Рутул чӀал

	Рутул чӀал
Вичин тӀвар:	МыхаӀбишды чӀал
Уьлквеяр:	Урусат, Азербайжан
Регионар:	Дагъустандин Рутул район ; Азербайжандин Шеки район ва Къах район
Официал статус:	Дагъустан
Рахазвайбурун кьадар:	30 360 кас
Классификация
Категория:	Евразиядин чӀалар
	Кеферпатан Къавкъаздин агъа хзан; Нах-дагъустан чӀаларин хзан; Лезги чӀаларин хел;
Кхьинар:	кириллица
ЧӀаларин кодар
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	rut
	; 12-й номердив къейднавай рангуналди табасаран чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава

Рутул чӀал (Рутул чӀал: МыхаӀбишды чӀал) — рутул халкьдин хайи чӀал. Нах-Дагъустан чӀаларин хзандин лезги чӀаларин группадик акатзава. ЧӀал асул гьисабдалди Дагъустандин Рутул ва са кьадар Азербайжандин Шеки районра гегьенш я. Рутул чӀалал рахазвайбурун кьадар — 30 360 кас я (2010 йис). ЧӀал вад нугъатриз пай жезва: мухад, шиназ, муьхрек, ихрек ва борч-хинер нугъатар. Литературадин рутул чӀал гьеле арадал атунин девирда ава. Рутул чӀалан алфавит 1990 йисалай кирилл графикадин бинедал алаз кардик ква.

Рутул чӀалал Дагъустанда «МыхаӀбишды цӀинды хабарбыр» (Рутулрин Хабарар) жемиятдинни - политикадин газета акъатзава, Магьачкъаладин радиостанциядай гьар юкъуз 30 минутдин къене гунугар гузва, Дагъустандин телевидениеда вацра садра гунуг акъатзава. Рутул чӀалан тарсар умуми чирвилерин мектебра гузва, ДГьУ ва ДГьПУ университетра рутул чӀалан муаллимарни специалистар гьазурзавайди я.

Рутул литература гила-гила вилик физ эгечӀнава.

Рутул чӀал Дагъустан Республикадин официал чӀаларикай сад я.

Рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал

2010 йисуз тухвай Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Урусатда рутул чӀалал рахазвайбурун кьадар 30 360 кас тир. Им вири рутулрин 95 % пай я.

Рутул чӀал Дагъустандин Рутул районда (59,46 %), Ахцегь райондин Хин хуьре ва Азербайжандин Шеки райондин Кайнар, Хырса, Бейбулах, Дашуьз, Шин, Шор-су ва маса хуьрера гегьенш хьанва.

Нугъатар

Гилан рутул чӀала вад асул нугъатар ава: мухад (литературадин чӀалан бине кутузвай нугъат), шиназ, муьхрек, ихрек ва борч-хинер нугъатар. Ихрек ва борч-хинер нугъатар рутул чӀалан кьиблединни - рагъакӀидай патан нугъатдик акатзава; мухад, шиназ, муьхрек нугъатар — рагъэкъечӀдай патан нугъатдик акатзава. Системадинни-структурадин кьетӀенвилерай кьиблединни - рагъакӀидай патан нугъат цӀахур чӀалаз мукьва я, рагъэкъечӀдай патан нугъат — будугъни къирицӀ чӀалариз.

Рутул чӀалан нугъатар:

Мухад — и нугъутдал литературадин чӀал арадал къвезва.
Шиназ — Шиназ хуьруьн нугъат.
Муьхрек — Муьхрек хуьруьн нугъат.
Ихрек — Ихрек хуьруьн нугъат.
Борч-хинер — Борчни Хин хуьрнрин нугъат.

Алфавит

А а	АӀ аӀ	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Гь гь	ГӀ гӀ
Д д	Е е	Ё ё	Дж дж	Ж ж	Дз дз	З з	И и
Й й	К к	Къ къ	Кь кь	КӀ кӀ	Л л	М м	Н н
О о	П п	ПӀ пӀ	Р р	С с	Т т	ТӀ тӀ	У у
Уь уь	УӀ уӀ	Ф ф	Х х	Хъ хъ	Хь хь	Ц ц	ЦӀ цӀ
Ч ч	ЧӀ чӀ	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	ЫӀ ыӀ	Ь ь
Э э	Ю ю	Я я

Гилан рутул чӀалан алфавит 1990 йисуз кирилл гьарфарин бинедал алаз туькӀуьрнавай ^[2].

Литература

Гусейнова Ф. И. Лексика рутульского языка. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. Тбилиси, 1988.
Джейранишвили Е. Ф. Рутульский язык // Языки народов СССР. Т.IV. Иберийско-кавказские языки. М., 1967.
Джейранишвили Е. Ф. Цахский и мухадский языки. I. Фонетика; II. Морфология. Тбилиси, 1983.
Дирр А. М. Рутульский язык. Тифлис, 1911.
Ибрагимов Г. Х. Рутульский язык. М., 1978.
Исаев H.Г. Фонетика рутульского языка. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. М., 1973.
Махмудова С. М. Способы выражения субъектно-объектных отношений в рутульском языке. Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. Махачкала, 1993.
Махмудова С. М. Грамматические категории и грамматические классы в рутульском языке. Автореф. дисс. ... доктора филол. наук. М., 2001.
Махмудова С. М. Морфология рутульского языка. М., 2001.
Махмудова С. М. Рутульская литература. Махачкала, 2008.
Рашидов А. А. Глагол рутульского языка: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. Махачкала, 1993.
Alekseev M. E. Rutul // R.Smeets (ed.) Indigenous languages of the Caucasus. V.4, P. 2. Delmar; NY: Caravan books, 1994.

Баянар

↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
↑ Джамалов К. Э., Маамыдова С. М. Алифба: 1-классад китаб. МагьаӀджкъала, 1992

ЭлячӀунар

Французский ученый исследует рутульский язык (14.09.2007)

[1] Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[2] Джамалов К. Э., Маамыдова С. М. Алифба: 1-классад китаб. МагьаӀджкъала, 1992

[1]

[2]

Нах-дагъустандин чӀалар
Нах хел	Бацби чӀал • вайнах чӀалар: Ингуш чӀал, Чечен чӀал, Гланчож чӀал¹
Авар-анд-цез хел	Авар чӀал • анди чӀалар: Анди чӀал, Ахвах чӀал, Багвали чӀал, Ботлих чӀал, Годобери чӀал, Карата чӀал, Тинди чӀал, Чамали чӀал • цез чӀалар: Бежта чӀал, Гинух чӀал, Гунзиб чӀал, Хварши чӀал (Инхоквари чӀал), Цез чӀал
Яхул хел	Яхул чӀал
Дарги хел¹	Литературадин дарги чӀал • Къайтагъ чӀал • Кубачи чӀал • Мегеб чӀал • кеферпатан группа: Акуша чӀал, Гапшима-бутри чӀал, Кадар чӀал, Муги чӀал, Муири чӀал, Муьрег-губден чӀал, Урахи чӀал, Цудахар чӀал • Чирагъ чӀал • кьиблединни-рагъэкъечӀдай патан группа: Амух-худуц чӀал, Кунки чӀал, Санжи-ицари чӀал, Сирхи чӀал
Лезги хел	Арчи чӀал • рагъэкъечӀдай патан лезги чӀалар: Агъул чӀал, Лезги чӀал, Табасаран чӀал • рагъакӀидай патан лезги чӀалар: Рутул чӀал, ЦӀахур чӀал • кьибле патан лезги чӀалар: Будугъ чӀал, Гьапут чӀал, Ергуьж чӀал, Жек чӀал, КъирицӀ чӀал, Элик чӀал • удин чӀалар: Агван чӀал (Алпандин чӀал) †, Уди чӀал • Хинелугъ чӀал
Къейдер: ¹ чӀал тахьайтӀа нугъат тирди дуьз малум туш; † терг хьанвай чӀал

Урусатдин Федерациядин субъектра гьукуматдинни официал чӀалар
УФ-дин гьукуматдин чӀал	Урус чӀал
Федерациядин субъектрин чӀалар	Абаза чӀал • Авар чӀал • Агъул чӀал • Адыг чӀал • Азербайжан чӀал • Кьиблепатан алтай чӀал • Башкир чӀал • Бурят чӀал • Дарги чӀалар • Ингуш чӀал • Къабарда-черкес чӀал • Калмык чӀал • Къарачай-балкар чӀал • Коми чӀал • Къумукъ чӀал • Лезги чӀал • Ногъай чӀал • Марий чӀал • Мокша чӀал • Осетин чӀал • Рутул чӀал • Табасаран чӀал • Татар чӀал • Тат чӀал • Тува чӀал • Удмурт чӀал • Хакас чӀал • ЦӀахур чӀал • Чечен чӀал • Чуваш чӀал • Эрзян чӀал • Якут чӀал • Яхул чӀал
Официал статус авай чӀалар	Вепс чӀал • Долга чӀал • Къазах чӀал • Карел чӀал • Коми-пермяк чӀал • Манси чӀал • Ненец чӀал • Селькуп чӀал • Финн чӀал • Ханты чӀал • Чукча чӀал • Эвенки чӀал • Эвен чӀал • Юкагир чӀалар