Хинелугъ чӀал

Хинелугъ чӀал
Вичин тӀвар:	Каьтш мицӀ
Уьлквеяр:	Азербайжан
Регионар:	Къуба
Рахазвайбурун кьадар:	2000 — 3000 кас
Классификация
Категория:	Евразиядин чӀалар
Кеферпатан Къавкъаздин агъа хзан Нах-дагъустан чӀаларин хзан Лезги чӀаларин хел Хинелугъ хел
Кхьинар:	кхьинар авачир чӀал я
ЧӀаларин кодар
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	kjj
9-й номердив къейднавай рангуналди хинелугъ чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава

Хинелугъ чӀал (хин. Каьтш мицӀ) — хинелугъ халкьдин хайи чӀал. Нах-дагъустандин чӀаларин хзандин лезги чӀаларин группадин хинелугъ хилек акатзава. ЧӀал Азербайжандин Къуба районда гегьенш я. Паспортра хинелугъар азербайжанар хьиз къейд ийизвайвиляй абурун дуьз кьадар малум туш.

Хинелугъ чӀалаз виридалайни мукьва — ергуьж, гьапут, жекни элик чӀалар я. Лингвистикадин алимри и дегь алпандин чӀаларикай сад тир хинелугъ чӀал лезги чӀаларин группадивай къакъудна кьилдин чӀал тирди лугьузва.

Дуьньядин терг жезвай чӀаларин сиягьдик ква.

Рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал

«Этнолог» журналди гузвай малуматрив кьурвал, хинелугъ чӀалал рахазвайбурун кьадар 1.500 кас я.

Хинелугъ чӀал Азербайжандин Къуба райондин Хинелугъ ва Владимировка хуьрера гегьенш я.

Тарихдин чешмейра къейд авунвайвал, 1859 йисуз Хинелугъ хуьре 2300 касди уьмуьр гьалзавай. 1879 йисуз хуьруьн агьалийрин кьадар 2196 кас тирди къалурнава. 1886 йисуз и рекъем 2167 я. Аквазвайвал, 27 йисуз хинелугъвийрин кьадар са кас кьванни артух хьанвач, акси яз 133 кас тӀимил хьанва. 1921 йисуз Азербайжанда хуьруьн майишатар сиягьдиз къачудайла Хинелугъ хуьре 1800 инсанди уьмуьр гьалзавайди малум хьанва. 1926 йисан малуматра хинелугъвийрин кьадар мадни тӀимил тирди къалурнава: 1448 кас. Абурукай анжах 105 касдин миллет хинелугъви хьиз, амайбурун миллет туьрк хьиз кхьенва. 1959 йисалай инихъ хинелугъвийрин тӀвар этнос хьиз сиягьра эсиллагь амукьнач. На лугьуди республикада ихьтин халкь ерли хьайиди туш. Гьакъикъатда исятда Азербайжандин Къуба, КцӀар, Хъачмаз, Девечи ва маса районра 17 агьзурдав агакьна хинелугъвийри уьмуьр гьалзава.

ЧӀалан гьалар

Азербайжан республикади тухузвай, бинедин халкьар ассимиляция авуна азербайжанариз элкъуьрунин политикадин нетижада хинелугъ чӀал терг хьунин кичӀевилик ква.

Вичихъ кхьинар авачтӀани, алай чӀавуз Азербайжандин Къуба райондин Хинелугъ хуьруьн мектебдин агъа классра кӀелзавай аялри хинелугъ чӀал дидед чӀал хьиз чирзава.

Ванерин къайда

Хинелугъ чӀалан фонетикадин система гзаф девлетлуди я, адак 77 ванер — 59 ахъа тушир ва 18 ахъа ванер акатзава.

Ахъа ванер

	виликан		кьулхъан
	тӀарам	тӀарам тушир	тӀарам тушир	тӀарам
винин	и /i/	уь /y/	ы /ɯ/	у /u/
юкьван	э /e/	оь /ø/		o /o/
тӀарам тушир кӀанин	аь /æ/
кӀанин			a /ɑ/

Кхьинарни алфавит

Хинелугъ чӀалаз официалвилелди кхьинар авачиртӀани, 1991 йисуз Бакуда хинелугъ чӀалал, кириллик алфавитдалди «ХӀикмаьти чаьлаьнг» тӀвар алай улуб басмадай акъатна. Адет тирвал, кхьинра ва литературада хинелугъри цӀап чӀалакай менфят къачузвайди я.

Ю. Д. Дешериева вичин «Грамматика хиналугского языка» улубда ахъа ванер кьвед, пуд ва гьатта кьуд гьарфарикай ибарат тир лигатурайрин куьмекдалди къалурзавай. «Фрагменты грамматики хиналугского языка» улубдин кирамри хинелугъ чӀалан ванер къалурун патал латин графикадин алфавит кардик кутун теклифнай. Ина гьакӀни лигатураяр авай.

Вилик хинелугъ чӀалал акъатзавай улубра гуьгъуьнин кириллик алфавит кардик квай:

А а

à ã

Аь аь

Б б

В в

Г г

Гъ гъ

ГӀ гӀ

ГӀв гӀв

Д д

Дж дж

Дз дз

Е е

Ẽ ẽ

Ж ж

З з

И и

Й й

К к

Кв кв

Кк кк

Кх кх

Кхв кхв

Кхкх кхкх

Къв къв

Кь кь

КьӀ кьӀ

КӀ кӀ

КӀв кӀв

Л л

Лъ лъ

М м

Н н

О о

Õ õ

Оь оь

П п

Пв пв

ПӀ пӀ

Р р

С с

Т т

Тт тт

ТӀ тӀ

ТӀв тӀв

ТӀтӀ тӀтӀ

У у

У̃ у̃

Уь уь

Ф ф

Х х

Хъ хъ

Хъв хъв

Хь хь

ХӀ хӀ

Ӏ Ӏ

Ӏъ Ӏъ

Ц ц

Цв цв

Цц цц

ЦӀ цӀ

ЦӀв цӀв

Ч ч

ЧӀ чӀ

ЧӀв чӀв

Ш ш

Шв шв

Ъ ъ

Ы ы

Э э

Ә ә

Ә̃ ә̃

2007 йисан 23 йиюньдиз Хинелугъ хуьре кьиле фейи, М. В. Ломоносован тӀварунихъ галай МГьУ-дин лингвистрикайни Хинелугърин юкьван мектебдин муаллимрикай ибарат тир хинелугъ чӀалан алфавитизациядин комиссиядин кӀватӀалда, латин графикадин бинедаллаз туькӀуьрнавай цӀийи хинелугъ чӀалан алфавит кьабулнай.

Хинелугъ чӀалан латин алфавит:

A a	B b	C c	Cc cc	Cʼ cʼ	Ç ç	Çç çç	Çʼ çʼ
Ə ə	F f	G g	Gh gh	Ğ ğ	H h	Hh hh	İ i
I ı	J j	K k	Kk kk	Kʼ kʼ	Kh kh	Kx kx	L l
M m	N n	O o	Ö ö	P p	Pp pp	Pʼ pʼ	Q q
Qq qq	Qʼ qʼ	R r	S s	Ş ş	T t	Tt tt	Tʼ tʼ
U u	Ü ü	V v	X x	Y y	Z z	Z̧ z̧	ʕ

Грамматика

Хинелугъ чӀалан кьетӀенвилерикай сад адан морфологиядин туькӀуьр хьунин тегьердин четинвал я. ЧӀала 19 падежар ава. Муькуь лезги чӀаларилай тафаватлу яз, кьибле патан лезги чӀаларизни хинелугъ чӀалаз хас тир кьилин кьетӀенвал — жинсинин категорияяр я. Будугъ, къирицӀ, ергуьж, жек, гьапут, яхул ва дарги чӀалара авай хьиз, хинелугъ чӀалани кьуд жинсер ава, ибур: эркеквилин жинс, дишивилин жинс, гьаванрин жинс, чан алачир затӀарин жинсер я. АкӀ хьайила, и чӀаларал рахазвайбуру чпин къваларив гвай затӀар гьа и тегьерда кьатӀузва. Идалайни гъейри, хинелугъ чӀала падеж, талукьвал, число, заман, кьадар ва гьисабунар къалурзавай куьтягьунар ава.

ЧӀалан лексикадикай

Тарихдин вакъиайри будугъ ва къирицӀ чӀалариз хьиз хинелугъ чӀалазни гзаф кӀевер гана. И чӀал маса чӀаларай, иллаки азербайжан чӀалай гзафни-гзаф гафар къачуз мажбур хьана. Гила и делилдикай масакӀа менфят къачуз алахъзавай Азербайжандин бязи кирамри хинелугъар лезги халкьарин ваъ, туьрк халкьарин группадик акатзава лугъузва. И авторрикай сада — Новрузлу Семендер Салманова кхьенвай гафариз фикир гун:

Шагь-дагъдин хурал экӀя хьанвай хуьр виридаз хъсандиз чида. Ам Шемкирдин Хынна хуьряй куьчарнавай Хынналыкь (Хына) хуьр я… Байлакан — Байлакъан тӀварар алай райондин тӀварцӀе авай «Байлагъ», «Къафкъаз» гафуна авай «Къаз-Каз», Къуба, КцӀар районрин тӀварар, и чилерал алай вацӀарин, чкайрин, суварин, гьуьлуьн ва халкьдин тӀварар хинелугъ гафарикай арадиз атанвайди я… Вичихъ 5 агьзур йисан тарих авай и халкь Къафкъаздин вири пипӀериз чкӀана ва ада вичин чӀалалди чкайриз тӀварар гана. И тӀварарикай дуьньядин халкьари исятдани менфят къачузва. Аквар гьаларай Хинелугъ лап чӀехи халкь тир. И халкьдиз чуькьуьнар гана, ам вичин дегь чилерилай чукӀурна… И халкь гуннрикай тирди фикирда кьуртӀа, адан тӀвар Хыналыкъ — «Гьуналыкъ» хьун тӀебии я.

ЧӀалан илимдикай, тарихдикай, археологиядикай хабар авачир и касди хинелугърикай лап дегь ва лап чӀехи халкь авуна, абур туьрквер я лагьайдалай гуьгъуьниз лезги гафарин куьмекдалди «Къафкъаз», «Пелекьван», «КцӀар», «Къуба», «Баку» хьтин топонимриз акатайвал баянар гузва ва и тӀварар хинелугъ чӀалан гафарикай арадиз атанвайди я лугъузва. Амма и гафар ада лезги чӀалан ваъ, туьрк чӀалан гафар хьиз къелемдиз гузва. Ада хинелугъ чӀала «ал» гафунихъ на лугьуди «лацу» ва «нек» хьтин кьве мана ава лугьузва ва «албан» гафуни «лацу къаб» хьтин мана гузвайди малумарзава.

Эхирда «албан» гафни туьрклемишзава. А касдин баянар жувакай кутазвай тирди кьатӀунин патал чи машгьур алим Ф. А. Гъаниевади туькӀуьрна, 2002 йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай «Хиналугско-русский словарь» улубдиз килигун бес я. Гафарганда къалурнавайвал, лезги чӀала хьиз, хинелугъ чӀалани «ал» гафунихъ «урус. красный», «алый» хьтин манаяр ава.

Гьа икӀ, гагь будугъар, гагь къириицӀарни хинелугъар туьрквер я лугьузвай ихьтин ксариз лезги халкьни лезги чӀал аквадай вилер авач ва гьавиляй абур ара датӀана чи чӀалан группадик акатзавай халкьар чавай къакъудиз алахъзава. Амма тарихдин ва чӀалан илимдин делилри абуруз чпин ниятар кьилиз акъуддай мумкинвал гузвач ва къвезмай чӀавузни гудач.

Маса лезги хуьрерихъ галаз алакъаяр квадарай хинелугъвийри лезги чӀалан са кьадар гафарин чкадал чпи туькӀуьрай цӀийи гафар кутуна. Гьавиляй урусрин автор В. Легкобытова XIX виш йисан 30 — й йисара къелемдиз къачур вичин «Кубинская провинция» улубда сифте яз хинелугъ чӀал лезги чӀалакай чара авунай. 1840 йисуз Дагъустанда хьайи И. Березина кхьенай: «Садбуру лугьузвайвал, Къуба ханвалда дегь ва чан алай тарихди уьмуьр гьалзава. Им Хинелугъ хуьр ва и хуьруьн агьалияр я хьи, абур къубавияр ва лезгияр гьавурда акьазвачир, авайвал лагьайтӀа, чпелай гъейри садни гьавурда акьазвачир са чӀалалди рахазва».

А девирдин бязи кирамри хинелугъ чӀал лезги чӀаларин группадик акатзавачир кьилди чӀал я лугъун дуьшуьшдин кар тушир. Абуруз я лезгийрин, я хинелугъвийрин тарихдикай герек тир чирвилер авачир. Амма чпихъ ихьтин чирвилер авай маса урус кирамри гьеле абурал къведалди, XVIII виш йисан сад лагьай паюна кхьенай хьи, Будугъ, Хинелугъ, КъирицӀ, Жек, Элик, Ергуьж ва Гьапут хуьрерин агьалияр лезги чӀалалди рахазва.

XIX виш йисал къведалди хинелугъвияр лезги чӀалалди рахазвайди субутзавай маса делиларни ава. Малум тирвал, сифте яз Хинелугъ хуьруьн тӀвар XIII виш йисан араб кирамрикай тир Йакъут ал-Гьамавидин эсерда гъатна. Ада гъакӀни вичин «Уьлквейрин гафарган» улубда XII виш йисан юкьвара Бухарада уьмуьр гьалнавай машгьур хинелугъви алим Гьаким ал-Лакз ад-Хунликан гьакъиндай малумат ганва. Йакъуталай алатайла XIII виш йисан маса араб тарихдарди — Закария ал-Къазвиниди и хуьруьн тӀвар кьунва. Ада вичин «Асар-уьл-Билад ва Ахбар уьл-Ибад» эсерда малумат гайивал, машгьур везир Низам — уьл-Мулка Дербентда ва шумудни са хуьрера медресаяр эцигиз тунай. И медресайра тарсар араб ва лезги чӀаларалди гузвай. Ихьтин медреса Хинелугъдани кардик кутунай ва хуьруьн аялрини чирвилер лезги ва араб чӀаларалди къачузвай. XV виш йисуз Ширвандикай, Лезгистандикай, кьилди лезги хуьрерикай улуб кхьей, вич Хинелугъай тир машгьур алим Мегьамед Хинелугъвиди хинелугъар лезги чӀалакай тафаватлу тир чӀалалди рахазвайди лугьузвач. Вучиз лагьайтӀ а чӀавуз хинелугъар лезгидалди рахазвай ва абурухъ кьилди чӀал авачир.

Чна фагьумзавайвал, гьеле XVIII виш йисуз хинелугъ чӀал кьилди чӀал хьиз бегьемвилелди кӀалубда гьатнавачир. Вучиз лагьайтӀа а девирда уьмуьр гьалай хинелугъви зарийри — Хинелугъ Суьлеймана чпин шиирар лезги ва азербайжан чӀаларалди теснифнавай. Азербайжан чӀалан таъсир абуруз мадни пара хьанва ва и сеняткарри чпин гзаф эсерар гьа чӀалалди туькӀуьрнава. Адет яз, XVII — XVIII виш йисара дидед чӀалал хьиз, маса чӀаларални эсерар тесниф авур Лезги Салигь, Лезги Къадир, Лезги Эгьмед, Мирза Али, Ахцегъ Назим хьтин сеняткарри ва маса лезги зарийри ара-ара лезги чӀалан тариф ийиз, ам чӀур тавуна, михьиз хуьн герек тирвал рикӀел хкизва. Амма хинелугъви зарийри ва ашукьри хинелугъ чӀалакай са келимани лугьузвач. XVIII виш йисалай гатӀунна азербайжан чӀалан таъсирдик акатай хинелугъ чӀала гуьгъуьнин виш йисара и чӀалай вишералди гафар къачуна, са пай лезги гафарин чкадал вичи арадал гъайи цӀийи гафар атана. 1750—1820 йисара хинелугъвияр «лезги чӀалаз лап мукьва чӀалалди рахазвай». XIX виш йисуз и чӀал В. Легкобытова ва И. Березина кхьейвал, «къубавияр ва лезгияр гьавурда акьазвачир чӀалаз» элкъвена.

Тарихдин материалри хьиз, чӀалан материалрини лезги ва хинелугъ чӀалар лап мукьва чӀалар тирди субутзава. Хинелугъ чӀала лезги чӀалан лап цӀуру къатарик акатзаваай цӀудралди гафар хвенва. И чӀаларин умуми лексикада сад хьиз менфят къачузвай вишералди гафар ава. Агъадихъ чна са кьадар ихьтин гафарин сиягь гузва.

Лезги ва хинелугъ чӀаларин умуми лексикадиз талукь тир гафар

Хинелугъ хуьр

Лезги чӀал	Хинелугъ чӀал
асивал	хӀасивал
атӀа	утӀе
афар	алфар
аярди	хӀайардаь
аял	хӀаял
бацӀи	бацӀыз
бев	боьв
биши	баьш
валчагъ	валчагъ
варз	варз
ваъ	ваъ
вил	пил
гъуц	гъуц
зун	зы
ич	мыч
ичӀи	фичӀаь
къайи	къи
къвал (марф)	кьула
къени	къини
кьар	вукьар
кьецӀил	кьаьцӀыл
кьурагь	къурагь
кӀамаш	кьамаш
мез	мицӀ
мукӀратӀ	мукӀрад
мичӀи	мичӀ
мукьвал	микьел
муьтӀуьгъ	муьтӀуьхӀ
руш	риши
садвал	савал
сур	сур
чӀар	чӀар
чӀахар	чхар
ва мсб.

Винидихъ ганвай сиягьда лезги ва хинелугъ чӀаларин умуми лексикадиз талукь 370 гаф гьатнава. Амма санлай 500—550 кьван ихьтин гафар ава. Лезги алим, филологиядин илимрин доктор Фаида Гъаниевади туькӀуьрна, 2002 йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай, 8000 гаф гьатнавай «Хиналугско-русский словарь» улуб ихьтин гафар жагъурна-чирун патал хъсан чешме я.

Гафарганда хинелугъ чӀала менфят къачузвай 400 — дав агакьна лезги гафар ава. Идалай гьейри хинелугьри лезги гафарин дибдикай арадиз атанвай 250-далай виниз гафарни кардик кутузва. 100 — далай виниз гафар Дагъустандин чӀаларин бинедаллаз арадиз атанвайбур я. Гафарганда гьатнавай асул хинелугъ гафарин кьадар 2100-далай виниз (26,2 %) я. Гьа икӀ, лезги гафар, лезги ва Дагьустан чӀаларин бинедаллаз туькӀуьр хьанвайбур ва асул хинелугъ гафар хкудайтӀа, маса чӀаларай атанвай гафари 64 % процент туькӀуьрзава. И гафарин са пай араб, фарс ва урус чӀаларай, чӀехи пай лагьайтӀа азербайжан чӀалай къачунвайбур я. Делилрай аквазвайвал, хинелугъ чӀалан лексика барбатӀ йикъал атанва.

Азербайжанрин паталай гьахъ авачирвилер ва гьакӀни ассимиляция себеб яз хинелугъ чӀал вишералди хайи гафар гвачиз амукьна. Маса чӀаларай атай агъзурралди гафари, иллаки азербайжан чӀалан гафари къвердавай хинелугърин лексикада кӀеви чка кьуна. Нетижа гьихьтинди хьанатӀа, Ф. А. Гъаниевади икӀ кхьенва:

…ЧӀала къачунвай гафар, иллаки азербайжан чӀалай, мадни пара гьалтзава ва ихьтин гафари гзаф асул гафар арадай акъудзава. Илим патал хейлин асул гафар гьамишалух яз квахьнава, абурукай са кьадарбур анжах яшар авай несилдиз чизма. Жегьилри рахадайла хайи чӀалан асул гафарин чкадал азербайжанизмайрикай мадни гзаф менфят къачузва.

И ва маса делилар бинедиз къачуртӀа, У. А. Мейлановади будугъ чӀалан гьакъиндай лагьай бязи гафар хинелугъ чӀалазни талукьариз жеда. Яни будугъ чӀала хьиз, хинелугъ чӀалани асул хайи гафарин фонд туькӀуьрнавай лексемрин чӀехи пай амач ва абур арадал хкун мумкин туш. Месела, азербайжан чӀалан гафари хинелугъ чӀалан къайдадин числительнияр тамамвилелди арадай акъуднава. Кьадардин числительнияр: Са «сад», кӀу «кьвед», пшо «пуд», онгь «кьуд», пхъу «вад», заьк «ругуд», йикӀ «ирид», инкӀ «муьжуьд», йоз «кӀуьд», йаьгшз «цӀуд» асул хинелугъ чӀалан гафарикай ибарат ятӀани («са» ва «кӀу» лезги чӀалан «сад» ва «кьвед» гафарикай арадиз атанвайди я), абурукай хайи чӀалан къайдадин числительнияр арадиз тагъана, азербайжан чӀалай къачунва: биринджи «сад лагьай», икинджи «кьвед лагьай», уьчуьнджи «пуд лагьай», дуьрдуьнжуь «кьуд лагьай», баьшинджи «вад лагьай», алтынджи «ругуд лагьай», йаьттинджи «ирид лагьай», саьккизинджи «муьжуьд лагьай», докъкъузунджу «кӀуьд лагьай», унунджу «цӀуд лагьай». Алай чӀавуз хинелугъ чӀала цӀийи гафар туькӀуьрзавай -хер, -д, -ыш, -чи, -лугь хьтин суффиксрин бегьерлувал лап тӀимил хьанва. И суффиксрин куьмекдалди хинелугъ чӀалан асул гафар кьериз-цӀаруз арадиз къвезва. Месела: бый — вал, лыгьылд — вал, гыма — вал, кьуроб — чи — вал ва мсб. Вал, -чи, -лугъ хьтин суффиксрикай маса чӀаларай атанвай гафарикай цӀийибур туькӀуьрдайла мадни гзаф менфят къачузва. Месела: бийтаьраъф — вал, бийхаь — баьр-вал, гиров — чи — вал, гуьлуьндж — и — вал, джитты — вал, меслагӀат — чи — вал, кышбаът-чи-вал, заказ — чы ва икӀ мад.

Малум тирвал, хинелугъ чӀалакай Р. Эркерт, А. Дирр, К. Бодуа, Б. Дорн, А. Генко, А. Кибрик, С. Кодзасов, И. Оловянникова, Ю. Дешериев, М. Алексеев, Н. Волкова, Б. Талибов, Ф. Гъаниева, А. Магомедов, Гь. Ибрагъимов, К. Керимов, Б. Гигинейшвили, В. Кикинашвили хьтин алимри ва маса кирамри са кьадар макъалаяр ва улубар кхьенва. Ю. Д. Дешериева 1959 йисуз Москвада басмадай акъудай «Грамматика хиналугского языка», А. Е. Кибрикан, С. В. Кодзасован, И. П. Оловянниковадин «Фрагменты фамматики хиналугского языка» (Москва, 1972) улубар мадни къимет авай чешмеяр яз гьисабзава. ЯтӀани лагьана кӀанда хьи, хинелугъ чӀал тӀимил чирнавай чӀаларикай я. Лексикологиядин ва лексикографиядин рекьяй и чӀал генани тӀимил чирна-жагъурнава. Эхиримжи йисара анжах филологиядин илимрин доктор Ф. А. Гъаниевади и хилер чирунай гзаф зегьмет чӀугуна. Алимди арадиз гъайи «Хинелугъ чӀаланни урус чӀалан гафаргандиз» вил вегьейтӀа, хинелугъ чӀалан лексикадиз хас са лишан ашкара жеда. И чӀала азербайжан чӀалай хейлин гафар акатайвал къачунва. ЦӀудралди гафар литературадин чӀалай ваъ, азербайжан чӀалан къуба нугъатрикай къачунвайбур я. Агъадихъ галай сиягьдиз фикир гун:

Хинелугъ чӀала	Азербайжан чӀалан къуба нугъатда	Литературадин азербайжан чӀала	Лезги чӀалал
Аттым	аттым	аддым	кам
Бийтаьраьф	бийтереф	битерев	нейтрал
Гогарты	гуьгерти	гуьйерти	хъчар
Гомуш	гомуш	джамыш	гамиш
Гьалам	гьелем	гьеле	гьеле
Гьуьндуьрлугъ	гьуьндуьрлугъ	гьуьндуьрлук	кьакьанвал
ГӀафтамабилгь	автамабил	автомобиль	автомобиль
Даьмаьг	демег	демек	демек
Джитты	джитти	джидди	бегьмедаказ
Диндигъ	диндигъ	димдик	кӀуф
Зырыш	зириш	зириндж	мертер
Йимшагь	йимшагь	йумшагь	хъуьтуьл
Къаьлаьмлухъ	къелемлугь	къелемлик	тухмач
Къаьнаьт	къенет	къанад	лув
Луьлуьш	луьлуьш		гзаф пьян
ЛуьхӀлуьхӀ		луьгьлуьгь	уьгьуь
Минтигь		минтигь	шаламкъал
Маьссаьб	мессеб	мезгьеб	мезгьеб
Новур	новур	ногъур	легъв
Памадур	памадур	помидор	помидор
Пуьруьш	пуруьш		хъуьруьшар, чкалар
Сефи	сефи	сефегь	кӀамай
Тахсыр	тахсыр	текъсир	тахсир
Хейлагь	хейлагъ	хейли	гзаф
Чаттагъ	чаттагъ	чатлакъ	хъиткьер
Чиртмаьг	чиртмег	чыртма	тӀампӀ
Энни	энни	энли	гьяркьу
ва мсб.

И сиягъ мадни яргъи хъийиз жеда. Мисалар хъсандиз гекъигун патал диалектдин гафар хинелугъ чӀала къачунвай гафарин къвалав ганва. Сиягьдай аквазвайвал, хинелугъ чӀалаз атанвай бязи гафар литературадин азербайжан чӀала авачир, анжах и чӀалан къуба нугъатда дуьшуьш жезвай гафар я. Чна и месэла кьилди къейд авун себеб авачиз туш.

Яргъал йисара Хинелугъ хуьруьн мектебра чӀаланни литературадин муаллимвиле кӀвалахай рагьметлу шаир Регьим Алхаса Низами Генжевидин ва Фуьзулидин са кьадар шиирар хинелугъ чӀалаз элкъуьрна, «Арифдарвилин кӀунчӀ» ва «Зи гъар гаф са пагьливан я» тӀварар алаз кьилди улубар чапдай акъудна. Ада гьакӀни дидед чӀалалди «Хинелугъ» тӀвар алай улуб кӀелдайбурув агакьарна. Гьа и крар фикирда кьуртӀа, цӀийиз, вичиз махсус кхьинар арадал гъизвай хинелугъ чӀалан лексикадикай дуьздаказ менфят къачун чара авачиз я. Вучиз лагьайтӀа литературадин чӀалан дибда акатайвал къачунвай диалектрин гафар ваъ, асул хинелугъ чӀалан гафар ва и чӀала маса литературадин чӀаларай къачунвай гафар гьатна кӀанзава. Дидед чӀал чирзавай хинелугъвийриз куьмек гун патал халкьди виликан девирра менфят къачур, амма гила лезги ва хинелугъ чӀаларин умуми лексикада амачир лезги гафарни абурун рикӀел хкана кӀанзава.

Алатай виш йисан 70 — й йисара Азербайжандин Гьукуматдин Университетдин журналистикадин факультетда кӀелзавай хинелугъви Шаикъ Агъмедова 1972 йисуз абурун кӀвализ илифай алим А. Кибрикан тӀалабуналди кьуьзуьбурувай асул хинелугъ гафар кӀватӀна къелемдиз къачунай. А чӀавуз Шаикъа 1600 гафуникай ибарат сиягь туькӀуьрна алимдив агакьарнай. Гуьгъуьнлай А. Кибрика а сиягьда гьатнавай гафарикай 1200 гаф чапдай акъуднай.

Ш. Агъмедова а чӀвуз малумат гайивал, абурун бубайри тахминан 100—150 йис идалай вилик менфят къачур хейлин лезги гафар гила чӀала амач. Ада къейд авур гафар агъадихъ галайбур я: «вак», «ван», «вах», «ветӀ», «жукӀу», «зуракӀ», «ичӀи», «кам», «купул», «къуьн»,« кьацӀ», «кьезил», «лув», «марк», «муг», «пеш», «пурар», «рак», «тӀиб», «хъел», «цал», «цуьк», «чам», «чумал», «чӀехи». Алай чӀавуз хинелугъ чӀала и гафарин виридан чкадал азербайжан гаф атанва. Хайи чӀалан лексика жагъурна-чириз алахъай Ш. Агьмедов гьеле университет акьалтӀар тавунмаз рагьметдиз фена. Якъин хьи, къвезмай чӀавуз хинелугъвийрикай са ни ятӀани адан рехъ давамарда жеди. Аквазвайвал, будугъ, къирицӀ ва хинелугъ чӀаларин туькӀуьр хьунин тегьерди ва тарихди хьиз, абурун лексикадини и чӀалар лезги чӀалаз лап мукьва тирди, лезги чӀал абурун диде чӀал тирди субутзава. Чирна-жагъурунри и чӀаларин умуми лексикадиз талукь вишералди гафарин сиягъ туькӀуьрдай мумкинвал гузва.

ЧӀалан квахьнавай гафар

Гьа икӀ, виш йисар алатунивай, будугъ, къирицӀ, жек, ергуьж чӀаларани хьиз, хинелугъ чӀалани дегь лезги адетрихъ галкӀанвай гафарни чӀалан лексикадай акъатна. Гила и чӀаларин асул гафарни саки йигинрай къайдада арадай акъатзава. Вучиз лагьайтӀа а чӀаларал рахазвай ксари хайи чӀал са акьван кваз кьазвач, хайи гафар туна, азербайжан чӀалан гафарикай менфят къачузва. Мисал яз хинелугь чӀалаз вил вегьен.

Хинелугъ чӀалан асул гафар	Хинелугъ чӀалан асул гафар туна менфят къачузвай азербайжанан гафар	Лезги чӀалал
БалтӀал	зад	затӀ
Варйа	айгъыр	айгъур
Гыра	джанавар	жанавур
Гьавар	гьуьндуьр	кьакьан
Зоз	дуру	жими
ИнчӀе	бегьерсыз, эремек	бегьер тагур, хан тийир
Ихер	лап	лап
Каши	агъры, азар	начагъвал, азар, тӀал
Къу	чахмагъ	чахмах, цӀай ядайди
Кьокь	сарсагъ	кьанцӀархъан, кьиле гар авайди
МикӀир — микӀирир	баша-баш	кьил-кьиле
Михъ	ирин	гъура
ТӀуьли	бугъаз	руфунал залан, кӀвачел залан
ЦӀыт	азарлы, хаьстаь	начагъ
Чоли	вахӀши	чӀуран (мес. гьайван, набатат)
ЧӀимиш	пурсукъ	барсук
ЧӀир	таьпаь	кӀунтӀ
Шахь	маьгӀдаь	хук
Шашу	уйдурма	таб
ва мсб.

Ихьтин гафар мадни пара ава. Хинелугъ чӀалан и гафар лугьуниз регьятбур ятӀани, рахазвайбуру азербайжан чӀалан гафариз майилвал къалурзава. Будугъ ва къирицӀ чӀаларив гекъигайла хинелугъ чӀала хайи гафар мадни пара квадарзава. 230-далай виниз лезги гафарикай хинелугъ чӀала 25, будугъ чӀала 11, къирицӀ чӀала 2 гаф квадарнава. Рекъемри алай чӀавуз и чӀалара кьиле физвай ассимиляциядин процессдин йигинвиликай хабар гузва. ИкӀ фейитӀа, 50-60-йисалай хинелугъ ва будугъ чӀалара асул гафар ерли амукь тавун мумкин я. Чи чӀалар ихьтин мусибатдикай хуьн патал вуч авуна кӀанзава? Азербайжанви алим, тарихдин илимрин доктор, профессор Къемершагь Жавадова и суалдиз агъадихъ галайвал жаваб гузва:

Будугъвияр тӀебии ассимиляция хьунин вилик пад кьун патал абур санал, чуькьуьндаказ уьмуьр гьалзавай хуьрерин мектебрин агъа классра аялриз будугъ чӀалан тарсар гун чара авачиз я. Гьа икӀ, мектебра къирицӀ, гьапут ва хинелугъ чӀаларни чирна кӀанзава. И халкьари бине кутунвай хуьрера са шумуд виш ва я агъзурдав агакьна агьалийри уьмуьр гьалзавайди фикирдиз къачуртӀа, и агьалийри къвердавай чпин дидед чӀал квадарзавайди ашкара я. Гьавиляй и месэладикай хъсандиз фагьум авун, дуьньядин картада анжах Азербайжандин чилерал авай и этносар хуьн чи буржи я.

Чна фагьумзавайвал, анжах мектебра ваъ, вузрани и чӀазар чирна кӀанзава. Талукь институтра и чӀалар чирдай кьилди кафедраяр арадал гъун важиблу я. Азербайжандин Илимрин Академиядин Несимидин тӀварунихъ галай чӀалан институтда лезги чӀалар чирна — жагъурзавай хел туькӀуьрун чара авачиз я. И чӀаларал учебникар ва маса улубар басмадай акъудун рикӀелай ракъурна кӀанзавач. Лезги чӀаларин этимологиядин гафаргандиз, гьакӀни и чӀаларин асул гафарикай туькӀуьрнавай гафаргандиз игьтияж мадни пара ава. Радиодайни телевиденидай и чӀаларалди гунугар гана кӀанзава. Хайи чӀаларалди газетар ва журназар кардик кутун мадни важибвал авай кар я. Дидед чӀал хуьнин кьилин шартӀарикай сад и чӀалалди рахун я. Будугъри, къирицӀри, хинелугъри анжах кӀвале ваъ, жемиятдани чпин чӀаларикай менфят къачуна кӀанзава. Гьа ихьтин крар кьилиз акъудун патал и халкьарин бязи векилри ийизвай алахъунар тӀимил я. ЧӀал, меденият, адетар хуьн патал лезги халкьариз гьукуматдин патай къайгъударвал герекзава.

Литература

• Муьзеффер Низаман хва Меликмамедов «Лезги чӀалар: Илимдин макъалаяр ва очеркар»
• Дешериев Ю. Д. Грамматика хиналугского языка. М.: Издательство АН СССР, 1959.
• Дешериев Ю. Д. Хиналугский язык. Языки народов СССР, том 4, стр. 643—658. М.: Наука.
• Гарданова В. А., глав. ред. Народы Шахдагской группы: будухцы, крызы и хиналугцы. Народы Кавказа, том 2, стр. 199—204. М.: Издательство АН СССР, 1962.
• Кибрик А. Е., Кодзасов С. В., Оловянникова И. П. Фрагменты грамматики хиналугского языка. М.: МГУ, 1972.
• Clifton, John M., etc. «The Sociolinguistic Situation of the Khinalug in Azerbaijan». SIL International, 2005.
• Kibrik A. E. Khinalug // Indigenous languages of the Caucasus. V.4, P. 2/ R.Smeets (ed.). Delmar; NY: Caravan books, 1994.
• Керимов К. Р. Глагол хиналугского языка. Автореф. дис. … канд. филол. наук. Махачкала, 1986.

ГьакӀни килиг

• Хинелугъар
• Хинелугъ

ЭлячӀунар

Инкубатор Викимедиа

Викимедиадин Инкубаторда Хинелугъ чӀалан Википедиядин синагъдин хел ава

• Видео: Khinalug 2007 — Creating a digital potrait of an endangered language / Хиналуг-2007: создание цифрового портрета малого языка YouTube-да  (урус) (инг.)
• Ethnologue. Languages of the World справочникда Хинелугъ чӀал, 2013.
• LangueDOC проектда Хинелугъ чӀал (МГьУ-дин филологиядин факультет)
• Лингвистдинни са тайин тир чӀалал рахазвайдахъ галаз эхтилат: в поисках полевого метода и формата
• Хинелугъ чӀалакай Архивация 7 июль 2007 йисан.