Къавкъаз патал чешмедиз килигун

{{Сув
| тӀвар = Къавкъаз
| шикил = Caucasus breakaway regions 2008.svg
| алай чка = {{Урусатдин пайдах}} [[Урусат]], <br /> {{Грузиядин пайдах}} [[Грузия]], <br /> {{Армениядин пайдах}} [[Армения]], <br /> {{Азербайжандин пайдах}} [[Азербайжан]], <br /> {{Абхазиядин пайдах}} [[Абхазия]], <br /> {{Кьиблепатан Осетиядин пайдах}} [[Кьиблепатан Осетия]], <br /> {{Суван Къарабагъдин Республикадин пайдах}} [[Суван Къарабагъдин Республика]]
| яргъивал = 1 200 км
| гьяркьуьвал = 160 км
| майдан =
| виридалай кьакьан чка = 5642 м, [[Эльбрус]]
| арадал атунин девир =
}}

'''Къавкъаз''' — [[РагъакӀидай-Европадин кьулувал]]дин кьибле пата, [[Азия]] ва [[Европа]] континентрин сергьятда авай, чӀехи пай [[сув]]ари куьнвай, [[Евразия]]да авай географиядин регион. РагъакӀидай патай [[Азов]] ва [[ЧӀулав гьуьл]]ери ва рагъэкъечӀдай патай [[Каспий гьуьл]]уь кьунва. Къавкъаздин кеферпатан сергьят, [[Ея вацӀ]] Азов гьуьле авай [[Ея лиман]]диз акахьзавай чкадилай кьил кутуна, гьа и Ея вацӀалай, адан [[Кугу - Ея]] хиляй, [[Кьулан Егорлык вацӀ]]алай, [[Манычу вир]]елай, ва Каспий гьуьлуьз авахьзавай [[Гейдуку вацӀ]]алай физва. Къавкъаздин кьиблепатан сергьят, виликан [[СССР]]дин [[Турция]] ва [[Иран]]дихъ галаз гьукуматдин сергьятдайтӀуз физва (гилан [[Гуржистан]]дин, [[Эрменистан]]дин ва [[Азербайжан]]дин кьибле сергьятар я).

Чилерин майдан — 440 агъз. км².

Тарихдинни — географиядин ва экономикадин жигьетдай, Къавкъаздин сергьятрин къене адет яз [[Кефер Къавкъаз]] ва [[Кьибле Къавкъаз]] хкягъзава. Кефер Къавкъаздик [[Виликпатан Къавкъаз]], [[ЧӀехи Къавкъаз]]дин [[Самур вацӀ]]ал кьван яргъи хьанвай кеферпатан [[гуьне]], гьакӀни [[Къавкъаздин Кьилин цӀиргъ]]инин кеферни — рагъакӀидай къерехда авай кьиблединни — рагъакӀидай патан гуьне акатзава. Адет яз [[Псоу вацӀ]]ал кьван кьвезвай [[Къавкъаздин ЧӀулав гьуьлуьн къерех]]ни Кефер Къавкъаздин кӀвачихъ гилигзава, гьакӀ ятӀани и субрегион, [[Абхазия]] хьиз Кьибле Къавкъаздиз талукь я.

Кьибле Къавкъаздик ЧӀехи Къавкъаздин кьиблепатан гуьнедин чӀехи пай, [[Колхид аран]] ва [[Курин легъв]], [[Армениядин суван кьулувал]], [[Талыш сувар]] ва [[Ленкорандин суван кьулувал]] акатзава. Кьибле Къавкъаздин сергьятрин къене Армения, Грузия ва Азербайжан хьтин уьлквеяр, ва гьакӀни, кьилди са [[Урусат]]ди ва маса вад уьлквейри аслутуширвал кьабулнавай [[Абхазия]] ва [[Кьибле Осетия]]. Кьибле Къавкъаз кефер патай Урусат Федерациядихъ галаз ва кьибле патай Турция ва Ирандихъ галаз сергьятарзава.

Гилан замандин политикадин географиядив кьурвал, Къавкъаздин чилер кьве патаз пай хьанва, Урусатда — [[Кефер Къавкъаз]], Азербайжан, Эрменистан ва Гуржистан — [[Кьибле Къавкъаз]] я. Турциядини вичин рагъэкъечӀдай патан регионар Къавкъаз региондик талукьарзава.

== Этимология ==
«Къавкъаз» ({{Lang-grc|Καύκασος}}) тӀвар сифте яз, Дегь Грециядин кирамрин [[Геродот]]дин эсерра (ч. э. в. V виш йис) ва [[Эсхил]]дин (ч. э. в. VI—V виш йисар) «[[Бухавра акьалднай Прометей]]» эсерда гьалтзава. [[Страбон]] географди шагъидвалзавай малуматрив кьурвал, гьа чкадин агьалийри Къавкъаздиз ''Каспий'' лугьузвай, ва идакай хкатзава хьи Καύκασος тӀвар гъурбатдай атанвай гаф я.

Καύκασος гафунин арадиз акъатун гилани чир туш, ва алимри и гафуниз гузвай баянар сад — садав кутугнавач.

[[Отто Шрадер]]дин ва [[Альфонса Неринг]]дин фикирдив кьурвал, дегь-грек Καύκασος гаф [[гот чӀал|гот]] ва [[литва чӀал]]арин, гот. ''hauhs'' — «кьакьан», лит. ''kaũkas'' — «тӀур, кӀунтӀ», лит. ''kaukarà'' — «кӀунтӀ, кӀукӀ» гафарихъ галаз алакъа аваз я. Гьа чӀавузни, урусатдин лингвист [[В. А. Никонов]]ди къейд авунай хьи, Шрадердини Нерингди ганвай этимология делилар авачирбур я. ГьакӀани малум туш, Καύκασος гаф гьи индоевропадин чӀаларикай къачунватӀа ва гьи гафарин галкӀунин нетижада арадал атанвайди ятӀа. Идаз ухшар фикир [[Альберт Джозеф Карной]]ди гъизва, адан фикирдалди «Къавкъаз» гаф [[литва чӀал]]ан ''gaögaras'' гафуникай атанвайди я.

Британви лингвист [[Эдриан Рум]]ди ганвай этимология, «Къавкъаз» гаф [[пелагс]] девирдин *kau — «сув» гафуникай арадал атанвайди я. Амма гафун кьведлагьай паюн баянар гуз хьанач.

И термин грек чӀалан термин тир чӀал сакӀани субут ийиз тежезвай алимри, римви эсерар кхьидайди [[Гай Юлий Солин]]дин эсерра гьалтзавай латин чӀалан ''Сrоuсаsim'' терминдал чин къачуна, Йозеф Марквартди и гаф дегь — иран (скиф) чӀалан *χrohu — «мурк» ва käsi — «цӀарцӀар гудай» гафаралди гъавурда твазва.

[[Германия|Немецви]] филолог [[Пауль Кречмер]]ди, [[латыш чӀал]]ан ''kruvesis'' — «цур» ва [[дегь - немец чӀал]]ан ''(h)roso'' — «мурк» гафар шагьид яз къалурзава. Мадни тӀимил агалкьун авай алахъун [[А. И. Соболевский]]дин «Къавкъз» гафунни [[авестин чӀал]]ан ''kahrkāsa'' — «чинеруг» гафунихъ галаз гекъигун я.

ГьакӀни, «Къавказ» термин, [[лезги чӀал]]ан ''къав'' ва ''къаз'', яни '''къавар къадай''' гафарикай арадал атун мумкин я. Вучиз лагьайтӀа дегь чӀавалай лезгияр суварин арада яшамиш жезвай, ва Къавкъаздин кьакьан сувар, цавар — къавар къадай стунар хьиз я.

== Физикадинни-географиядин паюн ==
[[файл:Caucasus mountain range map-fr.svg|thumb|240px|right|Къавкъаздин физикадин карта]]
Къавкъаз, цӀийи тектоник юзунар активдаказ жезвай ва суван жуьреба-жуьре рельеф хас тир, Альпий — Гималайдин юзадай чӀулунин сергьятра авайди я.
[[файл:Effect 20180803 130558~2.jpg|240px|right|Къавкъаздин карта]]

Геологиядинни — геоморфологиядин туькӀуьрундай Къавкъаздин чилера, кефер патай кьибле патаз кьуд асул орографиядин зонаяр хкягъзава:

* [[Виликпатан Кавкъаздин кьулувал]],
* ЧӀехи Къавкъаздин суван система (Къавкъаздин чӀехи цӀиргъ ва Кефер Къавкъаз),
* Кьибле Къавкъаздин депрессия ва адак акатзава:
** [[Колхид аран]],
** [[Кура - Аракс аран]],
* Кьве геологиядинни — геоморфологиядин регионрикай ибарат тир Кьибле Къавкъаздин суван кьулувал (Армениядин суван кьулувалдин кефер пад):
** [[ГъвечӀи Къавкъаз]]дин суван система,
** Джавахерт — Армениядин (Кьибле-Къавкъаздин) суван кьулувал — Армениядин суван кьулувалдин кеферни — рагъакӀидай пад.

Виликпатан Кавкъаздин кьулувал Азов гьуьлелай Каспий гьуьлел кьван 700—800 км яргъи хьанва ва рельефдин характердай пуд элементриз пай жезва: [[Азов-Кубань аран]], [[Ставропольдин кьакьанвал]] ва [[Тер аран]].

ЧӀехи Къавкъаздин суварин система гуьгъуьнин тегьерда пай жезва: [[Таман зуростров]]дилай [[Эльбрус]]дал (Къавкъаздин виридалай кьакьан кӀукӀ, 5642 м) кьван тӀимил — тӀимил хкаж жезвай [[РагъакӀидай Къавкъаз]], Эльбрусдинни [[Казбек]]дин арада авай кьакьан суварин [[Юкьван Къавкъаз]] ва Казбекдилай Апшерон зуростровдал кьван агъуз жезвай [[РагъэкъечӀдай Къавкъаз]]. Къавкъаздин юкьван пата суван система пара агаж хьанва, амма рагъэкъкчӀдай ва рагъакӀидай патара гегьенш. Адан кеферпатан гуьне яргъи ва алгъай чка я, ва кьиблепатанди — куьруьни тик я. [[ЧӀехи Къавкъаз]]дин гигинин зонада, 4 — 5 агъз. м юкьван кьакьанвал авай [[Кьилин]], [[Ятар ччара ийидай синен]] ва [[Къвалан]] цӀиргъер ава.

[[Къавкъаздин Кьилин цӀиргъ]]ини, [[Кеферпатан Къавкъаз]] ва [[Кьиблепатан Къавкъаз]] чара ийизва.

Къавкъаздин кукӀвар: [[Мижирги]] (5025 м), [[Казбек]] (5033 м), [[Джанги-тау]] (5058 м), [[Шхара]] (5068 м), [[Пушкинан кӀукӀ]] (5100 м), [[Коштан-тау]] (5152 м) — ибур Альп суварин виридалай кьакьан Монблана (4807 м) кукӀвалай кьакьан я.

ЧӀехи Къавкъаздин кьибле пата Кьибле Къавкъаздин депрессия чка кьунва, ана рагъакӀидай пата уьленар авай [[Колхид аран]], рагъэкъечӀдай пата кьурагь [[Къуьре-Аракс аран]]ни [[Алазань кьулувал]] ава.

Кьибле Къавкъаздин аранрин кьибле пата [[Кьибле Къавкъаздин суван кьулувал]]ди чка кьунва, адак [[ГъвечӀи Къавкъаз]] ва [[Джавахет - Армениядин суван кьулувал]] акатзава. ГъвечӀи Къвкъазди, суварин арада авай дегьне хандакӀри ччара авунай, 2000—2500 м кьакьанвал авай, чӀемерукдин кӀалуб авай цӀарцӀин агаж хьанвай цӀиргъер арадал гъизва. ГъвечӀи Къавкъаздин виридалай кьакьан кӀукӀ — [[Гамиш]] сув я (3724 м). И цӀиргъери, дегьне кӀамари паяриз ччара авунай вулкандин [[плато]]йрикай, ва 1500—2000 м кьакьанвилера чка кьунвай кьулувалрикайни абурун винел хкаж хьанвай вулкандин цӀиргъерикай ибарат тир [[Армениядин суван кьулувал]] кефер патайни кефени — рагъэкъечӀдай патай элкъвена кьунва. [[Эрмениядин суван кьулувал]]дин виридалай кьакьан кӀукӀ — [[Арагац]] сув я (4090 м).

Кьибле Къавкъаздин кьблединни — рагъэкъечӀдай къерехда, [[ГъвечӀи Къавкъаз]]дин суван системадин кьатӀ тир [[Талыш сувар]]и ва абур [[Каспий гьуьл]]уькай ччара ийизвай [[Ленкорандин аран]]ди чка кьунва. Талыш сувар пуд яргъивилихъ фенвай цӀиргъерикай ибарат я. И цӀигъерин виридалай кьакьан чка — [[Куьмуьрквей]] сув я (2494 м), ва [[Ленкорандин аран]], [[Каспий гьуьл]]уьн вири къерехар хьиз дуьнья океандин дережадилай 28 м агъада авай, гьуьлуьз агатзавай чкадал кьван и цӀиргъер аскӀан жезва.

Суварин йиса 1.5 см кьван хкаж хьунин ва аранрин йиса 2 — 6 мм кьван агъуз хьунин себебдилай, Къавкъаз сейсмик зона хьиз физва ва ина зурзунрин къуват 10 балл кьван хьун мумкин я, кьетӀендаказ [[Эрмениядин суван кьулувал]]дин кеферни — рагъакӀидай пад. Эхиримжи кӀеви [[зурзун]] ина 1988 — й йисуз [[Эрмения]]да хьанвай [[Спитак зурзун]] я. Сувара, муркӀадин гьамбарринни живедин маргъалрин авахьунар, селер, чилин уьцӀуьнар, къванерин аватунар хьтин вакъиаяр фад — фад жезвайди я. Кьулувилерин чкайриз [[эрозия]] (накьв цини муркӀари тухун), [[суффозия]]<nowiki/>ни уьленар акъатунин процессар хас я. [[ЧӀехи Къавкъаз]]да [[карст]]дин [[кьветӀ]]ер гзаф ава, абурун арада [[Новоафон кьветӀ]], [[кьветӀерин Воронцов система]], [[Живедин тик кьвал]] (дуьньяда виридалай дегьне кьветӀерикай сад, 1370 м).

<div style="float:up">
<gallery perrow=6>
File:The_Caucasus.Main_Ridge._Mount_Bellala-Kaja.jpg|Главный хребет с вершиной [[Белалакая|Беллала-Кая]] (справа) и отрогами вершины [[Софруджду]] с пиком [[Инэ]] (слева)
File:The_Caukasus.Main_Ridge.Ine-peak.jpg|Пик Инэ. Вид с Домбайской поляны.
File:The_Caucasus.Main_Ridge.Mount_Bu-Ulgen.jpg|Вершина [[Бу Ульген]] с Чучхурского перевала
File:Северный Кавказ. Бадукское озеро.jpg|Кеф. Къавкъаз. [[Бадук вир]] ва [[ЧӀехи марка]] сув.
File:Клухорский перевал 3.jpg|[[Клухор кьилелай элячӀдай рехъ]].
File:Спуск с Клухорского перевала 1.jpg|Клухор кьилелай элячӀдай рекьин гуьне. 
</gallery>
</div>

== Агьали ==

=== Расаяр ===
* [[Европеоид раса]]:
: '''[[Каспий раса]]''':
:: [[Азербайжанар]], [[цӀахурар]], [[кумыкар]].
: '''[[Кавкасион раса]]''':
:: [[Карачаевар]], [[лезгияр]], [[хиналугар]], [[балкарар]], [[осетинар]], [[ингушар]], [[чеченар]], [[бацбияр]], [[аварар]], [[даргияр]], [[яхулар]], [[кабардинар]], [[черкесар]], гуржийрин суван (кефер) субэтносар — [[сванар]], [[хевсурар]], [[мохевар]], [[тушинар]], [[пшавар]], [[мтиулар]], [[гудамакарар]], [[рачинар]]
: '''[[Понтий раса]]''':
:: [[Адыгар]], [[абхазар]], гуржийрин рагъакӀидай этносар
: '''[[Арменоид раса]]''':
:: [[Армянар]], [[ассирияр]], гуржийрин рагъэкъечӀдай этносар.

[[Гуржистан]]динни [[Эрмения]]дин чилерай палеоантропологиядин малуматрин чирунар делилар яз кьуна, антропологри нетижадиз къвезва хьи, Къавкъаздин дегь неолитик агьали, сад — садав чинин гьяркьуьвилив ва кьилин кӀарабдин чӀехивилив тафават авай, [[европоид]] расадин кьве вариантди туькӀуьрзавай. Гьа жергедай яз [[В.П.Алексеев]]ди гьисабзава хьи, гилан къавкъаздин халкьарин антропологиядин типдин арадал атунин асул роль и кьве вариантри къугъвана. ЧӀехини гьяркьуь ччин хас тир типар гилан къавкъаздин типдив гутуз жеда, амма европоид расадин кьибле хилек акатзавай гуьтӀуь ччинин [[каспий тип]], [[кишпир девир]]дилай инихъ [[арменоид]] комплексдин лишанрин туькӀуьр хьунин диб хьана.

=== Халкьар ===
ЧӀаларикай Къавкъаздин халкьар пуд асул группайриз чара жезва:
 
* [[Къавкъаздин чӀалар|'''Къавкъаздин чӀаларин хзан''']]:
** [[Къартвел чӀалар|Къартвел чӀалан хзандин халкьар]]: [[гуржияр]]
** [[Абхазни-адыг чӀалар|Абхазни — адыг чӀалан хзандин халкьар]]: [[абазинар]], [[абхазар]], [[адыгар]] ([[кабардинар]], [[черкесар]], [[адыгеяр]], [[шапсугар]])
** [[Нах-дагъустан чӀалар|Нах-дагъустан чӀалан хзандин халкьар]]:
*** [[Нах чӀалар]]: [[бацбияр]], [[ингушар]], [[чеченар]]
*** [[Нах-дагъустан чӀалар|Дагъустандин языки]]: [[аварар]], [[агъулар]], [[арчинар]], [[андияр]], [[ахвахар]], [[багулалар]], [[ботлихар]], [[бежтинар]], [[будухар]], [[гинухар]], [[годоберинар]], [[гунзибар]], [[даргияр]], [[дидояр]], [[къайтагъар]], [[къаратинар]], [[кърызар]], [[кубачинар]],[[яхулар]], [[лезгияр]], [[рутулар]], [[кьабгъанар]], [[тиндияр]], [[удинар]], [[хваршинар]], [[хиналугвияр]], [[цӀахурар]], [[чамалалар]], ва масабур;
* [[Алтай чӀалар|'''Алтай чӀалан хзандин халкьар''']]:
** [[ТуьркчӀалан халкьар]]: [[азербайжанар]], [[балкарар]], [[карачаевар]], [[къумыкар]], [[трухменар]], [[ногъаяр]] ва [[туьрк-месхетинар]].
* [[Инд-европадин чӀалар|'''Индоевропадин чӀалан хзандин халкьар''']]:
** [[иран чӀалар|Иран хел]]: [[езидар]], [[суван чувудар]], [[курдар]], [[осетинар]], [[талышар]] ва [[татар]];
** Масабур: [[эрменияр]], [[грекар]], [[урусар]];

=== Динар ===
Къавкъаздин асул динар [[ислам]] ([[суьннивал]] ва [[шийивал]]) ва [[христианвал]] (православиядин клисаяр, рагъэкъечӀдай — христианвалдин клиса — ([[ассирийвияр]]) ва армениядин клиса). ГьакӀни ина [[иудаизм]] диндин векилар — [[ашкеназар]], [[лахлухар]], грузиядин ва [[суван чувудар]], ва [[езидизм]] диндин векилар — [[езидар]] авайди я.

Агъазвай ксарин кьадардай ислам дин къавкъаздин халкьарин арада кӀвенкӀве аваз я.

Дегь чӀавалай Къавкъаз, РагъакӀидай патан кьакьан цивилизациярин чӀехи таъсирдин кӀаник галай чкайрикай тир, гьакӀи Къавкъаздин халкьарин садбуруз (лезгийриз, эрменийриз, гуржийриз ва мсб.) чпин гьукуматарни кьакьан дережадин культура авайди тир.

== Тарих ==

=== Къавкъаздин тарихдин гьукуматар ===
[[Файл:Гербер Каспий 1728.jpg|thumb|200px|right|[[Лезгистан]], Гербер вахт, 1728]]
[[Файл:Artaxiad Armenia 80BC-fr.svg|thumb|right|Эрменистан, [[II Тигран|Тигран ЧӀехидидин]] вахт.]]
[[Файл:Geor tamro aandersen.png|thumb|right|Гуржистан, [[Тамара ЧӀехиди]]дин вахт.]]
[[Файл:Maps-roman-empire-peak-150AD.jpg|thumb|right|Къавкъаз [[Рум империя]]да, 114—117 й. чи э.в.]]

{| class="wikitable"
! Гьукумат || Алай чка || Аваз хьунин девир
|-
| [[Урарту]] || [[Армянское нагорье]] ||890—590 й. чи э.в.
|-
| [[Еревандидрин Эрменистан]] ||[[Армениядин суван кьулувал]]||590—189 й. чи э.в.
|-
| [[Синдика]] || [[Краснодарский край]] ||520—380 й. чи э.в.
|-
| [[Колхида]] ||[[Гуржистан]] и [[Абхазия]]||V-II в-й. чи э.в.
|-
| [[Боспор пачагьвал]] ||[[Краснодар край]]ни [[Ростов область]] ||480-й чи э.в. — VI вишйис
|-
| [[ЧӀехи Армения]] ||[[Эрмениядин суван кьулувал]] ||189 й. чи э.в. — 428 йис
|-
| [[Иверия]] ||[[Гуржистан]] ||II в-й. чи э.в. — 537 йис
|-
| [[Алпан]] ||гилан [[Азербайжан]] ва [[Дагъустан]] ||I в-й. чи э.в. — Х в-й.
|-
| [[Абазгия]] ||Гилан Абхазиядин чилер||I в-й. — 786 йис
|-
| [[Зихия]] ([[Черкессия]]) ||[[Кеферпатан Къавкъаз]]||I в-й. — 1864 йис
|-
| [[Эгриси]] || [[Гуржистан]] ||II в-й. — VI в-й.
|-
| [[Марзпаны|Марзпан Эрмения]] ||[[Закавказское нагорье]]||428—637 йисар
|-
| [[Алан]] ||[[Кеферпатан Къавкъаз]] ||VI в-й. — 1239 йис
|-
| [[Лезгистан]] ||гилан [[Азербайжан]] ва [[Дагъустан]]||VI—XIII вишйисар
|-
| [[Сарир]] ||[[Дагъустан]] ||VI—XI вишйисар
|-
| [[Эрмендин эмират]] ||[[Закавказское нагорье]] ||637—886 йисар
|-
| [[Хазар каганат]] || [[Кеферпатан Къавкъаз]] ||650—969 й.
|-
| [[Абхаз пачагьвал]] ||Гилан Абхазиядин чилер||786 йис — XII в-й.
|-
| [[Эрети]] || [[Гуржистан]] || 787-959 гг.н. э.
|-
| [[Дзурдзуки]] ||[[Кеферпатан Къавкъаз]], [[Чечня]], [[Ингушетия]]||VIII-ХӀ вв.
|-
| [[Къазикумух шамхалвал]] ||[[Дагъустан]] ||VIII—XVII вишйисар
|-
| [[Аний пачагьвал]] ||[[Закавказское нагорье]]{{Нет АИ|28|05|2012}} ||860—1045 йисар
|-
| [[Ширваншахрин гьукумат]] ||гилан [[Азербайжан]] ||861—1500 йисар
|-
| [[Хашимидар]] ||Кеферпатан Къавкъаз ([[Дагъустан]])|| 869—1075 йисар
|-
| [[Саларидар]] ||гилан [[Азербайжан]] ва [[Иран]] ||916—1090 йисар
|-
| [[Шеддадидар]] ||[[Закавказское нагорье]] ||951—1174 йисар
|-
| [[Раввадидар]] ||РагъакӀидай [[Азербайжан]] ва кеферни-рагъакӀидай [[Иран]] ||951—1174 йисар
|-
| [[Ташир-Дзорагет пачагьвал]] ||[[РагъэкъечӀдай Армения]] ||978—1118 йисар
|-
| [[Сюник пачагьвал]] ||[[РагъэкъечӀдай Армения]] ||987—1170 йисар
|-
| [[Карс пачагьвал]] ||[[Армениядин суван кьулувал]] ||X-XI в-й.
|-
| [[Тмутаракан князьвал]] ||[[Краснодар край]] ||X—XII в-й.
|-
| [[Хачен князьвал]] ||[[РагъэкъечӀдай Армения]] ||X-XVI в-й.
|-
| [[Самцхе-Саатабаго]] || [[Гуржистан]] [[Армениядин суван кьулувал]] ||XV—XVI в-й.
|-
| [[Картлий пачагьвал]] || [[Гуржистан]] ||1490—1762 йисар
|-
| [[Кахетин пачагьвал]] ||[[Гуржистан]] ||1490—1762 йисар
|-
| [[Имеретин пачагьвал]] ||[[Гуржистан]] ||1490—1811 йисар
|-
| [[Хамс]] ||[[Закавказское нагорье]] [[Суван Къарабагъ]]||XVI-XVIII в-й.
|-
| [[Мехтулинское ханвал]] ||[[Дагъустан]] ||XVI в-й. — 1867 йис
|-
| [[Сефевидар]] ||[[Кьибле Къавкъаз]] ва [[Иран]] ||XVII-XVIII в-й.
|-
| [[Къазикумухъ ханвал]] ||[[Дагъустан]] ||1642—1860 йисар
|-
| [[Тарков шамхалвал]] ||[[Дагъустан]] ||1642—1867 йисар
|-
| [[Къубадин ханвал]] || гилан [[Азербайжан]] ||1680—1810 йисар
|-
| [[Бакудин ханвал]] || гилан [[Азербайжан]] ||1718—1806 йисар
|-
| [[Гянжедин ханвал]] || гилан [[Азербайжан]] ||1747—1804 йисар
|-
| [[Талыш ханвал]] || гилан [[Азербайжан]] ||1747—1813 йисар
|-
| [[Шекидин ханвал]] || гилан [[Азербайжан]] ||1747—1819 йисар
|-
| [[Нахичевандин ханвал]] || гилан [[Азербайжан]] ||1747—1828 йисар
|-
| [[Къарабагъдин ханвал]] || гилан [[Азербайжан]]дин рагъакӀидай пад ||1747—1822 йисар
|-
| [[Эривандин ханвал]] ||[[Закавказьедин нагорье]] ||1747—1828 йисар
|-
| [[Ширвандин ханвал]] || гилан [[Азербайжан]] ||1748—1820 йисар
|-
| [[Картли-Кахетин пачагьвал]] || [[Гуржистан]] ||1762—1801 йисар
|-
| [[Азербайжандин Демократик Республика]] ||Кеферпатан [[Азербайджан]]||1918—1920 йисар
|-
| [[Гуржистандин Демократик Республика]] ||[[Гуржистан]]||1918—1920 йисар
|-
| [[Республика Эрмения]] ||[[РагъэкъечӀдай Эрмения]]||1918—1920 йисар
|-
|}

== Зарият ==
* Кузнецов Н. И. О ботанико-географических исследованиях Кавказа, совершённых по поручению Императорского Русского Географического Общества // Известия Императорского Русского Географического Общества. — СПБ., 1902. — В. II. — Т. XXXVIII. — С. 206—227. (с картой Кавказского края с нанесением ботанических маршрутов экскурсий, совершённых по поручению И. Р. Г. Общ. проф. Н. И. Кузнецовым и его помощниками Н. А. Бушем и А. В. Фоминым в гг. 1888—1900) {{ref-ru}}
* Новицкий И. Я., Управление этнополитикой Северного Кавказа — Краснодар, 2011. — 270 с. {{ref-ru}}
* Цуциев А. А. Атлас этнополитической истории Кавказа (1774—2004). — Москва: Европа, 2007. — 128 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-9739-0123-3 {{ref-ru}}

== Баянар ==
{{Баянар}}

== ЭлячӀунар ==
* [http://www.iriston.com/books/cuciev_-_etno_atlas/cuciev_etno-polit_map.htm Атлас этнополитической истории Кавказа]
* [http://www.kavkazweb.net KavkazWeb.net — Главный интернет портал Кавказа ]
* [http://grants.rsu.ru/osi/Don_NC/MainMenu.htm Дон и Северный Кавказ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090130023247/http://grants.rsu.ru/osi/Don_NC/MainMenu.htm |date=2009-01-30 }}
* [http://kvkz.ru Сайт о Кавказе] — новости, фото и история Кавказа
* [[Броневский, Семён Михайлович|Броневский, С. М.]], [http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=60666 Новейшие географические и исторические известия о Кавказе на сайте «Руниверс»]
* [http://www.okavkaze.ru О Кавказе.ру] — история, археология, новости, фото и карты Кавказа.
* [http://magazines.russ.ru/znamia/2000/4/zubov.html Андрей Зубов «Политическое будущее Кавказа: опыт ретроспективно-сравнительного анализа»]
* [http://www.islam.ru/pressclub/histori/tzargoci/ Руслан Курбанов. Царь и горцы. От газавата до революции]
* [http://piligrim-andy.narod.ru/photo.html Фотографии Кавказских гор]
* [[Дубровин, Николай Федорович|Дубровин Н. Ф.]], [http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=415163 История войны и владычества русских на Кавказе на сайте «Руниверс»]
* [http://mapview.dyndns.org/univ_mapy/mapy.php?map=Soviet%20union%20military%20maps%20-%20Rusky%20vojensky%20stab%2Fk38&filelist=..%2FSoviet%20union%20military%20maps%20-%20Rusky%20vojensky%20stab%2Fk38%2Fmap_filelist&corner=0&user_x=8070&user_y=12200&user_layer=1 Лист карты K-38 (Кавказ) Масштаб: 1 : 50 000] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110726010133/http://mapview.dyndns.org/univ_mapy/mapy.php?map=Soviet%20union%20military%20maps%20-%20Rusky%20vojensky%20stab%2Fk38&filelist=..%2FSoviet%20union%20military%20maps%20-%20Rusky%20vojensky%20stab%2Fk38%2Fmap_filelist&corner=0&user_x=8070&user_y=12200&user_layer=1 |date=2011-07-26 }}
* [[Новицкий, Игорь Яковлевич|Новицкий И. Я.]], [http://rukavkaz.ru/articles/lib/406/ Управление этнополитикой Северного Кавказа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120121205114/http://rukavkaz.ru/articles/lib/406/ |date=2012-01-21 }}
* [[Древний глас]], [http://www.drevglas.ru/kavkaz.html Фотографии Кавказа]

[[Категория:Къавкъаз|*]]