Дагъустандин вилаят

Вилаят Дагъустандин вилаят урус. Дагестанская область Герб Уьлкве Урусатдин империяУрусатдин империя Юкь Темир-Хан-Шура Бине кьунва 1860 йисуз Терг хьана 1921 йисуз Майдан 29 350 км² Агьалияр 571 154 кас (1897)

Дагъустандин вилаят — вилик Урусатдин империяда ва Советрин Урусатда авай, Кеферпатан Къавкъазда чка кьунвай администрациядин тек.

Кьилин шегьер — Темир-Хан-Шура я (гилан Буйнакск шегьер).

География

Вилаят Къавкъаздин Кьилин цӀиргъинин кефердинни-рагъэкъечӀдай патан хушарал, гилан Сувун Дагъустанда, Каспи гьуьлуьн къерехдал ала.

Чилерин чӀехи пай сувари кьунва, анжах гьуьлуьн кьерелайтӀуз уьленар, къумар ва шуьрекатар авай арандин зул экӀя хьанва. Сувун Дагъустанда кьве чӀехи вацӀун системаяр ава, ибур: Самур ва Сулак вацӀар я.

Климат

Сувун Дагъустандиз континентал жуьредин гьава хас я. Дугунра гад гзаф чими ва зегьем кваз, сувара серин алатзава. Каспий гьуьлуьз мукьвал алай арандин гьава гзаф чими ва ламу я, инагар къацу гегьенш тамарив ва ацӀана набататривни векьин чкайрив девлетлу я.

Тарих

1846 йисуз арадал гъанвай Дербентдин губерния 1860 йисан 30 майдиз Дагъустан вилаятдиз элкъуьрнай. 1866 йисал кьван вилаятдин сифтегьан кьилин шегьер Дербент тир, гуьгъуьнлай Темир-Хан-Шура хьанай.

Вилаятдин кьилин везифадал дяведин губернатор акъваззавай.

Къенепатан паюнар ва идара

1860 йисуз вилаят гуьгъуьнин администрациядин текрикай ибарат тир:

• Авар ханвал
• Гуниб округ
• Дарги округ
• Дербентдин градоначальство
• Къазикъумух округ
• Къайтагъ-Табасарандин округ
• Куьредин ханвал
• Мехтули ханвал
• Присулак наибвал
• Самур округ
• Тарки шамхалвал

1861 йисуз Анди округ арадал гъанай. 1863 йисуз Дербентдин градоначальство терг авунай. 1864 йисуз Авар ханвиликай Авар округ авунай. Кьве салайни Куьредин ханвал Куьредин округдиз дегишарнай. 1867 йисуз Мехтули ханвал, Присулак наибвал ва Тарки шамхалвал терг авуна абурун чилерал Темир-Хан-Шурадин округ тешкилнай.

ГьакӀ, XX виш йисуз Дагъустандин вилаят 9 округрикай (округар наибвилериз пай жезвай), 532 волостьрикай, 3 шегьердикай ва тахминан 1 214 хуьрерикай ибарат тир.

Вилаятдик агъадихъ галай округар квай:

№	Округ	Округдин юкь	Майдан, верс²	Агьалияр (1897), кас
1	Авар	Хунзах х. (1 587 кас)	1 323,9	37 639
2	Анди	Ботлих х. (1 225 кас)	3 152,6	49 628
3	Гуниб	Гуниб х. (685 кас)	3 873,1	55 899
4	Дарги	Леваши х. (1 343 кас)	1 451,7	80 943
5	Къазикъумух	Къумух х. (621 кас)	1 977,6	45 363
6	Къайтагъ-Табасарандин	Маджалис х. (1 327 кас)	2 924,8	91 021
7	Куьредин	Кьасумхуьр х. (1 013 кас)	2 603,9	77 680
8	Самур	Ахцегь х. (3 190 кас)	3 274,1	35 633
9	Темир-Хан-Шурадин	Темир-Хан-Шура ш. (9 214 кас)	5 550,7	97 348

Къенепатан паюнин и жуьре тегьер вилаят терг жедалди дуьз 1921 йисал кьван давам хьанай.

Вилаятдин регьберар

Вилаятдин начальник

ТӀвар	Титул, чин, тӀвар	Къуллугъдин йисар
Меликов Леван Иванович	князь, генерал-лейтенант	1860—1880

Дяведин губернаторар

ТӀвар	Титул, чин, тӀвар	Къуллугъдин йисар
Чавчавадзе Николай Зурабович	князь, генерал-лейтенант (1880 йисал кьван вилаятдин начальник тир)	1880 — 1896
Барятинский Александр Анатольевич	князь, генерал-лейтенант	1896 — 1901
Тиханов Евграф Филиппович	генерал-лейтенант	1901 — 1907
Альфтан Владимир Алексеевич	генерал-майор	1907 — 1908
Вольский Сигизмунд Викторович	генерал-майор (генерал-лейтенант)	1908 — 1915
Дадешкелиани Георгий Тенгизович	генерал-майор	1915 — 1916
Ермолов Владимир Викторович	генерал-лейтенант	1916 — 1917

Агьалияр

1886 йисан Урусатдин империядин агьалияр сиягьриз къачунин малуматрив кьурвал, вилаятда 588 738 касди уьмуьр ийизвай .

1886 йисан малуматрив кьурвал, округриз килигна вилаятда авай миллетар :

Миллетар	аварар ¹	даргияр ²	лезгияр	къумук.	яхулар	табасар.	цӀапар	татар ³	рутулар	фарсар	агъулар	урусар	цӀахурар	нугъаяр	чеченар
Вири вилаятда	159 160 (27 %)	123 756 (21 %)	99 246 (17 %)	60 836 (10,3 %)	48 316 (8,2 %)	27 667 (4,7 %)	13 697 (2,3 %)	12 819 (2,2 %)	11 985 (2 %)	9 024 (1,5 %)	6 830 (1,2 %)	5.421 (0,9 %)	5 165 (1 %)	2 556 (0,4 %)	910 (0,2 %)
Темир-Хан-Шура ш.	...	...	...	...	...	...	68 (2,6 %)	911 (35,3 %)	...	...	...	1 426 (55,3 %)	...	...	...
Дербент ш.	...	...	...	...	...	...	1 169 (7,7 %)	2 568 (16,8 %)	...	8 994 (58,9 %)	...	1 561 (10,2 %)	...	...	...
Петровск ш.	...	...	...	...	...	...	40 (1,8 %)	172 (7,5 %)	...	30 (1,3 %)	...	1 932 (84,6 %)	...	...	...
Чир-Юрт слобода	...	...	...	...	...	...	20 (5,1 %)	29 (7,4 %)	...	...	...	295 (75,6 %)	...	...	...
Ишкарты слобода	58 (72,5 %)	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	13 (16,3 %)	...	...	...
Авар округ	34 151 (100 %)	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...
Анди округ	46 472 (98,5 %)	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	726 (1,5 %)
Гуниб округ	58 171 (98,8 %)	727 (1,2 %)	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...
Дарги округ	3 063 (3,8 %)	74 153 (92,4 %)	...	...	3 063 (3,8 %)	...	...	...	...	...	...	...	...	...	...
Къазикъумух округ	3 342 (6,5 %)	3 643 (7,1 %)	...	...	43 773 (85,1 %)	...	...	...	...	...	695 (1,4 %)	...	...	...	...
Къ.Табасарандин округ	...	34 872 (45,5 %)	...	11 767 (15,4 %)	...	13 270 (17,3 %)	10 990 (14,3 %)	5 534 (7,2 %)	...	...	...	194 (0,3 %)	...	...	...
Куьредин округ	...	...	55 233 (69,2 %)	...	...	14 397 (18 %)	1 402 (1,8 %)	2 629 (3,3 %)	...	...	6 135 (7,7 %)	...	...	...	...
Самур округ	592 (1 %)	...	44 013 (70 %)	...	1 480 (2,3 %)	...	...	...	11 985 (19 %)	...	...	...	5 165 (8,2 %)	...	...
Т.Хан-Шурадин округ	13 311 (17,4 %)	10 361 (13,5 %)	...	49 069 (64,2 %)	...	...	8 (0,1 %)	976 (1,3 %)	...	...	...	...	...	2 556 (3,3 %)	184 (0,2 %)

Къейдер:
1. Агьалияр сиягьриз къачудайла вири анди-цез халкьар (мес. андияр, каратаяр, гунзибар ва мсб.) аварар хьиз къалурнай ва аваррин кьадардик кутунай.
2. Агьалияр сиягьриз къачудайла вири дарги халкьар (мес. кубачияр, къайтагъар ва мсб.) умуми дарги тӀварцӀелди къалурнай ва даргийрин кьадардик кутунай.
3. Ина татарни сувун чувудар санал къалурнава.

ЭлячӀунар

• Дагестан // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907.  (урус)
• Библиотека Царское Село, книги по истории Дагестанской области, PDF Архивация 18 май 2015 йисан.