Исаак Ньютон патал чешмедиз килигун

{{Кас
|тӀвар = Исаак Ньютон
|тамам тӀвар =Isaac Newton
|шикил = Bolton-newton.jpg
|кьадар = 220px
|къул = Исакь Ньютонан чин къванцӀикай
|хьайила ганвай тӀвар = 
|лакӀабар = 
|дидедиз хьайи чӀав = {{Дидедиз дата|4|1|1643}}
|дидедиз хьайи чка = {{Англиядин пайдах}} Вулсторп, [[Линкольншир]], [[Англия]]
|кьиникьин чӀав = {{Кьена дата|20|3|1727}}
|кьиникьин чка = {{ЧӀехибританиядин пайдах (1606-1801)}} [[Кенсингтон]], [[Мидлсекс]], Англия, ЧӀехибритания
|гьукумат = {{ЧӀехибританиядин пайдах (1606-1801)}} [[ЧӀехибритания]]
|пеше = [[физика]], [[математика]], [[астрономия]]
|карьера =
|буба = Исаак (чӀехи)
|диде = Гьанна Эйскоу
|паб = <!-- Супруга -->
|мукьвади = халу: Уильям Эйскоу
|пишкешар = <!-- Награды-->
|сайт =
|жуьреба-жуйре =
|commonscat =Isaac Newton
}}
'''Исакь Ньютон''' ([[1643 йис]]уз [[4 январь|4 январдиз]] — [[1727 йис]]уз [[20 март]]диз) — дуьньядин алимрикай [[физика]]дин рекьяй виридалайни тӀвар-ван алайбурукай сад я. Чан кумаз ам философ яз жемиятдин фикирда авай. Вич Англиядай тир.

== Уьмуьр ==
<!-- Исакь Ньютон дидедиз хьана лежбервал ийидай са гьал кесиб тушир хзанда. Хва жедалди адан буба кьена. Вич Исакь вахтунилай фад хьайиди я, ничагьвал кваз. ТӀварни адаз буба патал гайиди я. Дидеди вичиз цӀийи гъуьл акуна адаз пуд аялни хайила, Исакьаз чӀав тӀимил гуз хьана. Гьавиляй ам чӀехи ийиз эгечӀна адан халу Уильям. Вичин уьмуьртувални адаз теквал авай. 1655 йисуз Исааь мектебдик акачӀна. 1661 йисуз ам [[Кембридж университ]]етдик акачӀна. Гьа чкада ада 30 йис кӀелни кӀвалах авуна. Дустар Исакьахъ авачир. Жуван вахт ада михьиз чирвилериз гузвай. ГьакӀ хьана адахъ хзанни хьанач, аялар, пабни хьанач.

Кьуьзи хьайила адан сагъвал пис жез эгечӀна. Гьавиляй, 1725 йисуз ам Кенсингтондиз хъфена. Йифиз 31.03.1727 ам гьана кьена.-->

== Вичикай ==
<!--Ньютон вич пара кьакьанди тушир, беден адан къуватлу тир, адан чӀарар сакӀус бурма тир. Ньютонахъ пара хъсан сагъвал авай, ам гьеч стӀунни ничягь хьайиди туш лагьайтӀа жеда. Гьеч кьуьзуь хьайилани адахъ жуфтдиказ чӀарар амай (чебни яхцӀур йисалай рехибур) вири сасарни амай, садалай къецяй. Анеяр ада алукӀзавачир. ГьакӀ ятӀани адан аквадайвал сакӀус пис тир. Лап тӀимил хъверзавай, дурух жезвачир. Пулар пара харчар ийизвачир, ахпа шкӀутӀни тушир. Паб адахъ авачир. Ньютонан спортдал пара рикӀ алачир, маниярни кӀандачир, театрни амай зтӀар. Ахпа адавай хъсан кхьинар жедай. Ньютонан куьмекдардин рикӀел хкезвай: «Ада вичиз ял ядай ихтияр гузвачир, микитисдиз тагай гьар сят ада квахьнавай сят хьти гьисабзавай»<ref name="Вавилов">Вавилов С. И. «Исаак Ньютон». Глава 9.</ref>.-->

== Микитисвал ==

<!--=== Виридуьньядин чӀугунин къуват ===
Ньютонал къведалди виридан чӀугвадай къуватдин фикир пара сефер маса микитисри лагьанай. Адалай фад адакай фикирзавай Эпикура, Гассендиди, Кеплера, Бореллиди, Декарта, Роберваля, Гюйгенса масадбуру<ref>{{книга |автор=Клайн М.|заглавие=Математика. Утрата определённости|ссылка=http://djvu.504.com1.ru:8019/WWW/673fd31efac2253c4781be62fb9ba2fc.djvu|место=М.|издательство=Мир|год=1984|страницы=66}}</ref>. Кеплера фикирзавай, чӀугвун ракъинал кьадар авай яргъивилелай маса патахъ тир хьти, вични кьилди эклиптикадай физаваз; Декарта гьисабзавай, ам эфирда авай элкъвей гарар яз<ref>{{книга |автор=Спасский Б. И. |заглавие=История физики |том=1 |страницы=140-141}}</ref>. ГьакӀ ятӀани дуьз фикирарни авай, гьисабра дуьз асул авай, яргъивилелай къведай; Ньютона «Кьилера» тӀвар кьазва Буллиальддихъай, Рендихъайни Гукихъай. ГьакӀ ятӀани, Ньютонал къведалди садавайни хьанач дуьздаказ, математикадин цӀарцӀа аваз, чӀугвадай канунни (яргъивилин квадратиз маса патахъ дуьз къведай къуват) мадни планетайрин ужунрин канун (Кеплеран канунар). Кьилди Ньютонан кӀвалахрилай кьил кутунвайди я '''динамика''' микитдин, цаван затӀаризни талукь тир. Ньютона гьакӀа малумарнач виридуьньядин чӀугвадай къуватдин канунан формула. Ада ацӀай, виридакай хабар авай жуьре гана математикадин модельдин, математикадин модель:
* чӀугвунин канун;
* ужунин канун ([[Ньютонан кьведлагьай канун]]);
* математикадин чирунарин жуьрейрин система ([[математикадин анализ]]).
Сад садахъ галаз и пуд бес я ацӀай, лап читин чирунар патал, цаварин зтӀарин ужунрин патахъай, цавун механикадин кьил кутаз. Эйнштейндилай фад са затӀ хьайитӀани дегишдай масакӀавилер ганвай модельдик кутун герек атанач, математикадин аппарат вилик кутун пара герек тиртӀани.

Ньютона [[Рагъ|Ракъинни]] [[Варз|Вацран]] заланвал алцумдай саягъ къалурна. Приливрин асулни Ньютона гана: Вацран чӀугвун. Гьадалайни артух, са шумуд йисан къалурунар, приливрин кьакьанвалин патахъай, сад садахъ гекъигна ада пара дуьздаказ Вацран заланвал акъудна. Къвез-къведайдивай Ньютонан теорияр дуьзбур тирди виридан кьилиз акъатна. Сифте гъалатӀар Ньютонахъай [[астрономия]]да<ref>{{книга|автор=Клайн М.|заглавие=Математика. Поиск истины|место=М.|издательство=Мир|год=1988|страницы=133-134}}</ref> (Меркуриян перигелий ужун) хкудна 200 йисалай. Ахпана а чӀурувилерин мана ахъайна умуми гекъигунин теорияди.-->

== Шикилар ==
<gallery perrow=3 widths="220px" heights="190px">
Файл:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|Ньютонан чӀугунин къанун
Файл:NewtonsTelescopeReplica.jpg|Ньютондин [[рефлектор]]
Файл:Isaac-newton 1.jpg|Жегьил Ньютон
Файл:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|Исаак Ньютон ([[1689 йис]])
Файл:Newton 25.jpg|Исаак Ньютон ([[1712 йис]])
Файл:Isaac Newton grave in Westminster Abbey.jpg|Исакь Ньютонан сур [[Вестминстер]]а авай
</gallery>

== Баянар ==
{{Баянар}}

== ЭлячӀунар ==
* [https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Newton/ Sir Isaac Newton] {{ref-en}}
* [https://www.newton.ac.uk/ Isaac Newton Resources] {{ref-en}}
* [https://www.gutenberg.org/ebooks/authors/search/?query=Isaac_Newton Гутенбергдин проектда профил] {{ref-en}}
* [https://intencia.ru/Filosof-view-192.html НЬЮТОН (Newton) Исаак] {{ref-ru}}
* {{cite web | author = Будрейко Е. Н. | datepublished = 11.09.2009 | url = https://portal-slovo.ru/impressionism/41379.php | title = Исаак Ньютон и «английское экономическое чудо» | accessdate = 2 июлдиз | accessyear = 2012 | archiveurl = http://www.webcitation.org/619wzlqok | archivedate = 2011-08-23}}

{{1000}}

{{DEFAULTSORT:Ньютон, Исаак}}
[[Категория:Алимар]]