Кизилюрт

Шегьер Кизилюрт урус. Кизилюрт Герб Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район Кизилюрт район Шегьердин кьил Магомед Уцумиев Бине кьунва 1963 йисуз Виликан тӀварар станция Чирьюрт, Красное село Статус шегьердин статус 1963 йисуз къачуна Майдан 50 км² Юкьван кьакьанвал 45 - 115 м Агьалияр ↗ 34 657  кас (2010) Агломерация 47 476 Миллетар аварар (70,3 %), къумукьар (12,7 %), яхулар (5,4 %), урусар (4,2 %) (2002 йис). Динар суни - мусурманар, христианар Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код +7 87234 Почтунин индекс 368124 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 425 000 Официал сайт http://mo-kizilyurt.ru/

Кизилюрт (урус. Кизилюрт, авар. Гъизилюрт, къум. Къызылюрт — «Яру хуьр») — Урусатдин Дагъустан республикада авай шегьер. Кизилюрт райондин администрациядин юкь я. ЦIуру Бавтугай хуьруьхъ, ва гьакӀни Бавтугай ва ЦIийи Сулак посёлкайрихъ галаз "Кизилюрт шегьер"дин агломирация туькӀуьрзава.

Агьалияр — 34 700 кас (2010 йис).

Агломирациядин агьалияр — 47 400 кас (2010 йис).

География

Шегьер Дагъустандин юкьван пата, республикадин кьилин шегьер тир Магьачкъаладилай 53 км кьибле патахъ, Сулак вацӀал чка кьунвайди я.

Климат

Климан юкьван дережадин континентал, зегьем квай гад ва юкьван дережадин мекьи кьуьд кваз. Виридалайни мекьи январь вацран юкьван гьисабдалди температура − 2,4 °C, виридалайни чими июль вацран юкьван гьисабдалди температура + 23,5 °C я. Йисан къене аязар авачир бередин яргъивал — 213 югъ я. Чилел жив алай йикъарин кьадар — 48.

Юкьван гьисабдалди йисан активвал къалурзавай лишанар:

• атмосферадин къваларин кьадар 524 мм;
• гьавадин гекъигунин ламувал 75 %;
• гарун йигинвал секундада 3,2 м, гзафни — гзаф рагъэкъечӀдай ва рагъакӀидай патаринбур я;
• ракьинин нурар авай йикъарин яргъивал 2083 сят, рагъ авачир йикъарин кьадар — 83;
• юкьван гьисабдалди гьавадин температура +10,9 °C.

Тарих

Урусатдин империя

1831 йисан 19 октябрьдиз, Къавкъаздин дяведин финифда урусрин кьушунрин паталай къеле хътин Чир — юрт хуьр къачунвай. Вигьинда урус зари Александр Полежаевни иштирак авунай, ада и вакъиайриз са шумуд шийирни талукь авунай.

1886 йисуз Дагъустан вилаятдин Агъа Чир - юрт хуьруьз Самарадин губерниядин эгьлияр куьч хьанвай, абуру ина тӀебиатдин майишатдал алахънавай.

1921 йисуз Дагъустандин АССР арадал гъанвай. 1930 йисуз Чир — юрт хуьруь посёлкдин статус къачунай ва тӀвар Красное село-диз масакӀа хьанвай. И тӀвар галаз ам пара хьанач, са тӀимил вахтунилай адаз цӀийи Кизил — юрт тӀвар ганвай (къум. «Къызыл юрт» — Яру хуьр).

1963 йисуз посёлокдиз шегьердин статус ганвай. Им Дагъустандин виридалайни жегьил шегьер я. Шегьер хьайидилай кьулухъ, адаз цӀийи тӀвар эцигунин проэктар кьиле фенвай, теклифнавай тӀварарин арада Сулакоград ва Вишневск тир (мукьвал алай Агъа Чир - юрт хуьре ханвай академик А. В. Вишневскийдин гьуьрметдай).

Агьалияр

Йисариз килигна шегьерда агьалийрин кьадар:

Агьалийрин кьадар, кас
1959	1970	1989	2002	2010
3 900	13 100	33 700	30 300	34 700

Кизилюрт шегьердин миллетрин состав:

2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Кизилюрт шегьердин ва адаз талукь тир хуьрерин 47 679 кас агьалийрикай:

• аварар — 70,26 % (33 499 кас)
• къумукьар — 12,70 % (6 056 кас)
• яхулар — 5,39 % (2 569 кас)
• урусар — 4,20 % (2 002 кас)
• даргияр — 2,32 % (1 108 кас)
• лезгияр — 2,28 % (1 089 кас)
• чеченар — 0,95 % (455 кас)
• муькуьбур — 1,89 % (901 кас)
• вири санлай — 100,00 % (47 679 кас)

2008 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Кизилюрт шегьердин 34 100 кас агьалийрикай:

• аварар — 64,4 % (21 960 кас)
• къумукьар — 17,9 % (6 104 кас)
• яхулар — 5,9 % (2 012 кас)
• урусар — 4,1 % (1 398 кас)
• даргияр — — (1 108 кас)
• лезгияр — 1,9 % (648 кас)
• чеченар — — (455 кас)
• муькуьбур — 4,9 % (1 671 кас)
• вири санлай — 100,00 % (47 679 кас)

Экономика

Карханаяр

• АО «Дагэлектроавтомат»
• АО «Дагнеруд»
• Чирхинин завод № 4
• Чирхинин завод № 1
• ОАО «Дагнефтьиндустрия»
• ОАО «Полиграфмаш»
• Сулакрин ЦЭС-рин каскад
• ООО «Холод»
• ООО «Аком»
• ОАО «Аист»
• АО «СУ-900»
• Керамзитдин завод
• СМУ −2 ОАО «Чиркейгэсстрой»
• Каспий СГЭМ
• ООО «ЭВНА»

ИнфратуькӀуьрун

Культура ва спорт

Шегьерда 13 спортзалар, 15 ахъа майданар, 3 спортдин мектебар ава.

• ДЮСШ № 1, 913 кӀелзавайбур, 7 отделенияр.
• ДЮСШ № 2, 737 кӀелзавайбур, 9 отделенияр.
• РДЮСШОР — дзюдо − 226 кӀелзавайбур.
• 60 чка гьакьарзавай спортдин интернат «Олимпиец».

2008 йисуз инай Урусатдин спортдин кьве устӀар, Халкьарадин дережадин спортдин са устӀар, кьуршахарай Урусатдин спортдиз 5 кандитатар, 6 боксдин кандитатар ва ада кьуршахрин спортдин 5 устӀарвилин кандитатар акъатна.

Шегьерда аялриз гатун рухсатра ял ядай ва сагъардай 10 лагеряр ава. Шегьердин къеце патай авай сагъардай лагерра гьар йисуз 4 агъзурдилай пара аялри ял язва.

Чирвилер

Шегьерда 8 умуми чирвилерин мектебар ава, анра 6589 кас кӀелзава, 10 мектебдилай вилик чирвилер гузвай идараяр ава, анра 1575 аял кӀелзава, 2 аялринни — жегьилрин спортмектебар, 2 творчестводин кӀвалер, са жегьил техникрин станция ава. Шегьердин чирвилер гузвай идарайра кӀвалахзавайбурун кьадар 1560 кас, абурукай 590 кас муаллимар я.

Культура

Шегьерда ва адан посёлкайра Шегьердин Культурадин КӀвал, са культурадин парк ва аттракционар авай ял ядай парк, 433 кас гьакьарзавай харусенятдин кьве кӀвал, 379 кӀелзавайбур гьакьарзавай са музыкадин мектеб, 1 Художестводин мектеб, ругуд филиалар авай ва 11 300 экземпляр улубдин фонд авай Юкьван улубхана кардик ква.

Массайрин информациядин такьатарни алакъа

Радиостанцияр

ТӀвар	Частота МГц
Прибой	104.5
Europa plus+	107.9
Ватан	106.9

ТӀвар — ван авай ксар

• Хайбулаев, Тагир Камалудинович — дзюдоист, 2011 йисуз Дуьньядин чемпион, 2012 йисуз Лондонда хьайи Олимпиядин чемпион.
• Исаев, Мансур Мустафаевич — дзюдоист, 2012 йисуз Лондонда хьайи Олимпиядин чемпион.
• Гаджиев, Даниял Магомедович — кьуршахархъан, 2012 йисуз Лондонда хьайи Олимпиядин кишпирдин призёр (Казахстандин командадин паталай)

Стха шегьер

• Тимашевск (Краснодардин край)

ЭлячӀунар

• Шегьердин сайт
• Кизилюрт в энциклопедии «Мой город»