Монгол империя

Монгол империя — XIII вишйиса юкьван Евразияда хьайи гьукумат я. Инсанрин тарихда хьайибурукай виридалайни еке гьукумат я. Адан чилер Кореядилай Венгриядалди гегьеншар хьанвай. Гьукумат Чингис-хана туькӀуьрнавайди тир. Ам кьейила империя адан рухвайриз фена — Уьгедей-хан, Гуьйуьк-хан, Мёнгке-хан. Монгол империядикай хкатай ханвалар мадни яшамиш жезвай — Чагатай (1565), Ильханат (1507), Къизил Орда (1502), Юань (1387). Гьукуматдин кьилин шегьер Каракорум тир. Адан екевал 38 млн км² тир.

Пай хьайивал

Монголрин гьукумат дуьньядин тарихда авайбурукай виридалайни екеди тир, а кьадар чилерин регьебервал тухун пара четин кар тир. Гьукумат Вьетнамдилай, Ирандай тӀуз Польшадалди къвезвай. ЧӀехи хан Мунке 1259 йисуз кьейила адан стхайрин, Хубилайнни Ариг-Бугадин арада женгер хьана. 1260 йисуз Кайпиндин курултайдал Хубилай чӀехи хандин дережадал гъанвай, Ариг-Буга Каракорумда. Вилик патан Азияда дявеяр тухузвай Хулагуди вичин куьмек Хубилайдиз гана. Улус Джучидин чӀехида Ариг-Бугудин пад кьуна. Гьа чӀавуз залан чӀавар эгечӀайла чагатаид Алгуди 1262 йисуз Ариг-Бугадин кьушунар хана. Ада вичин къуватдик Хорезм эцигна анай Беркедин ксар вири акъудна. ГьакӀни ада Бухарада джучидрин кьушунар 5000 кас тергна. Беркедин кьушунар кьибле патани рагъ акӀидай пата кардик квай, гьавиляй адавай Алгудиз акси са затӀни эциг хьанач, элверрин чӀехи шегьер Отрар чӀур авур.

Кьведлагьай империя

1301 йисуз пуд йисан къене Юань империядиз акси дявеяр тухвай Хайдуди Каракорум къачудай крар авуна. ЯтӀани ам Тэмур ханан кьушунри ягъана, гуьгъуьна вични ам хкьена. 1303 йисуз Хайдудин хци Чапарани чагатаид Дувади Тэмуран къуват кьабулна гаф гана чпин арада авай гьуьжетунар вири рахуналди гьализ, къуват кардик кутун тавуна. 1304 йисуз Тэмуран векилар цӀийи илхан Олджейт эцигна адаз чингизидрин араяр архайин хьанвайди лугьун патал Ирандиз атана. Гьа чӀавуз илханал Дувадинни Хайдудин векилри кьил алегьна. Улус Джучидин (Къизил Орда) хан Тохтади а разивалдин пад кьуна. 1304 йисуз Переяславльда хьайи кӀватӀалдал урус пачагьриз Тохтдин векилри цӀийи кӀвалахркиай хабар гана. Гила Монгол империя цӀийи саягъ дуьзар хъувунвай - аслутушир гьукуматрин галкӀ хьиз, чпин винел чӀехи хандин къуват кьабулзавай - Юаньдин императордин.

Гьукуматдин эхир

1368 йисуз Яру парчайрин къарагъун хьайила Китайдин чилел алай Юань империя чкӀана. 1380 йисуз Куликово женгина урусри Къизилд Орда катана, Москвадин чилерал адан къуват куьруь хьана. Угра вацӀал 1480 йисуз Москвадин пачагь Иван IIIди Къизил Ордадин къуват вичелай алудна вичин гьукуматдиз азадвал къазанмишна. Кьулан Азияда феодалрин арада дявеяр хьайивили XVI вишйисан кьиле Чагатай улусни терг хьана.