Мирза Али

Мирза Али аль Ахты, Ахцегь Мирза-Али (1779 — 1859 йисар) — Дагъустандин чӀехи алим, диндар ва лезги шаир. Ам тӀвар-ван авай зурба диндар Шейгь Ярагъ Мегьамеддан шакӀурт ва машгуьр алим Алкьвадар Гьасанан муаллим тир.

Вич дегьнедай дуьньядин гьаларин гъавурдик квай Мирза Али Дагъустан Урусатдик экечӀунин ва урус халкьдинни лезгийрин алакъаяр кӀеви хъувунин терефдар тир. Шиирра Имам Шамилаз туьгьметар авурвиляй аварри ам есирда кьунай.

Уьмуьрдин рехъ

Мирза Али 1770 йисуз Ахцегьа дидедиз хьана. Адан бубадин тӀвар Мегьамедшериф тир. Диде — Каният, савадлу кас тир, ада Алидиз аял чӀавалай кӀелиз-кхьиз чирнай. ГьакӀ, Алиди муьжуьд йисан яшара регьятдаказ Къуръан кӀелзавай. Алидин чӀехи буба Агьмедкъули лукьман ва медицинадин устӀад тир. Вичин чирвилер ва алакьунар ада хтулдизни ганай. Мирза Алиди и пешени хъсандиз чирнай, халкьдин арада адан тӀвар хъсан лукьман хьиз акъатнай. Сагъардай векьер ада Ахцегь суварин ценерал кӀватӀзавай.

Мирза Алидиз Зурият тӀвар алай паб ва кьве хва авай: Абдуреб-Эфенди ва Мугьудин-Эфенди. Гуьгъуьнлай абурукайни машгуьр диндар алимар хьанай. Гьар хциз 5-6 велед авай. Мирза Алиди Къазидинбур сихилдин бине кутунай. Исятда и сихилдин несилар Ахцегь хуьруьн вини кьиле амукьзава.

Сифтедай ада Ахцегьрин ва гуьгъуьнлай Аракандин медресада чӀехи алим Саид эфендидин гъилик кӀелна. Ада араб, фарс, туьрк ва урус чӀалар хъсандиз чирнай. Ам РагъэкъечӀдай патан халкьарин медениятдихъ галаз мукьувай таниш тир.

Мирза Али гзаф зурба шаир тир. Ада сифте яз шариатдин ва диндин татугай гьалариз акси фикирралди тафаватлу тир муьгьуьббатдин лирика туькӀуьрна. Шаирди «Къеледай», «ЗатӀ туш» ва маса шиирралди вич и дуьньядин багьа няметрал, адан инсанрал ашукь тирди малумарнай. И кар себеб яз чи халкь виликди финиз акси ксари Мирза Алидиз хейлин туьгьметдин чӀалар туькӀуьрнай. Амма шаирди чпин «мефтӀерал муьрхъ алай», халис илимдивай къерех, гьакӀан «къундармаяр туькӀуьрдай лавгъа ксариз» викӀегьдиз жавабар ганай ва халкьдиз илим чируниз, савадлувал хкажуниз эвернай.

Вич гзаф акьуллу ва лугьуз тежедай кьван зурба дуьньякьатӀунар авай кас тир Мирза Али эфенди ал-Ахты (гзаф чешмейра адан тӀвар икӀ кхьенва) чи тарихда гьакӀни хайи халкь са бязи зулумрикай азад авур кьегьал лезги хьиз гьатнава. Урусрин император I Николая ам вуж кас ятӀа чир хьайидалай кьулухъ лагьанай: «За адаз гьикӀ разивал къалурна кӀанзаватӀа, къуй ада вичи лугьурай.» Императордин гафар агакьайла шаирди лагьанай: «Заз затӀни герек туш. Амма захъ жуван халкь патал ийир са тӀалабун ава. Зи халкьди залан шартӀара уьмуьр ийизвайди фикирда кьуна, мумкин ятӀа пачагьди ам 10 йисан харжийрикай азад авурай.» I Николая гьакъикъатдани адан тӀалабун кьилиз акъудна. 10 йисуз ахцегьвийривай харжи къачунач. И кардин патахъай Урусатдин архивра гзаф материаларни ава. Мирза Алидин патахъай кхьей урус, немец ва ингилис авторри адаз «виридалайни акьуллу кьил» хьтин тӀвар ганай. Къавкъазда муьридизмдин бине кутур, Шейх Шамилан муаллим хьайи чи чӀехи алим Шейх Мегьамед Ярагъвиди вичин «Асар ал-Ярагъи» ктабдин «ГъвечӀи къасида» тӀвар ганвай чӀукуна кхьенай: «И къасида фагъиррин фагъир Мегьамед ал Ярагъиди тӀвар-ван авай алим, вичин тай авачир илимдин хиридар, алимрин даях, чӀехи шейх, халкьдиз акьуллу рехъ къалурзавай, ислам цӀийи хъийизвай, нурлу гъед хьиз инсанрин хиялра авай мичӀивилер чукурзавай зи играми стха, Аллагьдиз рикӀин сидкьидай икрам ийизвай Шейх Мирза Али эфенди ал-Ахтыдиз пишкеш ийизва ва ада къуй чун патал кьве дуьньяни нурлу ийизвай рехъ давамар хъувурай.»

Мирза Алиди поэзиядин теориядиз, мусурманрин ихтиярриз, теологиядиз, физикадиз, математикадиз, философиядиз талукь гзаф марагълу эсерар кхьенай. Адаз лезги, араб, фарс, туьрк ва урус чӀаларилай гъейри Дагъустандин халкьарин са шумуд чӀални чидай. Ада Ахцегьа кардик кутур медреса са Дагъустанда ваъ, гьакӀни вири Къавкъазда гзаф чешнелу медреса тир. Ина кӀелун патал Къавкъаздин виринрай инсанар къведай.

Пудра Меккеда Гьаждин зияратда хьайи Мирза Алиди араб уьлквейрай ва Турциядай гзаф къиметлу ктабар гъанай. Адан ктабхана Къавкъаздин виридалайни девлетлу ктабханайрикай сад тир. И ктабханада гьакӀни Къавкъазда са касдивни гвачир 500 жилд ктабар кӀватӀнавай.

Мирза Али кьуд чӀалал кхьенвай са шумуд «Диван»дин, араб чӀалал кхьенвай шииррин ктабдин, 1849 йисуз Шейх Шамила вич есирда хвейила кхьей «Дивандин», пайгъамбар ва накъшбенд тарикъатдин регьберар тесниф авур шииррин ктабдин, философиядин важиблу месэлайриз талукьарнавай са шумуд эсердин, «ТӀиб» тӀвар ганвай, медицинадиз талукьарнавай ктабдин ва маса къиметлу эсеррин автор я. Гьайиф къведай кар ам я хьи, Мирза Алидин лезги чӀалал кхьенвай, «Са кӀус хпен хам» тӀвар ганвай шииррин ктаб къедалди жагъурна кӀелдайбурув агакьариз хьанвач. Дагъустандин тӀвар-ван авай алим, яхулви Гьасан Къузунова XIX виш йисан эхирра Мирза Алиди араб чӀалал кхьенвай шиирар санал кӀватӀна адан «Диван» гьазурнай. Алай вахтунда «Диван» Россиядин ИА-дин Дагъустандин Илимдин Центрдин гъилин хатӀарин фондуна хуьзва.

Авайвал лагьана кӀанда хьи, материалар гзаф аватӀани, Мирза Алидин туькӀуьрунар гьелени тамам жагъанвач. Адан туькӀуьрунрихъ галаз алакъалу мад са месэла бегьемдиз чирнавач. Имни Мирза Алидин Шейх Шамилахъ галаз рафтарвилер я. И месэладин патахъай сифте яз «Самур» газетди «Халкь баладикай хкудай шаир» тӀвар ганвай макъала (2001-йисан 14 сентябрь, № 12) чап авуна. Гьа макъаладай ва маса чешмейрай аквазвайвал, Мирза Али гзаф чӀехи лукьман тир ва ада лап залан азарлуйризни чара ийидай. Ада вичин буба Агьмедкъулидивай халкьдин жерягьвилин сирер чирнай. А вахтунда шаирди чкадин агьалийрихъ галаз санал, Ахцегьрин кӀеледа авай урус гарнизондин аскерризни дава-дарман ийидай. Ада гьатта гарнизондин командир рекьиникай куьтягьнай. Гьатта Шейх Шамила Ахцегь элкъуьрна цӀарцӀе турлани ада чпел хирер хьанвай урус аскерриз куьмекнай. Гьавиляй I Николая Мирза Алидиз разивал къалурнай. Мирза Алиди гьакӀни дяве акъвазарун, халкь мусибатдикай куьтягьун тӀалабзавай. Мирза Алидин гьа ихьтин крарикай Шейх Шамилаз хуш атаначир ва ада шаир есирда кьуна дустагъ авунай. Урусри вичиз кӀеледай акъатна фин патал ихтияр гайи Мирза Али вичин чан куьтягьун патал сувариз кат тавуна, Шамилан кьилив атанай. Адаз Шамил вич гьахълу тирдан гъавурда тваз кӀанзавай. Гьайиф хьи, чӀехи сердер сифте адан гъавурда акьунач ва шаир дустагъ авуна. Имамдин наибри Мирза Али са йисалайни гзаф вахтунда Ириб кӀеледа хвена. Наибри адаз гзаф гьахъсузвилер авунай ва гьавиляй шаирди абуруз айгьамар квай шиирар кхьенай. Ина ада къелемдиз къачур «Дивандин» суракь вири Дагъустандиз чкӀанай.

Мирза Алидин шиирар лезги поэзиядин халисан жавагьирар я. И шиирар фикиррин деринвилелди, чӀалан иервилелди, рифмайринни тешпигьрин девлетлувилелди тафаватлу жезва. Ада вичин шиирар гзафни-гзаф «Ахцегь шаир» лакӀабдив кхьенай

Литература

• Алкадари Г.-Э. Асари Дагестан (Исторические сведения о Дагестане) / Перевод и примечания Али Гасанова. — Махачкала, 1929. — С. 150-152, 236-237.
• Алкадари Х. Диван ал-Мамнун. — Темир-Хан-Шура, 1913. — С. 42-44.
• Ахмедов Д. Н. Новая «Ахты-Наме» (документальный рассказ о прошлом и настоящем дагестанского селения Ахты). — Махачкала, 1972. — С. 65-66.
• Гайдарбеков М. Антология дагестанской поэзии на арабском языке. — Рукописный фонд ИИАЭ ДНЦ РАН. Ф.3. Оп.1. Д.129. Л.153-163.
• Гайдарбеков М. Хронология истории Дагестана. — Рукописный фонд ИИАЭ ДНЦ РАН. Ф.3. Оп. 1. Д. 236.Т. XIII. Л.486.
• Каяев А. Тараджим ‘улама’ Дагистан (на тюркском языке). — Рукописный фонд ИИАЭ ДНЦ РАН. Ф.25. Оп.1. Д.1. Л.18, 58.
• Садыки М. М. Творчество лезгинских поэтов XIX в. на арабском и азербайджанском языках / Автореф. дисс… канд. филол. наук. — Махачкала, 1969.
• Саидов М.-С. Д. Дагестанская литература XVIII-XIX вв. на арабском языке // Труды XXV Международного конгресса востоковедов. — М., 1963. — Т. II. — С. 121.

ЭлячӀунар

• «ЧӀехи алим ва шаир Мирза Али» «Самур» газет