Къайтагъ чӀал

Къайтагъ чӀал
Вичин тӀвар:	Хайдакь [χajdaq']
Уьлквеяр:	Урусат
Официал статус:	Дагъустан
Рахазвайбурун кьадар:	65 агъзур кас
Классификация
Категория:	Евразиядин чӀалар
Кеферпатан Къавкъаздин чӀалар Нах-дагъустан чӀаларин хзан Дарги чӀаларин хел
Кхьинар:	кирилл
ЧӀаларин кодар
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	xdq

Къайтагъ чӀал, хайдакь чӀал (чпин тӀвар: хайдакь /χajdaq'/) - къайтагърин хайи чӀал, даргийрин чӀаларикай сад я. Дагъустан Республикадин Къайтагъ районда чкӀанвайди я.

Классификация

Адетдалди къайтагъ чӀал "дарги чӀалак" акатзавай нугъатдин кӀватӀал яз гьисабзавайди я. ЧӀалан къурулуш муькуь чӀаларикай бегьем пара чара жезвайди я. Къайтагъ чӀал "дарги чӀалан" кьуд нугъатрин кӀватӀалдикай сад я. Муькуь дарги чӀаларикай лап дегь чӀаваринни цӀуру компонентралди кьетӀен жезвайди я.

Нугъатар

Адетдалди къайтагъ чӀалан нугъатар кьве кӀватӀалдиз сад ийизвайди я:

• вини-къайтагъдин нугъатар;
• агъа-къайтагъ нугъатар.

И кӀватӀалрин арада чаравилер гъвечӀибур я.

Кхьинар

Араб графикадалди авур къайтагъ чӀалан кхьинар XV-лагьай виш йисан эхир кьиляй йижирди я. XX-лагьай виш йисалай инихъ къайтагъри литературадин дарги чӀал кардик кутазвайди я.

ЧӀалан тӀулар

Фонетика

Къайтагъ чӀалан ахъа тушир ванерин системадиз ихьтин кьетӀенвилер хас я:

• "β" спирант;
• геминатарни лабиал ахъа тушир сесер;
• "г’", "хь" веляр спирантрин артикуляция лап вилик чӀугуна палатал жергедиз мукьва жезвайди я.

Ахъа ванер:

Ахъа ванерин система кьуд кьилин ("i", "e", "u", "a") ва са фарингал "аӀ" ("я" гьарф кхьидайла).

Къайтагъа чӀалаз яргъи ахъа ванер хас я. Абур кьве ахъа ванер агаж хьайила арадал къвезвайди я. Сифтени сифте - "ā".

ЦӀиргъидалди масакӀунар авайди я - са позицийра мецин кьулухъ патан ванер шш-ийидайбуруз элячӀзавайди я.

Морфология

• падежрин система инструменталисни тематив авачиз авайди я;
• паравилин кьадар кьетӀен суффиксралди къалурзвайди я: "-умудри", "-имдри", "-ундри", "-ппи", "-ди";
• сад лагьай касдин хсуси тӀварцӀин эвезари инклюзивдинни и эксклюзивдин формаяр чара ийизвайди я;
• прилагательльный "-кан"/"-кай" суффиксдалди туькӀуьрзавайди я (муькуь дарги чӀалара - "-си", "-ци", "-це", "-зиб", "ил/ал");
• глаголрин система вири даргийринди я, гьакӀни винел патай килигна пара формантриз чпин кьетӀенвилер гвайди я.

Лексика

Муькуь дагъустан чӀаларании хьиз, къайтагъ чӀала пара араб, фарс, туьркни маса чӀаларай къачур гафар авайди я.