Имам Шамил
Имам Шамил (26 июнь 1797диз, Дагъустандин Гимры хуьре дидедиз хьанва — 4 февраль 1871диз, Сауди Арабистандин Медина шегьерда рагьметдиз фенва) — Дагъустандинни Чечнядин имам, Къавкъаздин сувавийрин регьбер. 1834 йисуз ам Кеферпатан Къавкъаздин имаматдин кьил хкягънавай. Миллетдай авар я.
Уьмуьрдикай
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Шамил са чилин пайдин иесидин хва тир. Ада чирзавай грамматика, логика, реторикани араб чӀал. Гьам патал адаз чирвилер авайдан тӀвар акъатна 1830 йисуз суфийрин тӀарикъат Накшбандийядик экечӀна, урусри адаз мюридизм тӀвар гана. Гази-Мугьаммад имаман гъилик Дагъустандин халкьари 1827 йисуз Дагъустандин бегризни меликриз, мад Россиядиз акси акъвазна. Гази-Мугьаммада бегар вичин къуватдик кутуна. 1830 йисалай эгечӀна чеченарни эгечӀна Гьажи-Ташаван гъилик къарагъун эгечӀиз. Идеологиядин мана Ислам дин тир, Дагъустандинни Чечнядин гьар жуьр халкьар санал кӀватӀ авур. Шамил Гази-Мугьаммадан кӀеви-дустрик квай. Россиядин армия 1832 йисуз Гимрийрин къеледихъ элкъвена акъвазна гьалт иййидайла адал, Гази-Мугьаммадни пара адан юлдашар уьмуьрдай хъфена, Шамилахъ пара хирер авай. Гьавиляй гуьгъуьнин имам Шамилакай тахьана Гьамза-Бек ибн Али Искандар аль-Гьутсалидикай хьана. 1834 йисуз Гьамза-Бек ивидин къастуникай кьейила, цӀийи имамвилиз и сефер Шамил хкягъна.
ЯтӀани Шамил мажбур тир масадбурукай вичин къуватни имамат хуьз. Дагъустандани Чечняда пара меликарни бегар авай, Имаматдин чилел чпин кӀвалер-затӀар авай. Ахпа са арадилай Шамиливай вичиз аксидаказ акъвазнавайбур вичин патал хкиз хьана гьар жуьре чилера наибвилиз эцигна. 1836 йисуз адан сифтевал Чечняда Гьажи-Тачавани кьабулна. 1839 йисуз Ахулго хуьре Шамилан кьушунар урусри катана анай акъудна. Шамилан хва урусри аманатвилиз къачуна. Ахпана, Шамилавай 1840 йисуз Чечнядай хтана Дагъустандиз вичин кар вилик тухуз хьана. Ада эгечӀна кӀеви гьукумат эцигиз, ам патал ада пуд патан фикир кьили акъудиз хьана. Ада эцигна иерархия — хуьрерин кьилер, вилаятдин кьилерни вичин регьбервал вирибурун кьиле аваз. Вилаятрин чӀехибуру, наибри, Шамилан армиядин аскерар кӀватӀзавай. Гьукуматдихъ вичин, кӀеви армия, почтани гьакьаринни дувандин система хьана. 1845 йисуз Шамилан виридалайни хъсан чӀав тир. Ада урусри вичиз акси ракъурнавай армия Михаил Воронцован гъилик ракъурнавай михьиз барбатӀна. А крар гьич РагъакӀидай патан Европадани чир хьана. ЯтӀани гуьгъуьна Воронцова вичин стратегия масакӀавуна цӀийи кьиляй Шамилаз акси крар тухуз хьайила, Шамилан чӀав къвез-къвез вичин эхирдик физ хьана. Крым дяве 1856 йисуз куьтягь хьайила, Кавказда гьа дяве патал Шамилаз акси ракъур тавуна са гуж авай кар патал хуьзвай кьушунар Шамилаз акси ракъурна. 200 000 кас авай армия вилик фена Шамил алай чка элкъвена кьуна. Къвез-къвез жезвай гьал Шамилазни адан пад кьазвайбуруз лап пис хьана. 1959 йисуз Гунибда ам урусри кьуна Россиядиз тувана. 1869 йисуз Шамил фена Гьаж ийиз Меккадиз. Мединада ам рагьметриз фена.