава. 4300 километр авай арада (Андрал кьван) Амазундин кьилин кьер гимияр къекъведайвал я. Манаус шегьердал кьван (ам вацӀун сивелай 1690 км яргъал чка кьунва) океандин гимийривай хкажизиз жезв.

Кьилин пуртар (агъидилай виниз килигна): Белен, Сантарен, Убидус, Манаус (Бразилия), Икитус (Перу).

ВацӀун бассейндин майдан Австралиядин майдан кьванди я. Амазундин кеферпатанни кьиблепатан агъавацӀара йисан къене чара-чара вахтунда хкаж жезва, адан гъиляй Амазункадин юзун дуьзрин жезва, гьавиляй ам вири йисан къене цив ацӀай яз ава. Хкаж хьайила, физ тежер уьленар арадал гъана, яд пара гегьенш тир чилерал акьалтзава.

ЭлячӀунар

• Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Амазун
• Амазонская река // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907.  (урус)
• Amazon River (river, South America) — Britannica Online Encyclopedia  (инг.)
• Амазонка Архивация 17 март 2010 йисан.  (урус)