Къавкъаз

Къавкъаз — РагъакӀидай-Европадин кьулувалдин кьибле пата, Азия ва Европа континентрин сергьятда авай, чӀехи пай сувари куьнвай, Евразияда авай географиядин регион. РагъакӀидай патай Азов ва ЧӀулав гьуьлери ва рагъэкъечӀдай патай Хазар гьуьлуь кьунва. Къавкъаздин кеферпатан сергьят, Ея вацӀ Азов гьуьле авай Ея лимандиз акахьзавай чкадилай кьил кутуна, гьа и Ея вацӀалай, адан Кугу - Ея хиляй, Кьулан Егорлык вацӀалай, Манычу вирелай, ва Каспий гьуьлуьз авахьзавай Гейдуку вацӀалай физва. Къавкъаздин кьиблепатан сергьят, виликан СССРдин Турция ва Ирандихъ галаз гьукуматдин сергьятдайтӀуз физва (гилан Гуржистандин, Эрменистандин ва Азербайжандин кьибле сергьятар я).

Чилерин майдан — 440 агъз. км².

Тарихдинни — географиядин ва экономикадин жигьетдай, Къавкъаздин сергьятрин къене адет яз Кефер Къавкъаз ва Кьибле Къавкъаз хкягъзава. Кефер Къавкъаздик Виликпатан Къавкъаз, ЧӀехи Къавкъаздин Самур вацӀал кьван яргъи хьанвай кеферпатан гуьне, гьакӀни Къавкъаздин Кьилин цӀиргъинин кеферни — рагъакӀидай къерехда авай кьиблединни — рагъакӀидай патан гуьне акатзава. Адет яз Псоу вацӀал кьван кьвезвай Къавкъаздин ЧӀулав гьуьлуьн къерехни Кефер Къавкъаздин кӀвачихъ гилигзава, гьакӀ ятӀани и субрегион, Абхазия хьиз Кьибле Къавкъаздиз талукь я.

Кьибле Къавкъаздик ЧӀехи Къавкъаздин кьиблепатан гуьнедин чӀехи пай, Колхид аран ва Курин легъв, Армениядин суван кьулувал, Талыш сувар ва Ленкорандин суван кьулувал акатзава. Кьибле Къавкъаздин сергьятрин къене Армения, Грузия ва Азербайжан хьтин уьлквеяр, ва гьакӀни, кьилди са Урусатди ва маса вад уьлквейри аслутуширвал кьабулнавай Абхазия ва Кьибле Осетия. Кьибле Къавкъаз кефер патай Урусат Федерациядихъ галаз ва кьибле патай Турция ва Ирандихъ галаз сергьятарзава.

Гилан замандин политикадин географиядив кьурвал, Къавкъаздин чилер кьве патаз пай хьанва, Урусатда — Кефер Къавкъаз, Азербайжан, Эрменистан ва Гуржистан — Кьибле Къавкъаз я. Турциядини вичин рагъэкъечӀдай патан регионар Къавкъаз региондик талукьарзава.

Этимология

«Къавкъаз» (дегь-грек. Καύκασος) тӀвар сифте яз, Дегь Грециядин кирамрин Геродотдин эсерра (ч. э. в. V виш йис) ва Эсхилдин (ч. э. в. VI—V виш йисар) «Бухавра акьалднай Прометей» эсерда гьалтзава. Страбон географди шагъидвалзавай малуматрив кьурвал, гьа чкадин агьалийри Къавкъаздиз Каспий лугьузвай, ва идакай хкатзава хьи Καύκασος тӀвар гъурбатдай атанвай гаф я.

Καύκασος гафунин арадиз акъатун гилани чир туш, ва алимри и гафуниз гузвай баянар сад — садав кутугнавач.

Отто Шрадердин ва Альфонса Нерингдин фикирдив кьурвал, дегь-грек Καύκασος гаф гот ва литва чӀаларин, гот. hauhs — «кьакьан», лит. kaũkas — «тӀур, кӀунтӀ», лит. kaukarà — «кӀунтӀ, кӀукӀ» гафарихъ галаз алакъа аваз я. Гьа чӀавузни, урусатдин лингвист В. А. Никоновди къейд авунай хьи, Шрадердини Нерингди ганвай этимология делилар авачирбур я. ГьакӀани малум туш, Καύκασος гаф гьи индоевропадин чӀаларикай къачунватӀа ва гьи гафарин галкӀунин нетижада арадал атанвайди ятӀа. Идаз ухшар фикир Альберт Джозеф Карнойди гъизва, адан фикирдалди «Къавкъаз» гаф литва чӀалан gaögaras гафуникай атанвайди я.

Британви лингвист Эдриан Румди ганвай этимология, «Къавкъаз» гаф пелагс девирдин *kau — «сув» гафуникай арадал атанвайди я. Амма гафун кьведлагьай паюн баянар гуз хьанач.

И термин грек чӀалан термин тир чӀал сакӀани субут ийиз тежезвай алимри, римви эсерар кхьидайди Гай Юлий Солиндин эсерра гьалтзавай латин чӀалан Сrоuсаsim терминдал чин къачуна, Йозеф Марквартди и гаф дегь — иран (скиф) чӀалан *χrohu — «мурк» ва käsi — «цӀарцӀар гудай» гафаралди гъавурда твазва.

Немецви филолог Пауль Кречмерди, латыш чӀалан kruvesis — «цур» ва дегь - немец чӀалан (h)roso — «мурк» гафар шагьид яз къалурзава. Мадни тӀимил агалкьун авай алахъун А. И. Соболевскийдин «Къавкъз» гафунни авестин чӀалан kahrkāsa — «чинеруг» гафунихъ галаз гекъигун я.

ГьакӀни, «Къавказ» термин, лезги чӀалан къав ва къаз, яни къавар къадай гафарикай арадал атун мумкин я. Вучиз лагьайтӀа дегь чӀавалай лезгияр суварин арада яшамиш жезвай, ва Къавкъаздин кьакьан сувар, цавар — къавар къадай стунар хьиз я.

Физикадинни-географиядин паюн

Къавкъаздин физикадин карта

Къавкъаз, цӀийи тектоник юзунар активдаказ жезвай ва суван жуьреба-жуьре рельеф хас тир, Альпий — Гималайдин юзадай чӀулунин сергьятра авайди я.

Къавкъаздин карта

Геологиядинни — геоморфологиядин туькӀуьрундай Къавкъаздин чилера, кефер патай кьибле патаз кьуд асул орографиядин зонаяр хкягъзава:

• Виликпатан Кавкъаздин кьулувал,
• ЧӀехи Къавкъаздин суван система (Къавкъаздин чӀехи цӀиргъ ва Кефер Къавкъаз),
• Кьибле Къавкъаздин депрессия ва адак акатзава:
  • Колхид аран,
  • Кура - Аракс аран,
• Кьве геологиядинни — геоморфологиядин регионрикай ибарат тир Кьибле Къавкъаздин суван кьулувал (Армениядин суван кьулувалдин кефер пад):
  • ГъвечӀи Къавкъаздин суван система,
  • Джавахерт — Армениядин (Кьибле-Къавкъаздин) суван кьулувал — Армениядин суван кьулувалдин кеферни — рагъакӀидай пад.

Виликпатан Кавкъаздин кьулувал Азов гьуьлелай Каспий гьуьлел кьван 700—800 км яргъи хьанва ва рельефдин характердай пуд элементриз пай жезва: Азов-Кубань аран, Ставропольдин кьакьанвал ва Тер аран.

ЧӀехи Къавкъаздин суварин система гуьгъуьнин тегьерда пай жезва: Таман зуростровдилай Эльбрусдал (Къавкъаздин виридалай кьакьан кӀукӀ, 5642 м) кьван тӀимил — тӀимил хкаж жезвай РагъакӀидай Къавкъаз, Эльбрусдинни Казбекдин арада авай кьакьан суварин Юкьван Къавкъаз ва Казбекдилай Апшерон зуростровдал кьван агъуз жезвай РагъэкъечӀдай Къавкъаз. Къавкъаздин юкьван пата суван система пара агаж хьанва, амма рагъэкъкчӀдай ва рагъакӀидай патара гегьенш. Адан кеферпатан гуьне яргъи ва алгъай чка я, ва кьиблепатанди — куьруьни тик я. ЧӀехи Къавкъаздин гигинин зонада, 4 — 5 агъз. м юкьван кьакьанвал авай Кьилин, Ятар ччара ийидай синен ва Къвалан цӀиргъер ава.

Къавкъаздин Кьилин цӀиргъини, Кеферпатан Къавкъаз ва Кьиблепатан Къавкъаз чара ийизва.

Къавкъаздин кукӀвар: Мижирги (5025 м), Казбек (5033 м), Джанги-тау (5058 м), Шхара (5068 м), Пушкинан кӀукӀ (5100 м), Коштан-тау (5152 м) — ибур Альп суварин виридалай кьакьан Монблана (4807 м) кукӀвалай кьакьан я.

ЧӀехи Къавкъаздин кьибле пата Кьибле Къавкъаздин депрессия чка кьунва, ана рагъакӀидай пата уьленар авай Колхид аран, рагъэкъечӀдай пата кьурагь Къуьре-Аракс аранни Алазань кьулувал ава.

Кьибле Къавкъаздин аранрин кьибле пата Кьибле Къавкъаздин суван кьулувалди чка кьунва, адак ГъвечӀи Къавкъаз ва Джавахет - Армениядин суван кьулувал акатзава. ГъвечӀи Къвкъазди, суварин арада авай дегьне хандакӀри ччара авунай, 2000—2500 м кьакьанвал авай, чӀемерукдин кӀалуб авай цӀарцӀин агаж хьанвай цӀиргъер арадал гъизва. ГъвечӀи Къавкъаздин виридалай кьакьан кӀукӀ — Гамиш сув я (3724 м). И цӀиргъери, дегьне кӀамари паяриз ччара авунай вулкандин платойрикай, ва 1500—2000 м кьакьанвилера чка кьунвай кьулувалрикайни абурун винел хкаж хьанвай вулкандин цӀиргъерикай ибарат тир Армениядин суван кьулувал кефер патайни кефени — рагъэкъечӀдай патай элкъвена кьунва. Эрмениядин суван кьулувалдин виридалай кьакьан кӀукӀ — Арагац сув я (4090 м).

Кьибле Къавкъаздин кьблединни — рагъэкъечӀдай къерехда, ГъвечӀи Къавкъаздин суван системадин кьатӀ тир Талыш сувари ва абур Каспий гьуьлуькай ччара ийизвай Ленкорандин аранди чка кьунва. Талыш сувар пуд яргъивилихъ фенвай цӀиргъерикай ибарат я. И цӀигъерин виридалай кьакьан чка — Куьмуьрквей сув я (2494 м), ва Ленкорандин аран, Каспий гьуьлуьн вири къерехар хьиз дуьнья океандин дережадилай 28 м агъада авай, гьуьлуьз агатзавай чкадал кьван и цӀиргъер аскӀан жезва.

Суварин йиса 1.5 см кьван хкаж хьунин ва аранрин йиса 2 — 6 мм кьван агъуз хьунин себебдилай, Къавкъаз сейсмик зона хьиз физва ва ина зурзунрин къуват 10 балл кьван хьун мумкин я, кьетӀендаказ Эрмениядин суван кьулувалдин кеферни — рагъакӀидай пад. Эхиримжи кӀеви зурзун ина 1988 — й йисуз Эрменияда хьанвай Спитак зурзун я. Сувара, муркӀадин гьамбарринни живедин маргъалрин авахьунар, селер, чилин уьцӀуьнар, къванерин аватунар хьтин вакъиаяр фад — фад жезвайди я. Кьулувилерин чкайриз эрозия (накьв цини муркӀари тухун), суффозияни уьленар акъатунин процессар хас я. ЧӀехи Къавкъазда карстдин кьветӀер гзаф ава, абурун арада Новоафон кьветӀ, кьветӀерин Воронцов система, Живедин тик кьвал (дуьньяда виридалай дегьне кьветӀерикай сад, 1370 м).

• 
  Главный хребет с вершиной Беллала-Кая (справа) и отрогами вершины Софруджду с пиком Инэ (слева)
• 
  Пик Инэ. Вид с Домбайской поляны.
• 
  Вершина Бу Ульген с Чучхурского перевала
• 
  Кеф. Къавкъаз. Бадук вир ва ЧӀехи марка сув.
• 
  Клухор кьилелай элячӀдай рехъ.
• 
  Клухор кьилелай элячӀдай рекьин гуьне.

Агьали

Расаяр

• Европеоид раса:

Каспий раса:

Азербайжанар, цӀахурар, кумыкар.

Кавкасион раса:

Карачаевар, лезгияр, хиналугар, балкарар, осетинар, ингушар, чеченар, бацбияр, аварар, даргияр, яхулар, кабардинар, черкесар, гуржийрин суван (кефер) субэтносар — сванар, хевсурар, мохевар, тушинар, пшавар, мтиулар, гудамакарар, рачинар

Понтий раса:

Адыгар, абхазар, гуржийрин рагъакӀидай этносар

Арменоид раса:

Армянар, ассирияр, гуржийрин рагъэкъечӀдай этносар.

Гуржистандинни Эрмениядин чилерай палеоантропологиядин малуматрин чирунар делилар яз кьуна, антропологри нетижадиз къвезва хьи, Къавкъаздин дегь неолитик агьали, сад — садав чинин гьяркьуьвилив ва кьилин кӀарабдин чӀехивилив тафават авай, европоид расадин кьве вариантди туькӀуьрзавай. Гьа жергедай яз В.П.Алексеевди гьисабзава хьи, гилан къавкъаздин халкьарин антропологиядин типдин арадал атунин асул роль и кьве вариантри къугъвана. ЧӀехини гьяркьуь ччин хас тир типар гилан къавкъаздин типдив гутуз жеда, амма европоид расадин кьибле хилек акатзавай гуьтӀуь ччинин каспий тип, кишпир девирдилай инихъ арменоид комплексдин лишанрин туькӀуьр хьунин диб хьана.

Халкьар

ЧӀаларикай Къавкъаздин халкьар пуд асул группайриз чара жезва:

• Къавкъаздин чӀаларин хзан:
  • Къартвел чӀалан хзандин халкьар: гуржияр
  • Абхазни — адыг чӀалан хзандин халкьар: абазинар, абхазар, адыгар (кабардинар, черкесар, адыгеяр, шапсугар)
  • Нах-дагъустан чӀалан хзандин халкьар:
    • Нах чӀалар: бацбияр, ингушар, чеченар
    • Дагъустандин языки: аварар, агъулар, арчинар, андияр, ахвахар, багулалар, ботлихар, бежтинар, будухар, гинухар, годоберинар, гунзибар, даргияр, дидояр, къайтагъар, къаратинар, кърызар, кубачинар,яхулар, лезгияр, рутулар, кьабгъанар, тиндияр, удинар, хваршинар, хиналугвияр, цӀахурар, чамалалар, ва масабур;
• Алтай чӀалан хзандин халкьар:
  • ТуьркчӀалан халкьар: азербайжанар, балкарар, карачаевар, къумыкар, трухменар, ногъаяр ва туьрк-месхетинар.
• Индоевропадин чӀалан хзандин халкьар:
  • Иран хел: езидар, суван чувудар, курдар, осетинар, талышар ва татар;
  • Масабур: эрменияр, грекар, урусар;

Динар

Къавкъаздин асул динар ислам (суьннивал ва шийивал) ва христианвал (православиядин клисаяр, рагъэкъечӀдай — христианвалдин клиса — (ассирийвияр) ва армениядин клиса). ГьакӀни ина иудаизм диндин векилар — ашкеназар, лахлухар, грузиядин ва суван чувудар, ва езидизм диндин векилар — езидар авайди я.

Агъазвай ксарин кьадардай ислам дин къавкъаздин халкьарин арада кӀвенкӀве аваз я.

Дегь чӀавалай Къавкъаз, РагъакӀидай патан кьакьан цивилизациярин чӀехи таъсирдин кӀаник галай чкайрикай тир, гьакӀи Къавкъаздин халкьарин садбуруз (лезгийриз, эрменийриз, гуржийриз ва мсб.) чпин гьукуматарни кьакьан дережадин культура авайди тир.

Тарих

Къавкъаздин тарихдин гьукуматар

Лезгистан, Гербер вахт, 1728

Гуржистан, Тамара ЧӀехидидин вахт.

Къавкъаз Рум империяда, 114—117 й. чи э.в.

Гьукумат	Алай чка	Аваз хьунин девир
Синдика	Краснодарский край	520—380 й. чи э.в.
Колхида	Гуржистан и Абхазия	V-II в-й. чи э.в.
Боспор пачагьвал	Краснодар крайни Ростов область	480-й чи э.в. — VI вишйис
ЧӀехи Армения	Эрмениядин суван кьулувал	189 й. чи э.в. — 428 йис
Иверия	Гуржистан	II в-й. чи э.в. — 537 йис
Алпан	гилан Азербайжан ва Дагъустан	I в-й. чи э.в. — Х в-й.
Абазгия	Гилан Абхазиядин чилер	I в-й. — 786 йис
Зихия (Черкессия)	Кеферпатан Къавкъаз	I в-й. — 1864 йис
Эгриси	Гуржистан	II в-й. — VI в-й.
Алан	Кеферпатан Къавкъаз	VI в-й. — 1239 йис
Лезгистан	гилан Азербайжан ва Дагъустан	VI—XIII вишйисар
Сарир	Дагъустан	VI—XI вишйисар
Хазар каганат	Кеферпатан Къавкъаз	650—969 й.
Абхаз пачагьвал	Гилан Абхазиядин чилер	786 йис — XII в-й.
Эрети	Гуржистан	787-959 гг.н. э.
Дзурдзуки	Кеферпатан Къавкъаз, Чечня, Ингушетия	VIII-ХӀ вв.
Къазикумух шамхалвал	Дагъустан	VIII—XVII вишйисар
Аний пачагьвал	Закавказское нагорьеШаблон:Нет АИ	860—1045 йисар
Ширваншахрин гьукумат	гилан Азербайжан	861—1500 йисар
Хашимидар	Кеферпатан Къавкъаз (Дагъустан)	869—1075 йисар
Саларидар	гилан Азербайжан ва Иран	916—1090 йисар
Шеддадидар	Закавказское нагорье	951—1174 йисар
Раввадидар	РагъакӀидай Азербайжан ва кеферни-рагъакӀидай Иран	951—1174 йисар
Ташир-Дзорагет пачагьвал	РагъэкъечӀдай Армения	978—1118 йисар
Тмутаракан князьвал	Краснодар край	X—XII в-й.
Хачен князьвал	Азербайжан	X-XVI в-й.
Самцхе-Саатабаго	Гуржистан Армениядин суван кьулувал	XV—XVI в-й.
Картлий пачагьвал	Гуржистан	1490—1762 йисар
Кахетин пачагьвал	Гуржистан	1490—1762 йисар
Имеретин пачагьвал	Гуржистан	1490—1811 йисар
Хамс	Закавказское нагорье Суван Къарабагъ	XVI-XVIII в-й.
Мехтулинское ханвал	Дагъустан	XVI в-й. — 1867 йис
Сефевидар	Кьибле Къавкъаз ва Иран	XVII-XVIII в-й.
Къазикумухъ ханвал	Дагъустан	1642—1860 йисар
Тарков шамхалвал	Дагъустан	1642—1867 йисар
Къубадин ханвал	гилан Азербайжан	1680—1810 йисар
Бакудин ханвал	гилан Азербайжан	1718—1806 йисар
Гянжедин ханвал	гилан Азербайжан	1747—1804 йисар
Талыш ханвал	гилан Азербайжан	1747—1813 йисар
Шекидин ханвал	гилан Азербайжан	1747—1819 йисар
Нахичевандин ханвал	гилан Азербайжан	1747—1828 йисар
Къарабагъдин ханвал	гилан Азербайжандин рагъакӀидай пад	1747—1822 йисар
Эривандин ханвал	Закавказьедин нагорье	1747—1828 йисар
Ширвандин ханвал	гилан Азербайжан	1748—1820 йисар
Картли-Кахетин пачагьвал	Гуржистан	1762—1801 йисар
Азербайжандин Демократик Республика	Кеферпатан Азербайджан	1918—1920 йисар
Гуржистандин Демократик Республика	Гуржистан	1918—1920 йисар
Республика Эрмения	РагъэкъечӀдай Эрмения	1918—1920 йисар

Зарият

• Кузнецов Н. И. О ботанико-географических исследованиях Кавказа, совершённых по поручению Императорского Русского Географического Общества // Известия Императорского Русского Географического Общества. — СПБ., 1902. — В. II. — Т. XXXVIII. — С. 206—227. (с картой Кавказского края с нанесением ботанических маршрутов экскурсий, совершённых по поручению И. Р. Г. Общ. проф. Н. И. Кузнецовым и его помощниками Н. А. Бушем и А. В. Фоминым в гг. 1888—1900)  (урус)
• Новицкий И. Я., Управление этнополитикой Северного Кавказа — Краснодар, 2011. — 270 с.  (урус)
• Цуциев А. А. Атлас этнополитической истории Кавказа (1774—2004). — Москва: Европа, 2007. — 128 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-9739-0123-3  (урус)

ЭлячӀунар

• Атлас этнополитической истории Кавказа
• KavkazWeb.net — Главный интернет портал Кавказа
• Дон и Северный Кавказ Архивация 30 январь 2009 йисан.
• Сайт о Кавказе — новости, фото и история Кавказа
• Броневский, С. М., Новейшие географические и исторические известия о Кавказе на сайте «Руниверс»
• О Кавказе.ру — история, археология, новости, фото и карты Кавказа.
• Андрей Зубов «Политическое будущее Кавказа: опыт ретроспективно-сравнительного анализа»
• Руслан Курбанов. Царь и горцы. От газавата до революции
• Фотографии Кавказских гор
• Дубровин Н. Ф., История войны и владычества русских на Кавказе на сайте «Руниверс»
• Лист карты K-38 (Кавказ) Масштаб: 1 : 50 000 Архивация 26 июль 2011 йисан.
• Новицкий И. Я., Управление этнополитикой Северного Кавказа Архивация 21 январь 2012 йисан.
• Древний глас, Фотографии Кавказа