Буйнакск

Шегьер Буйнакск къум. Темир-хан-шура Герб Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Район Буйнакск район Шегьердин кьил Гамзатов Гусейн Абдулаевич Бине кьунва 1834 йисуз Виликан тӀварар 1922 йисалди — Темир-Хан-Шура Статус шегьердин статус 1866 йисуз къачуна Майдан 20,95 км² Юкьван кьакьанвал 490 м Агьалияр ↓ 61 165 кас (2010) Миллетар аварар, къумукьар, яхулар, даргияр, урусар Динар суни - мусурманар Сятдин чӀул UTCUTC+4 Телефондин код +7 87237 Почтайрин индексар 368220 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 405 Официал сайт http://buynaksk05.ru/

Буйнакск (урус. Буйнакск, къум. Темир-хан-шура) — Урусатдин Дагъустан республикада шегьер, Буйнакск райондин администрациядин юкь.

Агьалияр — 61,2 кас (2010 йис).

География

Шегьер Дагъустандин юкьван пата, суван Шура-озень вацIал чка кьунвайди я. Республикадин кьилин шегьер Магьачкъаладилай 41 км яргъал ала.

Тарих

XX виш йисуз Темир-Хан Шура шегьер.

Къеледин бине кутун

Улу - бубайрилай амай сивяй - сивиз атай кьисадиз килигна, шегьердин бине Тамерланан (Темир-Хан) тIварцихъ галкIанва. 1396 йисуз Тамерланан кьушунри, чкадин сувавийри Теми́р-Хан-Шура́ тIвар ганвай вирин мукьув, чпиз лагерь туькIуьрна амукьнавай. (Ша́ра́ — дарги чIалал «вир», яни, вири санлай — «Тамерланан вир»; 1854 йисуз вир кьурурнавай). Абур акъвазванай чкадал са тIимил вахтунилай хуьр арадал атанвай. Сифте а хуьр Тарки Шамхалвалдик акатзавай, ахпа Бамат князвалдин гъилик экечIнай. 1832 йисуз хуьруьн мукьвал, урусрин са тIварцIин къеледин бине кутунвай. 1834 йисуз къеле мадни гьяркьуь авунвай, ва анаг Кеферпатан Дагъустандин кьушунрин командирар амукьзавай чка тир. 1843 йисан 11 ноябрьдиз имам Шамила, 4 агъзур кьван касди душмандикай хуьзвай къеле элкъуьрна кьунвай, амма тамамдаказ къачуз тахьана, 15 декабрьдиз урусриз куьмек гуз атанвай генерал-майор Фрейтаган кьушунрин паталай кIаник акатнавай. 1847 йисуз къеле Каспий гьуьлуьн кьерин кьушунрин регьберрин резиденция хьанвай.

Темир-Хан Шура 1917 йисалди

1866 йисалай Темир-Хан-Шуради шегьердин статус къачунвай ва Дагъустан виляйтдин администрациядин юкь хьанвай. XIX виш йисан эхирда шегьердин агьалияр 9089 тир (абурук 2427 кьадардин гарнизон кваз): 4633 - православиядин христианар, 1950 - чувудар, 1241 - мусурманар (абурукай 455 шийияр, амайбур сунияр тир), 685 эрменияр, 433 католикар, 121 протестантар ва 26 цIуру адетхъанар. Шегьерда 634 кIвалер, 128 туьквенар ва гьамбарханаяр, клисадин мектебар, папарин гимназия, 2 чувудрин мектебар, азархана, амбулатория, дявевилин лазарет (кьушунрин азархана), типография ва улубхана. КапI-тIят ийидай чкайрикай: 4 клиса (2 православиядин, католиквилин ва эрменийрин), 2 мискIин, 2 синагога. 10 фабрикаяр ва заводар (абурук пиво, кирпичар, запун гьасилзавай ва мсб.).

XX виш йис

1919 йисан ноябрдилай — 1920 йисан майдал кьван Темир-Хан-Шура шегьер, а чIавуз Кеферпатан Къавкъазда арадал атанвай цIийи Суван Республикадин гьукумат авай чка тир. Гуьгъуьнлай, 1920 йисан гатфаралди шегьер Урусатдин Кьиблепад Гьукуматдик квай. 1920 йисан 13 ноябрьдиз Темир-Хан-Шурада кьиле фейи Къавкъаздин халкьарин адетдилай къецяй тадиз кIватIалда Сталина Дагъустан автономиядин республика хьиз малумарнавай. 1922 йисуз шегьердин тIвар, Дагъустанда совет гьукум паталай женг чIугунвай У. Д. Буйнакскийдин гьуьрметдай Буйнакск-диз масакIа хъувунвай.

1970 йисан 17 майдиз хьайи чилин зурзунрикай Буйнакскдиз чIехи чукIурунар галукьнавай.

1999 йисан 4 сентябрьдиз, шегьерда, инсанри уьмуьр гьалзавай дараматар къиткьинунрин сериядиз кьил кутунвай, садлагьай теракт хьанвай.

Агьалияр

Йисариз килигна шегьерда агьалийрин кьадар:

Агьалийрин кьадар, кас
1897	1939	1959	1970	1989	2002	2009
9 200	22 100	33 000	37 900	56 800	61 400	61 200

Демография	2001	2002
Агьалидин 1000 касдал къвезвай хайибурун кьадар	14	13.3
Агьалидин 1000 касдал къвезвай кьейибурун кьадар	7.5	6.5
Агьалидин 1000 касдал къвезвай пара хьунин кьадар	6.5	6.8

Миллетар

2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Буйнакск шегьедин 26 343 кас агьалийрикай:

• аварар — 46,05 % (28 289 кас)
• къумукьар — 31,42 % (19 304 кас)
• яхулар — 6,87 % (4 219 кас)
• даргияр — 6,17 % (3 791 кас)
• урусар — 6,04 % (3 710 кас)
• лезгияр — 0,77 % (475 кас)
• азербайжанар — 0,66 % (403 кас)
• муькуьбур — 2,03 % (1 246 кас)
• вири санлай — 100,00 % (61437 кас)

ИнфратуькIуьрунар

Экономика

Кеспият

Шегьерда кIвалахзавай фабрикаяр: мебелдин, кIвачин къапарин, трикотаждин ва парталар цвадай фабрика.

Заводар: агрегатрин, алатар туькIуьрзавай ва шинар расзавай, консервдин (мураба, компотар, межеяр гьасилзавай) заводар.

Чирвилер

Юкьван чирвилер:

• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 1 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 2 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 3 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 4 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 5 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 6 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 7 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 8 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 9 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 10 мектеб
• Буйнакскдин юкьван чирвилер гудай муниципалитетдин № 11 мектеб

КьетIен юкьван чирвилер:

• Буйнакскдин кооперативвилин техникум
• Буйнакскдин педагогикадин колледж
• Буйнакскдин агрономиядин кеспиятдин колледж
• Буйнакскдин кеспиятдинни - экономикадин колледж
• Буйнакскдин медицинадин училище

Вини дережадин чирвилер:

• Дагъустандин Гьукуматдин университетдин филиал
• Москвадин предпринимательстводинни къанунрин илимрин институтдин филиал
• Гилан чIаван гуманитар академиядин филиал
• Белгороддин потребкооперациядин институтдин филиал
• Дагъустандин кооператив институт
• Дагъустандин педагогикадин университетдин филиал
• Герценан тIварунихъ галай Санкт-Петербургдин педагогикадин университетдин филиал

ТIвар - ван авай ксар

• Акаев, Юсуп Абдулабекович — Совет Союздин кьегьал.
• Алиев, Иван Михайлович (1892—1964) — соведин дявевилин кархъан, генерал-майор (1943 год).
• Бокарёв, Евгений Алексеевич — советдин лингвист, эсперанто ва дагъустандин чIаларин алим.
• Мищенко, Павел Иванович — урусатдин дявехъан ва гьукуматдин кархъан, Туркестандин генерал-губернатор.
• Гусейнов Гарун-Рашид Абдул-Кадырович (1948) — филология илимрин доктор, ДГьУ-дин урус чIалан ва литература кафедрадин доцент, пара кьадарда макъалайрин ва тарихдин улубрин кирам.
• Поплавская, Евгения Юрьевна — Моссоветан тIварунихъ галай театрдин ва Таганкадал алай Театрдин актриса.
• Куцын, Иван Владимирович — совет девирдин зурба духтур-эпидемиолог, Граждан дяведин садлайгьай йисарилай кьулухъ Буйнакскдин чIехи азарханадин къуллугъэгьли.

ЭлячӀунар

• Официальный сайт городского округа «Город Буйнакск»
• Информационный сайт города Буйнакск - карта, улицы, фото, погода и т.д.
• Буйнакск в энциклопедии «Мой город»
• Исторические фотографии Темир-Хан-Шуры — Буйнакска
• Темир-Хан-Шура // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907.  (урус)
• Объединенный сайт Муниципальных образований Дагестана