Авар чӀал

Авар чӀал
Вичин тӀвар:	магӀарул мацӀ
Уьлквеяр:	Дагъустан Азербайжан
Официал статус:	Дагъустан
Рахазвайбурун кьадар:	800 агъзур кьван кас
Классификация
Категория:	Евразиядин чӀалар
Кеферпатан Къавкъаздин агъа хзан Нах-дагъустандин чӀаларин хзан Авар-анди-цез чӀаларин хел Авар чӀал
Кхьинар:	кирилл графика
ЧӀаларин кодар
ГОСТ 7.75–97:	ава 014
ISO 639-1:	av
ISO 639-2:	ava
ISO 639-3:	ava
24-й номердив къейднавай рангуналди авар чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава

Авар чӀал (авар. авар мацӀ, магӀарул маццӀ) — авар халкьдин хайи чӀал. Нах-дагъустандин чӀаларин авар-анди-цез группадин авар-анди хилек акатзава. Адаз виридалайни мукьвабур анди чӀалар я. Асул гьисабдалди Дагъустандин рагъакӀидай патан районра ва Азербайжандин Закатала ва Балакен районра чкӀанва. Дуьньяда авар чӀал чизвайбурун вири санлай кьадар тахминан 800—900 агъзур кас я.

Рахазвайбурун кьадардиз килигда Дагъустанда садлагьай чкадал ала.

Аваррилай гъейри авар чӀал РагъакӀидай Дагъустанда авай вири анди-цез халкьариз чизва ва сад садахъ галаз рахуна авар чӀалакай менфят къачузва.

ЧӀал гегьенш хьанвай чкаяр

Авар чӀал гегьенш хьанвай чилер

Алай чӀавуз авар чӀалалди Дагъустандин рагъакӀидай патан районрин агьалияр, Азербайжандин Закатала, Балакен ва са кьадар Къах районрин аварар, Гуржистандин кефердинни-рагъэкъэчӀдай пата авай авар хуьрерин эгьлияр ва Турцияда авай аварар рахазва.

2010 йисан малуматрив кьурвал, Урусатда авар чӀалалди рахазвай ксарин умуми кьадар 715 297 кас тир. И кьадардик анди-цез халкьарни кутунвайди я. Азербайжанда уьмуьр гьалзавай 50 агъзур аваррин чӀехи пайдиз хайи чӀал чизва.

ЧӀалан гьалар

Бинедин гафарин кьадардиз килигна авар чӀал Дагъустандин чӀаларин арада виридалайни «михьи» чӀаларикай сад я.

1938 йисалай 1955 йисалди вири РагъакӀидай патан Дагъустандин мектебра 5 классдал кьван тарсар авар чӀалалди гузвай, вини классра урус чӀалал. Ругудлагьай классдилай эгечӀна авар чӀал «хайи чӀал» ва литература хьиз чара предметар хьиз гузвай. Авар чӀалан тарсар мажбур яз анди-цез халкьарин хуьрерани гузвай. И сиясат СССР-дин гьукуматди гъвечӀи халкьар терг авун паталди тухузвай.

Хасавюрт ва Буйнакск районрин аварриз адет тирвал къумукъ чӀалан чирвилер ава. Азербайжандин кефердинни-рагъакӀидай патан районра уьмуьр тухузвай аварриз азербайжан чӀал хайи чӀалан дережада чизва, гьатта бязи акахьай миллетрин агьалияр авай хуьрера (мес. Мухах хуьре) авар хзанра азербайжан чӀалалди рахунал элячӀнавай хзанарни ава. Турцияда авай пара кьадарда мугьажир авар несилрин чӀехи пай, муькуь дагъустандин халкьарни хьиз, туьркверихъ галаз акахьна милли къамат саки квадарна. Хайи чӀал ва адетар анжах кьуьзуьбуруз чида.

Нугъатар

Авар чӀал кеферпатан ва кьиблепатан нугъатриз пай жезва. Кеферпатан нугъатрик акатзава: салатав, хунзах ва рагъэкъечӀдай нугъатар. Кьиблепатан нугъатар: гидатли, анцух, закатала, карах, андалал, кахиб ва кусур нугъатар я. КьетӀен батлух нугъат и группайриз талукь туш. ЧӀалан нугъатрин арада фонетикадин, морфологиядин ва лексикадин жигьетдай са кьадар тафават авайтӀани, и нугъатрин векилри сада-сад бегьемдаказ гъавурда акьазва. Литературадин чӀал хунзах нугъатдал бине кьунва.

Кеферпатан нугъатар:

• рагъакӀидай нугъат – Дагъустандин Буйнакск, Гергебил, Леваши районра чкӀанва.
• салатав нугъат – асул гьисабдалди Къазбек ва Гьумбет районра гегьенш я.
• хунзах нугъат – Хунзах ва Унцукул район.

Хунзах ва рагъакӀидай нугъатра авай "у" ван салатав нугъатда "о"-диз элкъвезва.

Кьиблепатан нугъатар:

• андалал нугъат – Гуниб ва са кьадар Буйнакск районра чкӀанва, адак цӀуд рахунар акатзава: Бухти, Ругуджа, Кегер, Куяда, Согратль, Обох, Гамсутли, Хоточ-хиндах, Кудали, Чох хуьрерин рахунар я.

• анцух нугъат – Тлярата районда чкӀанва, адак акатзавай рахунар: Чадаколоб, Таш, Анцросунхада, Бухнада, Томура ва Тлянада хуьрерин рахунар я. И рахунриз хас я куьруь абруптив-латерал ван - къӀ, аффрикатар - дз ва - дж, - ц ван авач.

• батлух нугъат – Шамил райондин хуьрера рахазва.

• гид нугъат – Шамил районда чкӀанва. Нугъатда - лӀ, - хъ ванер авач, - дж, - кьӀ ванер ава.

• карах нугъат – ЧӀарода районда гегьенш я.

• закаталадин нугъат – и нугъат Азербайжандин Белокан, Закатала ва Къах районра гегьенш я. Нугъат азербайжан чӀалан къати таъсирдик ква, нугъатдиз бинедин гафар арадай акъудна пара кьадарда азербайжан гафар акатна. Закаталадин нугъатда маса авар нугъатра авачир - ы, - аь, - оь, - уь ванер гьалтзава, иллаки азербайжан чӀалай атанвай гафара. Адаз мукьва язва Анцух, Карах ва Кусур хуьрерин нугъатар (рахунар).

Дагъустандин векъи авар нугъатрив гекъигайла, закаталдин нугъат гзаф "хъуьтӀуьл" тирди аквада.

Авар кхьинар

1927 йисалди аварри араб графикадал туькӀуьр хьанвай ажам алфавитдикай менфят къачузвай. 1927—1938 йисарин къене латин алфавит кардик квай.

Гилан авар алфавит:

А а	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Гь гь	ГӀ гӀ	Д д
Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Къ къ
Кь кь	КӀ кӀ	Л л	Лъ лъ	М м	Н н	О о	П п
Р р	С с	Т т	ТӀ тӀ	У у	Ф ф	Х х	Хъ хъ
Хь хь	ХӀ хӀ	Ц ц	ЦӀ цӀ	Ч ч	ЧӀ чӀ	Ш ш	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Латин графикадин виликан авар алфавит:

Авар алфавит (1928 – 1937 йисара)

Литература

• Алексеев М. Е., Атаев Б. М. Аварский язык. М., 1997.
• Атаев Б. М. Аварцы: история, язык, письменность. Махачкала, 1996.
• Аварско-русский словарь. — Москва, 1936.
• Аварско-русский словарь. — Москва, 1967.
• Русско-аварский словарь. — Махачкала, 1955.
• Маламагомедов Д. М. Арабо-дагестанские культурные, литературные контакты и их роль в формировании дореволюционной аварской литературы // Электронный журнал «Знание. Понимание. Умение». — 2008. — № 5 - Филология.