Агъулар
| Агъулар | ||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||||||||||||||
| Агъулрин тӀаратӀ | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Вири санлай кьадар | ||||||||||||||||||||||||||||||
|
35 000 | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Гегьенш хьанвай ареал | ||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||
| ЧӀал | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Агъул чӀал | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Дин | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Ислам, суни мусурманар | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Арадал атун | ||||||||||||||||||||||||||||||
| алпанар | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Расадин жуьре | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Европеоид раса (къавкъасион жуьрединни каспий жуьредин акахьун) | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Акатзава | ||||||||||||||||||||||||||||||
| лезги халкьар | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Мукьва халкьар | ||||||||||||||||||||||||||||||
| арчияр, будугъар, къирицӀар, лезгияр, рутулар, табасаранар, удияр, цӀахурар, хинелугъар | ||||||||||||||||||||||||||||||
| Ареалдин карта | ||||||||||||||||||||||||||||||
 | ||||||||||||||||||||||||||||||
| 6 ранг |
Агъулар (агъул. агъулар) — дегь Алпандин халкьарикай сад. Тарихдин къене Дагъустандин кьиблепатан районра уьмуьр гьалзавай, Къавкъаздин бинедин суван халкь. Нах-дагъустандин халкьарин группадин лезги халкьарин хзандиз талукь я. Милли жигьетдай Лезгивал авай са халкь я. Чпин хайи агъул чӀалал рахазвайди я.
1959 йисал кьван гьукуматдин сиягьра агъулар лезгияр хьиз къалурзавай [6].
Дагъустанда агъулар асул гьисабдалди Агъул, Кьурагь, Дербент ва Табасаран районра гегьенш хьанва.
Диндал гьалтайла агъулар суни — мусурманар я.
ЧӀал[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Рахазвайбурун кьадар тӀимил ятӀани агъул чӀал кьуд нугъатриз ва са шумуд рахунриз пай жезва. Идан себеб, са бязи кьилдин хуьрер гъил агакь тийир чкайра сад-садахъ галаз алакъа авачиз чараз хуьн я.
XIX виш йисан эхирра агъул чӀал Родриг Эркертди чирна-жагъурзавай, 1895 йисуз ада агъул чӀалакай немец чӀалал макъала акъуднай. Гуьгъуьнлай, агъул чӀалан чирна-жагъурунар XX виш йисан сифте кьилера немецви лингвст Адольф Дирра давамарнай, ада 1907 йисуз урус чӀалал макъала чапдай акъуднай. Абуру чпин жагъурунар садрани Агъулда тахьана кьиле тухузвай, Родриг Эркерта масабуру кӀватӀнавай материалрин, Адольф Диррани вич Темир-Хан-Шура шегьерда аваз муькуь хабардар ксаривай къачунай малуматрин бинедаллаз. Амма, абур кьведни са фикирдал атанай хьи, агъул чӀал кьве нугъатрикай ибарат я: вич агъул чӀал ва кушан нугъат.
1933—1934 йисара АН СССР-дин Дагъустандин лингвистикадин экспедициядин пландик кваз, Р. Шаумяна агъул чӀал Агъулда чирна-жагъурнай. Ам чӀехи пай агъул хуьрера къекъвена ва агъул чӀал кьуд нугъатрикай ибарат тирди ахъайна. Ибур:
- вич агъул чӀал
- керен нугъат
- кушан нугъат
- буркихан (ккехъуӀн) нугъат
Шаумяна къалурзавай хьиз, и нугъатри агъадихъ галай хуьрерин рахунар кьунва:
- вич агъул чӀал: Тпиг, Цирхе, Мисси, Хутхул, Гоа, Дуруштул, Яркуг, Курагъ, Дулдугъ;
- керен нугъат: Рича, Бедуьхъ, Квардал, Усугъ, Хвереж, Укуз ва са кьадар Хуьпуькь;
- кушан нугъат: Буршагь, Арсугъ, Худигъ, Фите;
- буркихан нугъат кьилдин нугъат я, адал анжах Буркихан хуьруьн эгьлияр рахазва.
1930 йисалай 1955 йисал кьван агъул хуьрерин мектебра тарсар лезги чӀалалди гузвай, гьавиляй алай чӀавуз кьуьзуь эгьлийрин саки виридаз лезги чӀал михьиз чизва. Бязи чешмейрив кьурвал, тарихдин къене лезгийрин къуншияр тир Кьурагь райондин агъулриз лезги чӀал чизвай. Буршагь, Арсугъ ва Худигъ хуьрерин эгьлийриз табасаран чӀал, Цирхе хуьруьнвийриз дарги чӀал ва Буркиханвийриз яхул чӀал чизвай.
1990 йисуз агъул чӀалан кхьинар кардик кутунай, ва 1992 йисалай мектебра агъул чӀал хайи чӀал хьиз чирзава.
1951 йисалай агъул ва урус чӀаларал «Вести Агула» райондин газет акъатзава.
Гегьенш хьанвай ареални кьадар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
2010 йисан Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, вири Урусатда 34 160 агъул яшамиш жезвай, абурукай 23 314 кас Дагъустанда 1 715 касни Ставропольдин крайда.
Агъулар кӀватидаказ ва са кьадарда авай районарни шегьерар:
Районра
- Агъул район — 10 369 (92 %)
- Кьурагь район — 1 177 (7 %)
- Дербент район — 2 168 (2 %)
- Табасаран район — 423 (1 %)
- Къаякент район — 821 (1 %)
- Кумторкъала район — 144 (1 %)
Шегьерра
- Магьачкъала — 6 581 (1 %)
- Дербент — 3 775 (3 %)
- Дагъустандин ЦӀаяр — 858 (3 %)
Агъул хуьрер[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Агъулрин тарихдин ва цӀийи хуьрер:
Агъул районда: Арсугъ, Бедуьхъ, Буркихан, Буршагь, Гоа, Дулдугъ, Курагъ, Мисси, Рича, Тпиг, Фите, Худигъ, Хутхул, Цирхе, Яркуг, Анклух †, Дамхал †, Дуруштул †, Сафрун †.
Кьурагь районда: Хвереж, Укуз, Усугъ, Квардал, Хуьпуькь.
Табасаран районда: Гелинбатан (ЦӀийи Фите)
Адетар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Адетдин алукӀунар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Литература[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
- Тарланов З. К. Агулы: их язык и история. — Петрозаводск, 1994. — 288 с.
Баянар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Всероссийская перепись населения 2010 года. Архивация 6 август 2012. Ахтармишун 29 июль 2012.
- ↑ Национальный состав населения РФ по регионам, согласно переписи населения 2010 года
- ↑ Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку. Государственный комитет статистики Украины. Архивация 17 февраль 2012.
- ↑ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей
- ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009 г. (Национальный состав населения.rar)
- ↑ В.А. Тишков, Э.Ф. Кисриев МНОЖЕСТВЕННЫЕ ИДЕНТИЧНОСТИ МЕЖДУ ТЕОРИЕЙ И ПОЛИТИКОЙ (ПРИМЕР ДАГЕСТАНА)
