Агъулар

Агъулар
Агъулрин тIаратI
Вири санлай кьадар
35 000
Гегьенш хьанвай ареал
Урусат 34 160 кас (2010)        ● Дагъустан 23 314 кас (2010)        ● Ставропольдин край 1 715 кас (2010)        ● Саратов вилаят 477 кас (2010)        ● Краснодардин край 391 кас (2010)        ● Орёл вилаят 358 кас (2010)        ● Москва 308 кас (2010) Украина 108 кас (2001) Азербайжан 204 кас (1989) Къазахстан 94 кас (2009)
ЧIал
Агъул чIал
Дин
Ислам, суни мусурманар
Арадал атун
алпанар
Расадин жуьре
Европеоид раса (къавкъасион жуьрединни каспий жуьредин акахьун)
Акатзава
лезги халкьар
Мукьва халкьар
арчияр, будугъар, къирицIар, лезгияр, рутулар, табасаранар, удияр, цIахурар, хинелугъар
Ареалдин карта
6 ранг

Агъулар (агъул. агъулар) — дегь Алпандин халкьарикай сад. Тарихдин къене Дагъустандин кьиблепатан районра уьмуьр гьалзавай, Къавкъаздин бинедин суван халкь. Нах-дагъустандин халкьарин группадин лезги халкьарин хзандиз талукь я. Милли жигьетдай агъулар виридалайни пара лезгийриз мукьва я. Чпин хайи агъул чIалал рахазвайди я.

1959 йисал кьван гьукуматдин сиягьра агъулар лезгияр хьиз къалурзавай .

Дагъустанда агъулар асул гьисабдалди Агъул, Кьурагь, Дербент ва Табасаран районра гегьенш хьанва.

Диндал гьалтайла агъулар суни — мусурманар я.

ЧIал

Рахазвайбурун кьадар тIимил ятIани агъул чIал кьуд нугъатриз ва са шумуд рахунриз пай жезва. Идан себеб, са бязи кьилдин хуьрер гъил агакь тийир чкайра сад-садахъ галаз алакъа авачиз чараз хуьн я.

XIX виш йисан эхирра агъул чIал Родриг Эркертди чирна-жагъурзавай, 1895 йисуз ада агъул чIалакай немец чIалал макъала акъуднай. Гуьгъуьнлай, агъул чIалан чирна-жагъурунар XX виш йисан сифте кьилера немецви лингвст Адольф Дирра давамарнай, ада 1907 йисуз урус чIалал макъала чапдай акъуднай. Абуру чпин жагъурунар садрани Агъулда тахьана кьиле тухузвай, Родриг Эркерта масабуру кIватIнавай материалрин, Адольф Диррани вич Темир-Хан-Шура шегьерда аваз муькуь хабардар ксаривай къачунай малуматрин бинедаллаз. Амма, абур кьведни са фикирдал атанай хьи, агъул чIал кьве нугъатрикай ибарат я: вич агъул чIал ва кушан нугъат.

1933—1934 йисара АН СССР-дин Дагъустандин лингвистикадин экспедициядин пландик кваз, Р. Шаумяна агъул чIал Агъулда чирна-жагъурнай. Ам чIехи пай агъул хуьрера къекъвена ва агъул чIал кьуд нугъатрикай ибарат тирди ахъайна. Ибур:

• вич агъул чIал
• керен нугъат
• кушан нугъат
• буркихан (ккехъуIн) нугъат

Шаумяна къалурзавай хьиз, и нугъатри агъадихъ галай хуьрерин рахунар кьунва:

1. вич агъул чIал: Тпиг, Цирхе, Мисси, Хутхул, Гоа, Дуруштул, Яркуг, Курагъ, Дулдугъ;
2. керен нугъат: Рича, Бедуьхъ, Квардал, Усугъ, Хвереж, Укуз ва са кьадар Хуьпуькь;
3. кушан нугъат: Буршагь, Арсугъ, Худигъ, Фите;
4. буркихан нугъат кьилдин нугъат я, адал анжах Буркихан хуьруьн эгьлияр рахазва.

1930 йисалай 1955 йисал кьван агъул хуьрерин мектебра тарсар лезги чIалалди гузвай, гьавиляй алай чIавуз кьуьзуь эгьлийрин саки виридаз лезги чIал михьиз чизва. Бязи чешмейрив кьурвал, тарихдин къене лезгийрин къуншияр тир Кьурагь райондин агъулриз лезги чIал чизвай. Буршагь, Арсугъ ва Худигъ хуьрерин эгьлийриз табасаран чIал, Цирхе хуьруьнвийриз дарги чIал ва Буркиханвийриз яхул чIал чизвай.

1990 йисуз агъул чIалан кхьинар кардик кутунай, ва 1992 йисалай мектебра агъул чIал хайи чIал хьиз чирзава.

1951 йисалай агъул ва урус чIаларал «Вести Агула» райондин газет акъатзава.

Гегьенш хьанвай ареални кьадар

2010 йисан Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, вири Урусатда 34 160 агъул яшамиш жезвай, абурукай 23 314 кас Дагъустанда 1 715 касни Ставропольдин крайда.

Агъулар кIватидаказ ва са кьадарда авай районарни шегьерар:

Дагъустанда:

Районра

• • Агъул район — 10 369 (92 %)
  • Кьурагь район — 1 177 (7 %)
  • Дербент район — 2 168 (2 %)
  • Табасаран район — 423 (1 %)
  • Къаякент район — 821 (1 %)
  • Кумторкъала район — 144 (1 %)

Шегьерра

• • Магьачкъала — 6 581 (1 %)
  • Дербент — 3 775 (3 %)
  • Дагъустандин ЦIаяр — 858 (3 %)

Агъул хуьрер

Курагъ хуьр

Агъулрин тарихдин ва цIийи хуьрер:

Агъул районда: Арсугъ, Бедуьхъ, Буркихан, Буршагь, Гоа, Дулдугъ, Курагъ, Мисси, Рича, Тпиг, Фите, Худигъ, Хутхул, Цирхе, Яркуг, Анклух †, Дамхал †, Дуруштул †, Сафрун †.

Кьурагь районда: Хвереж, Укуз, Усугъ, Квардал, Хуьпуькь.

Табасаран районда: Гелинбатан (ЦIийи Фите)

Литература

• Тарланов З. К. Агулы: их язык и история. — Петрозаводск, 1994. — 288 с.

ЭлячӀунар

• Агъулар