ЧӀулав тӀеквен

Википедия:1000
Википедиядихъай
«Гьаббл» телескоп куьмекдалди къачунвай суьрет": Актив галлактика M87. Гимандалди, галлактикадин хвехуьна чӀулав хъалхъам ава .

ЧӀулав тӀеквен (хъалхъам) — генгвал-заманда авай област я, ва и чкадин гравитациядин ялун (вичелди чӀугун) акьван чӀехиди я хьи, экуьнин тадивилихъ юзузвай объектар анлай экъечӀиз жезвач (гьакӀни гьа экуьнин квантарни).

И областдин сергьятдиз вакъиайрин горизонт лугьуда, адаз хас тир кьадардиз — гравитациядин радиус лугьуда. Сферадин симметрия авай чӀулав хъалхъамдин лап гьакӀан дуьшуьшда а радиус Шварцшильдан радиусдав барабар я.

Генгвал (пространство)-заманда авай ихьтин областрин авайвилин теориядин мумкинвал Эйнштейндин барабарвилерин са бязи дуьз гьялунрикай хкатзава. И гьялунрикай сад Шварцшильда 1915-й ийса жагъанва[1]. И термин ни арадал гъанватӀа малум ттуш, амма ама Джон Арчибальд Уилер патай гегьенш массайриз чирнава[2]. Виликди ихьтин астрономиядин объектриз «коллапс хьанвай гъетер», ва я «коллапсарар» (ингл. collapsed stars), ва гьакӀни «чӀаганвай гъетер» лугьудай (ингл. frozen stars).

ЧӀулав хъалхъамрин гьакъикъи авайвал гравитациядин теория гьи дережада дуьз тирвилихъай галаз алакъалу я, вучиз лагьайтӀа абурун авайвал гравитациядин теориядикай хкатзава.

Виридалайни хъсан экспериментрин рекьелди субутнавай алай чӀаван физикада гравитациядин стандарт тир теория умуми нисбивилин теория я. И теорияди вич-вичихъ агъунваз чӀулав хъалхъамрин арадиз атун мумкинвилерикай виликамаз лугьузва.

Амма чӀулав хъалхъамрин авайвал маса моделрин сергьятра мумкин я. Гьавиляй, гуьзетдай ганайбур кӀвенкӀвени-кӀвенкӀве умуми нисбивилин теориядин контекста анализни интерпретация ийизва. Амма кӀевидаказ лугьудатӀа, гъетерин массайрин чӀулав хъалхъамриз мукьва тир генгвал-замандин областриз талукь тир шартӀариз килигдатӀа, умуми нисбивилин теория экспериментрин рекьелди субутнавач (лагьана кӀанзава хьи, акьалтӀай массив чӀулав хъалхъамриз талукь тир шартӀара а теория хъсандаказ субутнава)[3].

Гьавиляй, чӀулав хъалхъамрин авайвилин субутрикай фикирар къалин ва массив (ва са шумуд маса гуьзетиз жедай хасиятар авай) астрономиядин объектрин авайвилин субутар хьиз кьабул авуна кӀанзава, ва и объектар умуми нисбивилин теориядин чӀулав хъалхъамар хьиз интерпретация ийиз жеда. Адалай гъейри, фад-фад вине къалурнавай тарифдик кӀевидаказ кьун тийизвай, амма чӀулав хъалхъамриз вичин хасиятралди мукьва тир объектар чӀулав хъалхъамар яз гьисабзава — мисал яз, ахьтин объектар коллапсдин геж девирда коллапсазавай гъетер хьун мумкин я. Алай чӀаван астрофизикада и тафаватдиз чӀехи фикир гузвач, вучиз лагьайтӀа, «саки коллапс хьанвай» («чӀаганвай») гъетрен ва «гьакъикъи» («лап цӀуру чӀаварлай авай») чӀулав хъалхъамдин гьузетдай аквадайвилер практикадин жигьетдай сад я. Адан себеб ам я хьи, коллапсардин ва «гьакъикъи» чӀулав хъалхъамдин элкъвена вири патарихъ авай физикадин чуьллерин тафаватар экьунин тядивилиз пайнавай гравитациядин радиусдиз хас тир къайдадин вахт галаз дережадин къанунрив кьадайвилив тӀимил жезва[4].

Космосдин мад са сир винел акъатнава. Алимри лугьузвайвал, цава авай чӀулав тӀеквенар маса галактикайриз физвай рекьер я кьван. Анра генани виликди фенвай цивилизацияр ава. Алимрин фикирдалди, а галактикайрай чи планетадиз атун патал миллион йис герекзава. Чилинвийриз лагьайтӀа, гилан техникадин куьмекдалди анриз фин патал 10 миллион йис вахт лазим я. Гележегда илим ва техника виликди фейила инсанар а галактикайризни акъатун мумкин я.[5]

ЧӀулав хъалхъамдикай фикиррин тарих[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

  • Садлагьай девирдин кьил 1784-й ийсуз басма авур 1784 году работой Джон Мичеллдин кӀвалах галаз алакъалу я — а кӀвалахда вилив хуьз тежедай объект патал масса гьисабун къалурнавай тир.
  • Кьвед лагьай девир Талукьвилин умуми теория виликфин галаз алакъалу я; и теориядин барабарвилерин стационар гьялун Карл Шварцшильд патай в 1915-й ийсуз жагъурнавай тир.
  • Стивен Хокинг патай 1975-й ийсуз басма авур кӀвалах пуд лагьай девирдин бине эцигнава. А кӀвалахда ада чӀулав халхъамрин чукӀуруникай фикир теклифнава.

Эдебият[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Урус чӀалал[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

  • А. М. Черепащук. Чёрные дыры во Вселенной. — Век 2, 2005. — 64 с. — (Наука сегодня). — 2500 экз. — ISBN 5-85099-149-2
  • К. Торн. Черные дыры и складки времени. Дерзкое наследие Эйнштейна.. — М.: Государственное издательство физико-математической литературы, 2009.
  • И. Д. Новиков, В. П. Фролов. Чёрные дыры во Вселенной // Успехи физических наук. — 2001. — Т. 131. — № 3. — С. 307—324.
  • Ю. И. Коптев и С. А. Никитин Космос: Сборник. Научно — популярная литература // Дет. лит.. — 1976. — С. 223.
  • Киржниц Д. А., Фролов В. П. Природа. — 1981. — С. 2.
  • Киржниц Д. А., Фролов В. П. Прошлое и будущее Вселенной // М.: Наука. — 1986. — С. 61.
  • Бриллюен Л. Наука и теория информации // М.: ГИФМЛ. — 1960.
  • Карпенков С. Х. Концепции современного естествознания // М.: Высш. школа. — 2003.

Инглис чӀалал[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

  • Ferguson, Kitty (1991). Black Holes in Space-Time. Watts Franklin. ISBN 0-531-12524-6.
  • Hawking, Stephen (1988). A Brief History of Time. Bantam Books, Inc. ISBN 0-553-38016-8.
  • Hawking, Stephen; Penrose, Roger (1996). The Nature of Space and Time. Princeton University Press. ISBN 0-691-03791-2.
  • Melia, Fulvio (2003). The Black Hole at the Center of Our Galaxy. Princeton U Press. ISBN 978-0-691-09505-9.
  • Melia, Fulvio (2003). The Edge of Infinity. Supermassive Black Holes in the Universe. Cambridge U Press. ISBN 978-0-521-81405-8.
  • Pickover, Clifford (1998). Black Holes: A Traveler’s Guide. Wiley, John & Sons, Inc. ISBN 0-471-19704-1.
  • Stern, B. (2008). «Blackhole»., poem.
  • Thorne, Kip S. (1994). Black Holes and Time Warps. Norton, W. W. & Company, Inc. ISBN 0-393-31276-3.
  • Wheeler, J. Craig (2007). Cosmic Catastrophes (2nd ed.). Cambridge University Press. ISBN 0-521-85714-7.
  • Carroll, Sean M. (2004). Spacetime and Geometry. Addison Wesley. ISBN 0-8053-8732-3., the lecture notes on which the book was based are available for free from Sean Carroll’s website.
  • Carter, B. (1973). «Black hole equilibrium states». In DeWitt, B.S.; DeWitt, C.. Black Holes.
  • Chandrasekhar, Subrahmanyan (1999). Mathematical Theory of Black Holes. Oxford University Press. ISBN 0-19-850370-9.
  • Frolov, V.P.; Novikov, I.D. (1998). Black hole physics.
  • Hawking, S.W.; Ellis, G.F.R. (1973). Large Scale Structure of space time. Cambridge University Press. ISBN 0-521-09906-4.
  • Melia, Fulvio (2007). The Galactic Supermassive Black Hole. Princeton U Press. ISBN 978-0-691-13129-0.
  • Taylor, Edwin F.; Wheeler, John Archibald (2000). Exploring Black Holes. Addison Wesley Longman. ISBN 0-201-38423-X.
  • Thorne, Kip S.; Misner, Charles; Wheeler, John (1973). Gravitation. W. H. Freeman and Company. ISBN 0-7167-0344-0.
  • Wald, Robert M. (1984). General Relativity. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-87033-5.
  • Wald, Robert M. (1992). Space, Time, and Gravity: The Theory of the Big Bang and Black Holes. University of Chicago Press. ISBN 0-226-87029-4.
  • Gallo, Elena; Marolf, Donald (2009). «Resource Letter BH-2: Black Holes». American Journal of Physics 77 (4): 294. arXiv:0806.2316. Bibcode 2009AmJPh..77..294G. doi:10.1119/1.3056569.
  • Hughes, Scott A. (2005). «Trust but verify: The case for astrophysical black holes». arXiv: hep-ph/0511217 [hep-ph]. Lecture notes from 2005 SLAC Summer Institute.

Баянар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

  1. Чёрная дыра
  2. Black Hole
  3. http://phys.unn.ru/docs/Invisible%20Universe.pdf Архивация 29 июль 2013 йисан.
  4. Ч. Мизнер, К. Торн, Дж. Уилер. Гравитация. Т. 3. — М.: Мир, 1977. — § 33.1. — С. 78—81.
  5. ЧӀулав тӀеквенар(кьейи элячӀун)

ЭлячӀунар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Шикилар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]