Иогьанн Вольфганг фон Гёте

Иогьанн Вольфганг фон Гёте (нем. Johann Wolfgang von Goethe, 1749, Франкфурт-Майндал — 1832, Веймар) — немцарин шаир, гьукуматвилин кӀвалаххъан, фикирхъан.

Уьмуьр

Гёте дидедиз 1749 йисуз немцарин цӀуру масагунарин шегьер Франкфурт-Майндал хьана. Буба адвокат, императордин куьмекхъан тир, диде — шегьердин кьилин руш. Абурун кӀвале еке библиотека авай, гьавиляй гъвечӀи чӀаварилай эгечӀна Гётедивай гьар жуьре ктабар кӀел жезвай. Вичин хайи немцарин чӀалалай гъейри ада француз, латин, итални грек чӀалар чирна. 1765 йисуз ам фена кӀелер ийиз Лейпцигдин университетдиз. 1770 йисуз Страссбургдин университетдик экечӀна. Кьулухъ Франкфуртдиз хтайла ада адвокатрин идара туькӀуьрна. ЯтӀани къанунрин рекьелай адаз пара шаирвал хуш тир. 1775 йисан ноябрдиз Гёте Веймар шегьердик агакьна, Заксен-Веймар-Айзенах герцогвилин кьилин шегьер, 6000 агьали яшамиш жезвай. А чӀавуз Гёте Европада тӀвар-ван авай шаир тир. 1776 йисан июньдиз ам гьукуматхъан хьана, Чинеба консилиумдин уртах хьиз.

Аялар

Гётедихъни адан папахъ Христианадихъ вад аял авай. Са аял кьена дуьньядал акъатна, амайбур са шумуд йикъалай, гьафтейрилай кьена. Виридалайни чӀехи Август кьилди амукьна. Августдихъ пуд аял авай: Валтер Волфганг (9 апрел 1818 — 15 апрел 1885), Волфганг Максимилиан (18 сентябр 1820 — 20 январ 1883) мад Алма Седина (29 октябр 1827 — 29 сентябр 1844). Август вичин кьена вичин дахдилай кьве йисан вилик Римда. Адан папа Оттили фон Гётеди ам кьейила мад са аял (Агустдилай ваъ) Анна Сибилла, са йисалай гьамни кьена. Абурун аялар мехъверар тавуна амукьна, гьавиляй 1885 йисуз адан тум хкатна. Адан вахахъ Корнелиядихъ кьве аял (Гётедин хтулар), абурун аялар исятдани яшамиш жезва.

Иогьанн Вольфганг Гёте

Ваймарда министрвал авур саягъ

1775 йисан ноябрдиз Гёте Ваймардиз атана. Заксен-Ваймар-Айзенах герцогвалдин кьилин шегьерда 6000 кас яшамиш жезвай. Герцогвала виче вири 100 000. ЯтӀани Диде-Герцог Анна Амалиядин кӀвалахрин гъиляй шегьердиз медениятдин юкьварикай садан тӀвар атана. Гётедиз къаст ахъай тавуна Ваймардиз эвер гайила ам вири Европадиз чидай автор тир. Ам вичелай ирид йисан жегьил, пара чирвилер авай Карл Август герцогдин агъуниз гьатна, вичин чӀехи халу Фридрих II Вольтеран дуст тирвиляй рикӀиз мукьвуг кьазвай. Ада кхьизвайвал, адаз гьадан хьтин чӀехи руьгь хьана кӀанзавай. Герцогди Гёте Ваймарда хуьн патал вири ийизавай — савкьватарни кваз гузвай, гьакӀни Илмдал алай паркда гатун кӀвал. Герцогди адаз гьукумат кьиле тухунин патахъай теклиф авурла Гётеди ам сакӀус чӀав чӀугвуна кьабулна, сад лагьана авунач.

Гьукуматдин къуллугъдал

Гёте 1776 йисан 11 июндиз Гёте чинебавилин Легатионсратдизни Чинебавилин консилиумдин сад хьана, Герцогдин Консултатив кӀеретӀдик квай, йисуз 1200 талер кьабулиз. Чарарай Гёте а Консилиумдик ам 1815 йисуз кӀевидалди кмай. 1780 йисан 14 майдиз Кестнерда гьукуматдин къуллугърик квайла ада кхьизвай шиирар кхьизвай, вичи кхьизвай саягъ, «ЧӀехи пачагьди ийизавай саягъ, гьар юкъуз са шумуд сятдиз флейтадал къугъвазвай» Вилик чӀаварин дустарикай Штурм, Дранг чӀаварикай амай, Ленцни Клингер хьти, 1776 йисуз Ваймарда хьайи, яргъи чӀавалди гьана амукьнавай, Гётедивай еке пулун куьмек къачур, ам сад лагьана патахъ элкъвена. Ленц ада гьич тийижир себебрай къисена Герцогвалдай.

1777 йисуз Гётедин гьукуматдин къуллугъдал авуна кӀани крар авайбурулайни еке хьана Ильменаудин Бергбаус цӀийи хъувуна герек хьайила 1779 йисуз кьве комиссийрин кьиле ацукьна, Рекьер эцигдай комиссиядинни Дяведин комиссияда, Ваймардин армиядиз рекрутар кӀватӀ авунин бинеяр хивел алай. Адан чӀехи бурж гьукуматдин харчар тӀимил авуна гькукуматдин экономика, вири пуларин буржари кьунвай, дуьз рекьел хкин тир. Ам патал Гётеди армиядикай са пай туна, адал пара пул физвайвиляй. Четинвилерни агалкьунар адан гьукуматдин къуллугърал галатнавайвили пис гьалдиз гъана. Гётеди вичин китабда кхьена 1779 йисуз: «Садазни чизвач за вучзаватӀа, шумуд душмандихъ галаз за женгер тухузватӀа сакӀус затӀ арадал гъин патал». Герцогдихъ галаз ам гьукуматдай фирла ам халкьдин агъуниз гьатна. Гёте Ваймарда гьукуматдин къуллугърал хьайи сифте цӀудйиса, чӀехи пай крарин патахъай Гёте маса гьукуматриз физавай. Гьабурукай Дессаудизни Берлиндиз 1778, 1779 сентябр — январ 1780 Швейцариядиз, гьакӀни Гьарцдиз (1777, 1783 und 1784).