Каспи гьуьл патал чешмедиз килигун

{{Вир
 |Название                = Каспи, Кас гьуьл
  |Национальное название  = az/Xəzər dənizi-Хязяр дяниз/fa/-دریای خزر Дарйа Хазар/ru/Каспийское море
 |Изображение             = Caspian Sea from orbit-NoRedLines.jpg
  |Подпись изображения    = Каспи гьуьл чилин венелай<br>2003-й йисан 11 июнь
 |Координаты              = 42/51
  |CoordScale             = 30000000
 |Страна                  = Азербайжан/Иран/Къазакъстан/Урусат/Туьркменистан
  |Регион                 = 
   |Район                 = 
 |Высота над уровнем моря = −27 патав<ref name="БРЭ" /><ref name="Вода России" />
 |Длина                   = ≈ 1200<ref name="Вода России" />
 |Ширина                  = 310<ref name="Вода России" />
 |Площадь                 = ≈ 390000<ref name="БРЭ" />
 |Объём                   = ≈ 78000<ref name="БРЭ" />
 |Длина береговой линии   = 7500 кьван<ref name="Вода России" />
 |Наибольшая глубина      = 1025<ref name="БРЭ" />
  |Средняя глубина        = 
 |Тип минерализации       = солоноватое<ref name="БРЭ" />
  |Солёность              = юкьван: 12,8—12,9&nbsp;‰<ref name="БРЭ" />
 |Прозрачность            = 
 |Площадь водосбора       = ≈ 3100000<ref name="Вода России" />
  |Впадающие реки         = Кьулан вацӀ/Волга/Урал (вацӀ)/Терек/Кура
 |Позиционная карта       = Мукьвал тирни Юкьван РагъэкъечӀдай пад
 |Обрезать снизу          = 50
 |Позиционная карта 1     = -
 |Вставка                 = {{ФЛ|Caspian Sea relief location map.jpg|размер=290|ширина=280|высота=490|верх=30|лево=10}}
}}
'''Кас гьуьл''' ({{lang-ru|Каспийское море}}; {{Lang-kk|Каспий теңізі}}; {{Lang-az|Xəzər Dənizi}}; {{Lang-tk|Hazar deňzi}}; {{lang-fa|دریای خزر}}‎ — ''Daryâ-ye Xazar'') — Европани Азия сад-садахъ гилиг хьанвай чкадал алай, вичин чӀехивилиз килигна гьуьл лугьузвай, дуьньядин виридалайни чӀехи вир я. Каспидин ятар уцӀуь я, цин уцӀуьвал кефер пата 0,05 ‰ дережадилай, кьибле пата 11—13 ‰ дережайрин арада юзазва.

Алай чӀавуз гьуьлуьн майдан тахминан 371 000 км², максимум дегьневал — 1025 м я.

== ТӀварцӀикай ==
Авай гипотезайрин садав кьурвал, алимри Каспи гьуьлуьн тӀвар, чи эрадилай виликан 1-й агъзур йисуз гьуьлуьн кьиблединни-рагъакӀидай пата яшамиш жезвай, чеб балкӀанбанар тир дегь каспи тайифадин тӀварцӀикай арадал атанвайди гиман ийизва. Вичин уьмуьрдин тарихдин къене, гьуьлуьн мукьварал яшамиш хьайи чара-чара тайифайрин ва халкьарин гьардаз Каспи гьуьлуьн 70 кьван тӀварар авай:

* '''Гьиркан гьуьл''' — виликан [[Гьиркания]] вилаятдин (гилан [[Горган (Иран)|Горган]] шегьер) тӀварарикай.
* '''Журжан гьуьл''' — Журжан шегьердин (гилан Горган) тӀварцӀикай.
* '''Хвалын гьуьл''' ва я '''Хвалис гьуьл''' — [[дегь урус чӀал]]ал гьулуьн тӀвар. Гьа чӀавуз Каспи гьуьлуьн кьерера савдавал ийизвай, [[Хорезм]]да яшамиш жезвай [[хвалисар]] тайифадин тӀварцӀикай арадал атанвай гаф.
* '''[[Хазар гьуьл]]''' — [[араб чӀал]]ал (''Бахр-аль-хазар''), [[фарс чӀал|фарсидал]] (''Дарья-е хезар''), [[туьрк чӀал]]ал, [[азербайжан чӀал|цӀап чӀалал]], [[крым татар чӀал]]ал (''Хазар денизи''), [[туркмен чӀал]]ал (''Хазар дензи'').
* '''Абескун гьуьл''' — [[XIV виш йис]]уз цик акатдалди [[Куьре вацӀ]]ун сивел алай островдин ва шегьердин тӀварарикай арадал атанвай гаф.
* '''Сарай гьуьл''';
* '''Дербент гьуьл''' — Дагъустандин [[Дербент]] шегьердин тӀварцӀикай.
* '''Сихай'''
ва маса тӀварар<ref>[http://www.baku.ru/blg-list.php?id=85817&s=1&blg_id=3&cmm_id=939&usp_id=0 Имена Каспия]</ref>.

[[Иран]]да Каспи гьуьлуьз '''Хазардилай''' гъейри '''Мазандаран''' гьуьлни лугьузвайди я (Иранда Каспидин кьерел алай [[Мазендеран]] вилаятда яшамиш жезвай [[мазендеранар|мазендеран]] халкьдин гьуьрметдай).

== География ==
Каспи гьуьл кьве континентрин Европадинни Азиядин юкьва ала. Кефер патай кьибле патахъ гьуьлуьн яргъивал 1200 км я, рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патахъ галай юкьван яргъивал 310—320 км я.

=== Гьуьлуьн кьер ===
Гьуьлуьн кьерин яргъивал тахминан 6500—6700 км я, островрихъ галаз 7000 кьван я. Каспи гьуьлуьн кьерин чӀехи пай агъада ава ва цӀалцӀам я. Гьуьлуьн кефер патан кьер Волга ва Урал вацӀарин сиверал алай островрив ва бицӀи вацӀарив кьацӀ-кьацӀ хьанва, кьерер аскӀан я ва уьленар пара ава, гьакӀни цин винел пад жуьреба-жуьре цин набататри кӀевирзава. РагъэкъечӀдай пата, ичӀибанрихъ галаз сергьятра авай чкайра киреждин къванцин кьерерин жуьре виниз я.

Каспи гьуьлуьк агатнай чилериз [[Каспи регион]] лугьузвайди я.

=== Каспидин зуростровар ===
Каспи гьуьлевай чӀехи зуростровар:

* [[Аграхан зуростров]]
* [[Апшеронский зуростров]], Каспидин рагъакӀидай пата, [[Азербайжан]]дин чилерар ала, адал [[Баку]] ва [[Сумгаит]] шегьерар ала.
* [[Бузачи]]
* [[Мангышлак]], Каспидин рагъэкъечӀдай пата, [[Къазахстан]]дин чилерал ала, адан къене [[Актау]] шегьерди чка кьунва.
* [[Мианкале]]
* [[Тюб-Караган]]

=== Каспидин островар ===
Каспи гьуьле 50-далай пара чӀехи ва кьулан островар ава, абурун виридан санлай майдан 350 км² я.

Лап чӀехибур:
* [[Ашур-Ада]]
* [[Гарасу]]
* [[Гум]]
* [[Даш]]
* [[Бёюк-Зиря]]
* [[Зянбил]]
* [[Кюр Даши]]
* [[Хара-Зира]]
* [[Огурчинский]]
* [[Сенги-Мугань]]
* [[Тюлений (Каспи гьуьл)|Тюлений]]
* [[Тюленьи острова]]
* [[Чечень]]
* [[Чыгыл]]

=== Гьуьлуьн заливар ===
{{main|Къара-Бугъаз Кол}}

Гьуьлуьн чӀехи заливар:
* [[Аграхан залив]]
* [[Кизляр залив]]
* [[Мёртвый Култук]] (виликан Комсомолец, виликан Цесаревичан залив)
* [[Кайдак]]
* [[Мангышлак залив|Мангышлак]]
* [[Къазах залив|Къазах]]
* [[Кендерли (залив)|Кендерли]]
* [[Туркменбаши (залив)]] (виликан Красноводский)
* [[Туркмен (залив)]]
* [[Гызылагач]] (виликан Кирован тӀварунихъ галай залив)
* [[Астрахань (залив)]]
* [[Гасан-кули]]
* [[Гызлар (залив)|Гызлар]]
* [[Гиркан (залив)|Гиркан]] (виликан Астарабад)
* [[Энзели (залив)|Энзели]] (виликан Пехлеви)
* [[Кара-Богаз-Гол]]

=== Гьуьлуьк акахьзавай вацӀар ===
Каспи гьуьлуьк 130 вацӀ акахьзава, абурун 9-даз дельта жуьредин сивер ава. Каспи гьуьлуьк акахьзавай чӀехи вацӀар:
* Урусат: [[Волга]], [[Терек]], [[Сулак (вацӀ)|Сулак]], [[Кьулан вацӀ]]
* Къазахстан: [[Урал (вацӀ)|Урал]], [[Эмба (вацӀ)|Эмба]]
* Азербайжан: [[Куьре (вацӀ)|Куьре]]
* Туьркменистан: [[Атрек]]
* Иран: [[Сефидруд]]

Абурукай виридалайни чӀехиди Волга вацӀ я. Адан Каспи гьуьлуьз авахьзавай юкьван гьисабдалди йисан цин кьадар 215—224 куб км я. Волга, Урал, Терек, Сулак ва Эмба вацӀари Каспи гьуьлуьз йисан къене авахьзавай ятарин 88—90 % пай туькӀуьрзава.

=== Гуьлуьхъ галаз са сергьятра авай гьукуматар ===
Каспи гьуьлуьн ятари вад гьукуматрин сергьятар чуьхуьзва<ref>[http://www2.investinginrussia.ru/caspian/ Межправительственная экономическая конференция Прикаспийских государств] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140302190352/http://www2.investinginrussia.ru/caspian/ |date=2014-03-02 }}</ref>:
* [[Иран]] — кьибле пата, кьерин зулун яргъивал — 724 километр.
* [[Къазахстан]] — кефер, кефердинни-рагъэкъечӀдай ва рагъэкъечӀдай патара, кьерин зулун яргъивал — 2320 кьван километр.
* [[Туьркмения]] — кьиблединни-рагъэкъечӀдай пата, кьерин зулун яргъивал — 1200 кьван километр.
* [[Урусат]] — рагъакӀидай ва кефердинни-рагъакӀидай пата, кьерин зулун яргъивал — 695 километр.
* [[Азербайжан]] — кьиблединни-рагъакӀидай пата, кьерин зулун яргъивал — 955 километр.

=== Гьуьлуьн кьерел алай шегьерар ===

== Физиография ==

== Гьайванринни набататрин алем ==
== Гьуьлуьн тарих ==

== Каспи гьуьлуьн майишатда менфят ==

== ГьакӀни килига ==
* [[Каспи гьуьлуьн гъетерин сиягь]]

== Литература ==
* ''[[Шлямин, Борис Александрович|Шлямин Б. А.]]'' Каспийское море. — М.: [[Географгиз]], 1954. — 128 с.: ил.

== Баянар ==
{{Баянар}}

== ЭлячӀунар ==
* {{Commons|Caspian Sea}}
* [http://www.azerbaijan.az/_Geography/_Caspian/caspian_03_r.html Къерехдин структурани островар] {{ref-ru}}
* {{из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00033/12600.htm}}
* [http://www.rfbr.ru/default.asp?doc_id=5525 В. Н. Михайлов, Г. И. Рычагов, Е. С. Повалишникова, «Являются ли недавний подъем уровня Каспийского моря и его последствия природной катастрофой?»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061001093034/http://www.rfbr.ru/default.asp?doc_id=5525 |date=2006-10-01 }}
* [http://www.azerbaijan.az/_Geography/_Caspian/caspian_03_r.html Структура берегов и острова]
* [http://www.nasledie.ru/oboz/08_04/8_12.HTM Зарина Габиева. Правовой статус Каспия] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070323120013/http://www.nasledie.ru/oboz/08_04/8_12.HTM |date=2007-03-23 }}
* [http://www.wdcb.ru/sep/lithosphere/Caspian_Sea/caspsea.ru.html Литосфера Каспийского моря]
* [http://tapemark.narod.ru/more/05.html Каспийское море] в книге: ''А. Д. Добровольский, Б. С. Залогин.'' Моря СССР. Изд-во Моск. ун-та, 1982.
{{Къецепатан элячӀунар}}
{{1000}}

[[Категория:Алфавитдиз килигна вирер]]
[[Категория:УцӀуь вирер]]