ЦӀахур чӀал

	ЦӀахур чӀал
Вичин тӀвар:	ЦӀаӀхна миз
Уьлквеяр:	Урусат, Азербайжан
Регионар:	Дагъустандин Рутул район ; Азербайжандин Закатала район ва Къах район
Официал статус:	Дагъустан
Рахазвайбурун кьадар:	10 596 кас (анжах Урусатда)
Классификация
Категория:	Евразиядин чӀалар
	Кеферпатан Къавкъаздин агъа хзан; Нах-дагъустан чӀаларин хзан; Лезги чӀаларин хел;
Кхьинар:	кириллица
ЧӀаларин кодар
ГОСТ 7.75–97:	цах 775
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	tkr
	; 14-й номердив къейднавай рангуналди цӀахур чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава

ЦӀахур чӀал (цӀахур. Йихъби миз, ЦӀаӀхна миз) — цӀахур халкьдин хайи чӀал. Нах-Дагъустан чӀаларин хзандин лезги чӀаларин хелихъ акатзава. ЧӀал асул гьисабдалди Дагъустандин Рутул районда ва Азербайжандин Къах ва Закатала районра гегьенш я. Урусатда цӀахур чӀалал рахазвайбурун кьадар — 10 596 кас я (2010 йис).

ЦӀахур чӀалал Дагъустанда «Нур» жемиятдинни - политикадин газет акъатзава.

2009 йисуз Азербайжанда «Бута Фильм» киностудияди «Къиблайыка йыкьыгьийна» (Кьулухъ пад кьибледихъ) тӀвар алай цӀахур чӀалал сифте тир фильм чӀугунай ^[2].

ЦӀахур чӀалаз фадлай къунши чӀаларихъ галаз ава контактар: рутул, авар, гуржини мугъул.^[3]

Рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал

2010 йисуз тухвай Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Урусатда цӀахур чӀалал рахазвайбурун кьадар 10 596 кас тир. Азербайжанда уьмуьр гьалзавай цӀахуррин кьадар малум туширвиляй дуьньяда цӀахуррин вири санлай кьадар гилани малум туш. Амма бязи официал тушир малуматриз килигна Азербайжанда 25-30 агъзур кьван цӀахурар ава ^[4].

ЦӀахур чӀал Дагъустандин Рутул райондин 13 хуьре (21,15 %) ва Азербайжандин Закатала ва Къах районрин 19 хуьрера гегьенш я.

ЧӀалан гьалар

Азербайжан республикади тухузвай, бинедин халкьар ассимиляция авуна азербайжанариз элкъуьрунин политикадин нетижада кьибле пата цӀахур чӀал терг хьунин кичӀевилик ква. Мектебра цӀахур чӀалал тарсар гудай ихтияр авач, аялриз «Дидед чӀал» тарсуна азербайжан чӀални литература чирзава. Сергьятдин постара ахъай тавуна, Дагъустандай цӀахур чӀалал газетар хкидай ихтиярар гузвач. Пара кьадарда цӀахур хуьрер, эгьлияр сад-садахъ галаз рахуна азербайжан чӀалаз элячӀна, ассимиляция хьана азербайжан хуьрериз элкъвена терг хьана, мес: Илису, Сарыбаш ва мсб.

Нугъатар

Гилан цӀахур чӀала пуд асул нугъатар ава: сувагел; гелмецӀ-курдул-ни сапунчи нугъатар. Системадинни-структурадин кьетӀенвилерай гелмецӀ-курдул нугъат рутул, къирицӀ ва будугъ чӀалариз гзаф мукьва я.

ЦӀахур чӀалан нугъатар:

ЦӀахур-сувагел
ГелмецӀ-курдул
Сапунчи — Закатала райондин Сапунчи хуьруьн нугъат я.

Гьарфарган

Асул макъала: ЦӀахур кхьинар

1934 йисуз А. Н. Генкоди латин графикадин бинедаллаз цӀахур гьарфарган туькӀуьрнай. ЦӀахур чӀалал муьжуьд тарсарин улубар (учебникар) акъуднай. Амма кьуд ийисалай цӀахур чӀалал тарс гунар акъвазарнай, ва анжах 1989 йисуз гуьнгуьна хутунвай, амма цӀийи кирилл алфавит галаз. Азербайжанда цӀахур кхьинар латин графикадин алфавитдалди кардик ква.

Урусатда кардик квай цӀахур алфавит:

А а	АӀ аӀ	Б б	В в	Г г	ГӀ гӀ	Гъ гъ	Гь гь
Д д	Дж дж	Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й
К к	КӀ кӀ	Къ къ	Кь кь	Л л	М м	Н н	О о
ОӀ оӀ	П п	ПӀ пӀ	Р р	С с	Т т	ТӀ тӀ	У у
УӀ уӀ	Ф ф	Х х	Хъ хъ	Хь хь	Ц ц	ЦӀ цӀ	Ч ч
ЧӀ чӀ	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	ЫӀ ыӀ	Э э	Ь ь
Ю ю	Я я

Азербайжандани и гьарфарган кӀвалахдик ква:

A a	Ә ә	B b	C c	Ç ç	Ç' ç'	D d	E e	F f	G g	G' g'
Gh gh	Ğ ğ	H h	X x	Xh xh	I ı	I' ı'	İ i	J j	K k	K' k'
Q q	Q' q'	L l	M m	N n	O o	Ö ö	P p	P' p'	R r	S s
Ş ş	T t	T' t'	Ts ts	Ts' ts'	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z	'

Грамматикадин классификация

Фонетика

ЦӀах нугъатда 6 гьакӀанни — а, и, о, у, ы, э; 5 фарингал — аӀ, оӀ, уӀ, ыӀ, эӀ ван ава. Фарингал ванар араб чӀалан айн «ع», ва я чечен/авар Ӏ/гӀ гьарфари къалурдай ванар я. Яни аӀ, ыӀ, уӀ, оӀ, эӀ гьарфар кӀел жезва гӀ+а/ы/у/о/э хьиз, амма гӀ ван пара кӀиви туш.

Ачух тушир ванар и шикилдал авай таблицадай къалурнава:

Литература

Языки Российской Федерации и соседних государств. Т.3. Москва, 200 стрАзбука (Алифба): Учебник для 1 класса на цахурском языке
Цахурский язык. Монография Ибрагимов Г. Х. Москва: Издательство Наука 1990
Джейранишвили Е.Ф. (ჯეირანიშვილი, ე) Цахский и мухадский (рутульский) языки. 1.Фонетика, Тб.,1983 (на гр. яз.); 2.Морфология, Тб., 1983 (на гр.яз.)
John M. Clifton, Calvin Tiessen, Gabriela Deckinga, and Laura Lucht. The Sociolinguistic Situation of the Tsakhur in Azerbaijan. SIL International, 2005

Баянар

↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
↑ ЦӀахур чӀалал «Къиблайыка йыкьыгьийна» фильм
↑ «Цахурский язык (ЦЯ) непосредственно контактирует с рутальским, аварским, грузинским н азербайджанским языками. Контакты ЦЯ с лакским весьма слабы Горный рельеф исключает соприкосновение цахурского н арчинского языков.» "Цахурский язык" Г.Х.Ибрагимов. 3-й ччин
↑ А. ОМАРОВ «Светить и никаких гвоздей...»
↑ Genqo A. Sax әlifвasь vә jazь qajdalarь. Bakь, 1934.

ЭлячӀунар

[1] Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[2] ЦӀахур чӀалал «Къиблайыка йыкьыгьийна» фильм

[3] «Цахурский язык (ЦЯ) непосредственно контактирует с рутальским, аварским, грузинским н азербайджанским языками. Контакты ЦЯ с лакским весьма слабы Горный рельеф исключает соприкосновение цахурского н арчинского языков.» "Цахурский язык" Г.Х.Ибрагимов. 3-й ччин

[4] А. ОМАРОВ «Светить и никаких гвоздей...»

[5] Genqo A. Sax әlifвasь vә jazь qajdalarь. Bakь, 1934.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Нах-дагъустандин чӀалар
Нах хел	Бацби чӀал • вайнах чӀалар: Ингуш чӀал, Чечен чӀал, Гланчож чӀал¹
Авар-анд-цез хел	Авар чӀал • анди чӀалар: Анди чӀал, Ахвах чӀал, Багвали чӀал, Ботлих чӀал, Годобери чӀал, Карата чӀал, Тинди чӀал, Чамали чӀал • цез чӀалар: Бежта чӀал, Гинух чӀал, Гунзиб чӀал, Хварши чӀал (Инхоквари чӀал), Цез чӀал
Яхул хел	Яхул чӀал
Дарги хел¹	Литературадин дарги чӀал • Къайтагъ чӀал • Кубачи чӀал • Мегеб чӀал • кеферпатан группа: Акуша чӀал, Гапшима-бутри чӀал, Кадар чӀал, Муги чӀал, Муири чӀал, Муьрег-губден чӀал, Урахи чӀал, Цудахар чӀал • Чирагъ чӀал • кьиблединни-рагъэкъечӀдай патан группа: Амух-худуц чӀал, Кунки чӀал, Санжи-ицари чӀал, Сирхи чӀал
Лезги хел	Арчи чӀал • рагъэкъечӀдай патан лезги чӀалар: Агъул чӀал, Лезги чӀал, Табасаран чӀал • рагъакӀидай патан лезги чӀалар: Рутул чӀал, ЦӀахур чӀал • кьибле патан лезги чӀалар: Будугъ чӀал, Гьапут чӀал, Ергуьж чӀал, Жек чӀал, КъирицӀ чӀал, Элик чӀал • удин чӀалар: Агван чӀал (Алпандин чӀал) †, Уди чӀал • Хинелугъ чӀал
Къейдер: ¹ чӀал тахьайтӀа нугъат тирди дуьз малум туш; † терг хьанвай чӀал

Урусатдин Федерациядин субъектра гьукуматдинни официал чӀалар
УФ-дин гьукуматдин чӀал	Урус чӀал
Федерациядин субъектрин чӀалар	Абаза чӀал • Авар чӀал • Агъул чӀал • Адыг чӀал • Азербайжан чӀал • Кьиблепатан алтай чӀал • Башкир чӀал • Бурят чӀал • Дарги чӀалар • Ингуш чӀал • Къабарда-черкес чӀал • Калмык чӀал • Къарачай-балкар чӀал • Коми чӀал • Къумукъ чӀал • Лезги чӀал • Ногъай чӀал • Марий чӀал • Мокша чӀал • Осетин чӀал • Рутул чӀал • Табасаран чӀал • Татар чӀал • Тат чӀал • Тува чӀал • Удмурт чӀал • Хакас чӀал • ЦӀахур чӀал • Чечен чӀал • Чуваш чӀал • Эрзян чӀал • Якут чӀал • Яхул чӀал
Официал статус авай чӀалар	Вепс чӀал • Долга чӀал • Къазах чӀал • Карел чӀал • Коми-пермяк чӀал • Манси чӀал • Ненец чӀал • Селькуп чӀал • Финн чӀал • Ханты чӀал • Чукча чӀал • Эвенки чӀал • Эвен чӀал • Юкагир чӀалар