Аварар
| Аварар МагӀарулал | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Машгьур аварар | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Вири санлай кьадар | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
1 миллиондилай пара | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Гегьенш хьанвай ареал | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ЧӀал | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Авар чӀал | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Дин | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ислам, суни мусурманар | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Акатзава | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| авар-анд-цез халкьар | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ареалдин карта | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 24 ранг |
Аварар, Баркьуяр (авар. аварал, магӀарулал) — тарихдин къене гилан Азербайжандин кефердинни-рагъакӀидай пата, Гуржистандин рагъэкъечӀдай пата ва Дагъустандин рагъакӀидай патан районра уьмуьр гьалзавай Къавкъаздин бинедин суван халкь. Нах-дагъустан халкьарин группадин авар-анди-цез халкьарин хзандиз талукь я. Кьадардиз килигна Дагъустандин виридалайни чӀехи халкь я.
Советрин береда аваррин сиягьдик абуруз мукьва тир анди-цез халкьар ва лезги халкьарикай тир арчияр кутунвайди я.
Этноним
Аварви этнонимдин арадал атуникай са шумуд фикирар ава. Алимрин гзафбуру гилан аваррин несилар дегь куьчери халкь аварар тирди лугьузва ва садлагьайбурун энтогенездиз чӀехи таъсир ганвайди тестикьарзава. Муькуь версиядив кьурвал, «авар» тӀвар и халкьдиз къунши къумукьри ганай. Туьрк чӀаларал «авар», «аварала» гафари «секинвал квачир», «къалабулух квай», «викӀегь», «дяведал рикӀ алай» ва маса ихьтин, авар халкьдин къилихдиз кутугзавай, манаяр гузва. ГьакӀни, авар халкьдин тӀвар, юкьван виш йисара гьукум гьалнай аваррин гьукумат тир Сарирдин царь Авардин тӀварцӀихъ галаз алакъалу тирди гиман ийизва.
XX виш йисалди аварар тавлияр ва лезгияр тӀвараралди малум тир. Урус дяведин тарихдар Василий Поттоди вичин гъилин кӀвалахра аваррикай икӀ кхьенай:
Авар тайифади чпи-чпиз «маарулал» лугьузва, амма къунши халкьари абуруз — «таулияр»; суварилай анихъ галай Гуржистандин эгьлийри — «лезгияр» лугьузва.
Гегьенш хьанвай чилерни кьадар
Аварар Дагъустандин виридалайни чӀехи халкь я. Абур Дагъустандин суван районрин чӀехи паюнал ва аран районрин гзафбурунал пара кьадарда гегьенш хьанва. Дагъустандилай гъейри цӀуд агъзурралди аварар Чечняда, Калмыкияда ва Урусатдин маса субъектра уьмуьр ийизва.
ГьакӀни, аварар чпин тарихдин чилер тир Азербайжандин Белокан ва Закаталара районра уьмуьр гьалзава. 2012 йисан малуматриз килигна и кьве районра авай аваррин вири санал кьадар 51 980 кас тир.
Дагъустандин тарихдар А. М. Магомеддадаева лугьузвайвал, 1920 йисуз Турцияда 30-лай пара дагъустанвийрин хуьрер авай, абурун 2/3 авар хуьрер тир. Ана уьмуьр гьалзавай дагъустанвийрин кьуьзуь несилрин гафарикай малум хьанай хьи, Турцияда 80 агъзурдалай пара дагъустанвияр ава ва кьезил гьисабунрин рекьелди абурукай тахминан 53 агъзур кас аваррин несилар тирди акваз жеда. ГьакӀ хьайила, Урусатдилай къеце пата аваррин виридалайни чӀехи диаспора Турцияда ава.
Идалай гъейри, вилик Осман Империядиз Къавкъаздай хзанралди куьч хьанвай агъзурралди «мугьажир» аваррин несилар гила Сирия ва Иорданияда авайди малум я. Амма кьадардиз тӀимил тирвиляй вахтар финвай абур чкадин арабрин ва чпелай кьадардал пара тир адыгринни чеченрин таъсирдик акатна чпин милли махсусвал квадарна.
Аваррин тарихдин районар ва чеб гегьенш хьанвай чкаяр:
Районра
- Гергебиль район — 18 265 (99 %)
- Тлярата район — 21 820 (99 %)
- Шамил район — 27 744 (99 %)
- Гьумбет район — 21 746 (98 %)
- Унцукул район — 28 799 (97 %)
- Хунзах район — 30 891 (97 %)
- ЧӀарода район — 11 459 (97 %)
- ЦӀумада район — 22 159 (95 %)
- Гуниб район — 23 655 (94 %)
- Къазбек район — 29 164 (88 %)
- Кизилюрт район — 58 101 (82 %)
- Ботлих район — 38 340 (76 %)
- Кизляр район — 22 907 (40 %)
- Ахвах район — 10 474 (39 %)
- Тарумовка район — 11 329 (35 %)
- Хасавюрт район — 44 360 (31 %)
- Кумторкъала район — 5 128 (24 %)
- Буйнакск район — 14 883 (23 %)
- Леваши район — 15 845 (22 %)
- ЦӀийи Лак район — 6 255 (22 %)
- Бабаюрт район — 7 979 (19 %)
Шегьерра
- Кизилюрт — 23 382 (71 %)
- Буйнакск — 28 674 (46 %)
- Кьибле-Сухокумск — 4 629 (46 %)
- Хасавюрт — 34 323 (28 %)
- Магьачкъала — 149 623 (26 %)
- Кизляр — 9 770 (20 %)
- Каспийск — 14 651 (14 %)
- Избербаш — 1 932 (3 %)
Районра
- Белокан район — 25 578 (28 %)
- Закатала район — 26 402 (22 %)
Аваррин этногенез
Арадал атун
Къавкъаздин чӀехи пай бинедин халкьар хьиз, дегь авар халкьдин арадал атуникай гьакъикъи делилар ва там тир малуматар авач, амма чара-чара алимрин ва тарихдаррин сад-садавай къакъатнавай шумудни са гиманар ва фикирар ава.
Гуржийрин «Картлис цховреба» (Гуржистандин уьмуьр) тӀвар алай тарихдин ктабда кхьенва, Дагъустандин вири сувун халкьар Нугь пайгъамбардин (Аллагьдин регьим хьуй вичиз) хтулдин хтул тир Лекосдикай арадал атанвайди я. Кьисадив кьурвал авар миллетдин бине эцигай кас Лекосан хва — Хозоних тир. «Хозоних Лекосдин рухвайрин арада виридалайни гьуьрметлуди тир, ада суван кӀама чка кьуна секин хьанвай ва ана Хозанихети тӀвар гайи шегьер кутунай». Хозоних ва я Хозанихети — им гилан Хунзах хуьруьн дегь тӀвар я, виликди и хуьр вири авар ханрин кьилин шегьер тир.
Фад заманада дагъустанвийрин чӀехи бубайрин гъилерик гзаф гегьенш чилер квай. Кьисадив кьурвал, «Леканан (Лекос) ихтиярдик Дарубанд (Каспи) гьуьлелай Ломеки (Терек) вацӀал кьван ва чӀехи Хазарети (Волга) вацӀал кьван экӀя хьанвай чилер акатнай».
Тарихдин бязи кхьинра ихьтин са фикир кхьенва, аварар алпандин легар, гелар ва каспияр тайифайрикай арадал атанва. Амма и кар тестикьарзавай делилар авач ва алимри субут авуна хьи, авар чӀала ва топономикада алпандин чӀалариз талукь тир гафар-лексемар гьалтзавач. Аварри чпини чеб алпандин тайифарихъ галаз алакъалу тирди гьисабзавач.
VI виш йисуз Юкьван Азиядай Кеферпатан КъавкъаздайтӀуз Европадиз куьчери халкь тир аварар гьахьнай. Алимри гиман ийизва хьи, абур сифте кьилера сино-къавкъаздин халкьарин лишанар къачунвай протомонгол-иран халкь тир. Са кьадар геж абурук туьрк ва угор халкьарин лишанарни акатнай. Британиядин Энциклопедияди гузвай малуматрив кьурвал, евразиядин аварар гзаф дегь заманадин халкь я.
Аквадай гьаларай, абурун са пай Дагъустандин сувара ацукьна, гуьгъуьнлай Сарир гьукуматдин бине эцигна ва Дагъустандин тарихдик чӀехи крар кутунай.
Аваристандин гьакимри чпин гьукуматда са умуми чӀал кардик кутуниз ва чара-чара бицӀи миллетар сад авуниз чӀехи метлеб гузвай. Сарир уьлкведа авай вири миллетар (андияр, ботлихар, багалулар, бежтаяр, цумадаяр ва мсб.) авар чӀалалди рахазвай, вучиз лагьайтӀа виридалайни чӀехи ва нуфус авай халкь аварар тир. ГьакӀ хьайила, Дагъустандин тарихда Сарир гзаф къуватлу ва таъсирлу уьлквейрикай сад тир. ЧӀалан куьмекдалди чара-чара халкьар сад авунин сиясат къунши тир Гуржистандани къатиз вилик фенвай. Гьавиляй, Гуржистанда авай гъвечӀи халкьар, месела сванар, месхетияр, мегрелар, кистияр, аджарар ва масабур уьлкведин чӀехи халкь тир къартвелрик акахьна чара жезвач. Мумкин я аварри гьа гуржийривай къачунай и тежриба. Са кьадар геж, XII виш йисуз араб сиягьатхъан ал-Гардизиди вичин ктабда къейд авунай хьи, Кьиблепатан Дагъустанда, иллаки дарги зонада, са кьадар мукьва тир халкьар сад садавай къакъатна кьилди уьмуьр тухузва, гьар сад вичин хайи чӀаларалди рахазва ва сад садахъ галаз акахьзавач. Амма авар сувара уьмуьр тухузвай цӀудав агакьна анди, цез халкьарин виридаз авар чӀал чизва ва бязи хуьрера авар чӀалал рахуниз элячӀнава. Идан нетижада гила пара кьадар авай дарги халкьари сада сад гъавурда акьазвач. Агъулар, цӀахурар, рутулар кьадардиз чӀехи тир лезгийрик акахь тавуна чпин милли кьетӀенвал хвена.
Бязи алимри "авар" гаф дегь Сарирдин гьакимрикай сад тир Авар пачагьдин тӀварцӀихъ галкӀанвайди лугьузва, муькуьбуру авар гафуни герман тайифа тир "варварар" гафуни хьиз "залум, кичӀевал кутадай инсанар" мана гузвайди гиман ийизва, вучиз лагьайтӀа виликди авар тайифади къунши халкьарин винел дяведалди вигьинар ийизвай ва регьимсузвилелди тарашзавай.
Авар гафунин арадал атунин гиманрикай сад, абур «уар» ва «хуни» тайифайрикай арадал атанвайди лугьун я.
Антропология
Вири авар-анди-цез миллетар кавкасион антропологиядин жуьредиз талукь я. Буйдиз гъвечӀи ва къумрал арандин миллерилай тафаватлу яз (месела къажарар, татар) аварриз расу чӀарар, экуь рангарин вилер, чинин гьяркьуьвал, кьакьан буй хас я.
Тарих
ЧӀал
Аварар Нах-дагъустандин чӀаларик акатзавай авар-анди-цез группадин авар-анди хилек квай авар чӀалал рахазва. Бинедин гафарин кьадардиз килигна, месела лезги чӀаларилай тафаватлу яз, авар чӀал Дагъустандин чӀаларин арада виридалайни «михьи» чӀаларикай сад я. Авар чӀал кеферпатан ва кьиблепатан нугъатриз пай жезва. Кеферпатан нугъатар: салатав, хунзах ва рагъэкъечӀдай патан нугъатар. Кьиблепатан нугъатар: гидатли, анцух, закатала, карах, андалал, кахиб ва кусур нугъатар. КьетӀен батлух нугъат и группайриз талукь туш. ЧӀалан нугъатрин арада фонетикадин, морфологиядин ва лексикадин жигьетдай са кьадар тафават авайтӀани, и нугъатрин векилри сада-сад бегьемдаказ гъавурда акьазва.
Авар чӀалаз вири анди-цез чӀалар мукьва я.
Хасавюрт ва Буйнакск районрин аварриз адет тирвал къумукъ чӀалан чирвилер ава. Азербайжандин кефердинни-рагъакӀидай патан районра уьмуьр тухузвай аварриз азербайжан чӀал хайи чӀалан дережада чизва, гьатта бязи акахьай миллетрин агьалияр авай хуьрера (мес. Мухах хуьре) авар хзанра азербайжан чӀалалди рахунал элячӀнавай хзанарни ава.
Турцияда авай пара кьадарда мугьажир авар несилрин чӀехи пай, муькуь дагъустандин халкьарни хьиз, туькверихъ галаз акахьна милли къамат саки квадарна. Хайи чӀал ва адетар анжах кьуьзуьбуруз чида.
1927 йисалди аварри араб графикадал туькӀуьр хьанвай ажам алфавитдикай менфят къачузвай. 1927—1938 йисарин къене латин алфавит кардик квай.
1938 йисалай 1955 йисалди вири РагъакӀидай патан Дагъустандин мектебра 5 классдал кьван тарсар авар чӀалалди гузвай, вини классра урус чӀалал. Ругудлагьай классдилай эгечӀна авар чӀал «хайи чӀал» ва литература хьиз чара предметар хьиз гузвай. Авар чӀалан тарсар мажбур яз анди-цез халкьарин хуьрерани гузвай. И сиясат СССР-дин гьукуматди гъвечӀи халкьар терг авун паталди тухузвай.
Дагъустан Республикадин конституциядив кьурвал авар чӀалак «гьукуматдин чӀалан» статус гала.
Дин
Агъазвай аваррин лап чӀехи пай суни-мусурманар я. Тарихдин чешмейрикай малум хьайивал, VI–XIII виш йисара аваррин Сарир гьукумат асул гьисабдалди христиан уьлкве тир. VII виш йисалай гатӀумна ислам дин Дербентдилай кьил къачуна Дагъустандин сувун районрални гегьенш жезвай. Урада, Тидиб, Хунзах, Галла, Тинди, Кванада, Ругуджа ва муькуь хуьрерин къваларив VIII–X виш йисариз талукь мусурманрин сурар дуьздал акъуднай.
Культура
Адетар
Вилик девирда аваррин арада мукьвавилин алакъаяр хуьруьн-жемиятрал бинеламиш хьанай. Са хуьре сад садаз миресар тир са шумуд сихилри уьмуьр ийизвай. Месела, тайин тир сихилдиз талукь тир мулкунин (мес. там, ник, чӀур) барабар иесияр сихилдик квай вири векилар жезвай. Рагьметдиз фейи инсанар вичин сихилдин сурал кучудзавай. Адетдалди са хуьруьн-жемиятдик 120 кӀвалер акатзавай. Жемиятдин регьбер адан кьил тир. Хуьруьн кьил эгьлийри чпи хкягъзавай. Хкягъунра 15 яшарилай чӀехи итим-эгьлияр иштиракзавай. XIX виш йисан эхир кьилера хуьруьн-жемиятрин метлеб къвердавай зайиф хьанай, вучиз лагьайтӀа жемиятрин кьилер урус гьукуматдин чуькьуьнин эсердик акатнай.
Аваррин хуьрерин туькӀуьр хьунин тегьер Дагъустандин муькуь сувун халкьарин хуьрериз ухшар я. Аваррин адетдин хуьрер сад-садав мукьвал агатнай кьвед-пуд гьавадин, кьулу къав галай кӀвалерикай ва къаравулдин минарадикай ибарат тир. Хуьруьн юкьвал алай ахъа майдандал хуьруьн ким ва мискӀин жедай. Кимел хуьруьн итимар кӀватӀ хьана важиблу меселаяр веревирдзавай.
КӀвалин къене хзанар амукьзавай са чӀехи кӀвал авай. КӀвализ метлеблу атрибутрикай сад юкьва авай къул ва атӀай нехишар галай стӀун тир.
Аваррин кьилин машгьулатар малдарвал, хперхъанвал, лежбервал, саларбанвал ва ципицӀбанвал тир. Сувун хуьрера хеб-лапаг хуьзвай, арандин чкайра карч алай чӀехи малар хуьдай. Магьсулрикай сил, къуьл, мух, гергер, цуькӀ, буран цазвай. Салара машмашар, гугърияр, алуча, хутун тарар цазвай. Гъилин устӀарвилерикай кӀвенкӀве авайбур гамар хрунин, тумаж расунин, цурцел нехишар авунин, кӀарасрал ва къванерал нехишар атӀунин кеспияр тир. XX виш йисалай инихъ сувара лежбервилин метлеб агъуз хьанай.
Аваррин милли фольклор чпин чӀал хьиз гзаф девлетлуди я. Адак пара кьадар махар, меселаяр, кьисаяр, лирлияр ква. Виридалайни машгьур авар макъаматдин алат пандур я (авар. тӀамур) ва лалу лугьудай кфил я.
Дагъустандин маса халкьариз авачир адетрикай сад аварриз авай. Вилик девирда агьалидин аслу къатарилай гъейри амай жемят «бо» лугьудай дяведин кьушундик акатзавай, яни вири халкь са кьушун тир. Кьушундин са векилдиз «бодулав» (дяведар) лугьузвай. Гьар дяведардин везива къуватлу, викӀегь хьун ва женгинин, ккӀунин алакьунар хъсанарун тир. Тарихдин къене авар миллетдиз «хатбай» лугьудай яракь авачиз женгинин жуьре арадал атанай. И женгина анжах капаралди ккӀизвай. ГьакӀни, аварриз «мелигъдун» лугьудай кӀвачеривни юркварив ккӀидай ягъун ва адетдин кьуршахар авай. Гила и адетар амач.
Милли алукӀунар
Аваррин милли алукӀунар муькуь сувун халкьарин алкӀунрилай яргъал къакъатнавач. Ибур адетдин хев галай перем, вахчаг, валчагъ я. Хъуьтуьз валчагъдин кӀаникай памбагдин астӀар алукӀзавай. Папарин парталар жуьреба-жуьревилив тафаватлу тир. Гьар са стильдик вичин мана квай. АлукӀунин тегьердиз, парталриз, рангуниз килигна дишегьли гьи хуьряй ятӀа, гьи жемиятдикай ятӀа чир жезвай ва я кьилел атай вакъиядикай, хата-баладикай хабар гузвай. Гъуьлуьк квачир рушари рангар алай парталар алукӀзавай юкьвани яру пине кутӀунзавай. Яшар авай дишегьлийри са рангунин ва я мичӀи рангарин парталриз винизвал гузвай.
Авар тӀуьнар
Аваррин милли тӀуьнар асул гьисабдалди тинидиннни якӀунбур я ва Дагъустандин муькуь халкьарин тӀуьнрилай саки тафават авач. Ибур хинкӀарар, шурпа, пичӀекар я.
Аварриз як пара кӀанзавайди я, асул гьисабдалди гьерен ва малдин як. ЯкӀукай жуьреба-жуьре шурпаяр, тинидин тӀуьнар, шишер ийизва. Дагъустанда виридалайни тӀвар акъатнай авар тӀунар – авар хинкӀарар ва беркал (ботишал) я. Халкьдин рикӀ алай шурпаяр мержемекдин шурпа ва цурун пешерин шурпаяр я.
Кьурай якӀу авар цӀун-кӀвале кьетӀен чка кьунва. Холодильникар авачир береда кьурурай як яргъал вахтунда чӀур тахьана амукьзавай.
Литература
- Аварцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
- Аварцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3.
Баянар
- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Национальный состав населения Российской Федерации
- ↑ Абурук анди-цез халкьарни кваз
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls
- ↑ Приложения к итогам ВПН 2010 года в Москве. Приложение 5. Национальный состав населения по административным округам города Москвы
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации
- ↑ Этнический состав Азербайджана
- ↑ Атаев Б. М. Аварцы: язык, история, письменность. — Махачкала, 2005. — С. 21. — ISBN 5-94434-055-X
- ↑ Ethnic Groups of Georgia: Censuses 1926—2002
- ↑ Всеукраинская перепись населения 2001 Национальность и родной язык
- ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009. (Национальный состав населения.rar)
- ↑ Вахушти Багратиони. Атлас Грузии (XVIII век). — Шаблон:Тб., 1997.
