Перейти к содержанию

Къумукьар

Википедиядихъай
Къумукьар
Къумукълар
Файл:Коркмасов.jpg Файл:Али Клыч.jpg Файл:Батырмурзаев З.Н.jpg
Рашид-Хан Капланов Жалал-эд-Дин Коркмасов Али Клыч Хасаев Батырмурзаев
ТӀвар-ван авай къумукьар
Вири санлай кьадар

505 000 кас

Гегьенш хьанвай ареал
Урусатдин пайдах Урусат 503 060 кас [1]
       Дагъустандин пайдах Дагъустан 431 736 кас [2]
       Кеферпатан Осетиядин пайдах Кеферпатан Осетия 16 092 кас [2]
       Шаблон:Юградин пайдах Югра 13 849 кас [2]
       Чечнядин пайдах Чечня 12 221 кас [2]
       Ставрополь крайдин пайдах Ставропольдин край 5 693 кас [2]
       Шаблон:Ямал-Ненец АОдин пайдах Ямал-Ненец АО 4 466 кас [2]
       Украинадин пайдах Украина 718 кас [3]
ЧӀал
Къумукъ чӀал
Дин
Ислам, суни мусурманар
Акатзава
туьрк халкьар
Мукьва халкьар
къарачаяр, балкъарар, нугъаяр, азербайжанар ва мсб.
Ареалдин карта
Дагъустанда къумукьар авай чилер


Къумукьар (къум. къумукълар) — Дагъустандин халкьарикай сад. Туьрк халкьарин группадик акатзава. Абурун хайи чӀал — къумукъ чӀал я. Векилрин кьадардиз килигна Дагъустанда пудлагьай чкадал ала. Дагъустандилай гъейри къумукьар кӀватӀидаказ Кеферпатан Осетияда ва Чечняда уьмуьр тухузва.

Диндал гьалтайла къумукьар суни-мусурманар я.

Чеб авай чилерни кьадар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

2010 йисан малуматриз килигна Урусатда 503,1 агъзур къумукьар авай, абурукай 431,7 агъзур кас Дагъустандал къвезвай.

Къумукьрин хайи макан — Дагъустандин суварин ценерив гвай юкьван патан ва Каспи гьуьлуьн кьерел алай районар я. И чилериз адет тирвал — Къумукьрин кьулувал лугьуда.

Агъадихъ къумукьар пара кьадарда авай районар къалурнава:

Дагъустанда:

Кеферпатан Осетияда:

Чечняда:

Асул макъала: Терекдин къумукьар

2010 йисан малуматриз килигна, Чечняда 12 221 къумукьар авай.

Идалайни гъейри, къумукьар Урусатдин Федерациядин муькуь регионрайни пара гьалтзава:

УФ-дин субъектар
2002 йис
2010 йис
Кьадар Кьадар
Дагъустан 365 804[4] 431 736
Тюмень вилаят 12 343[5] 18 668
Ханты-Мансийскдин АО
9 554[6] 13 849
Ямал-Ненец АО
2 613[7] 4 466
Кеферпатан Осетия 12 659[8] 16 092
Чечня 8 883[9] 12 221
Ставропольдин край 5 744[10] 5 639
Москва 1 615[11] 2 351
Москвадин вилаят 818[12] 1 622
Астраханьдин вилаят 1 356[13] 1 558
Ростов вилаят 1 341[14] 1 511
Волгоград вилаят 895[15] 1 018

Этноним

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

«Къумукъ» тӀвар гьикӀ ва квекай арадал атанватӀа там малум туш. Амма идан патахъай тарихдар алимрин шумудни са фикирар ава. А. А. Бакиханов, С. А. Токарев, А. И. Тамай, С. Ш. Гаджиева ва чӀехи пай маса алимрин фикирдалди, къумукъ гаф кыпчак туьркверин кимаки ва я кыпчакрин маса тӀвар тир куман гафарикай арадал атанвайди мумкин я[16].

П. К. Услара ктабда кхьейвал, XIX виш йисуз Кеферпатан Къавкъазда аранда уьмуьр тухузвай туьрк агьалидиз чкадинбуру къумукъ лугьузвай[17].

Дагъустанда, Чечняда ва Ингушетияда къумукъ анжах къумукъ миллетдин векилриз лугьузвай. Б. А. Алборова къумукь гаф туьрк чӀаларин кум (лезг. «къум») гафуникай арадал атанвайди гиман ийизва.

Вичин нубатда, тарихдар алим Я. А. Фёдорова VIII—XIX виш йисариз талукь тир гъиливкхьинар делил яз кьуна тестикьарна хьи, «гъумик — къумык — къумух» гафар Дагъустандин бинедин, юкьван виш йисарин девирдин топонимар я[18].

XIX виш йисан эхирдин тарихдар А. В. Старчевскийди вичин ктабда къумукьриз арияк тӀвар ганвай. Муькуь алим Н. Я. Марра къумукьар тузлилер тӀварцӀелди кьазва. П. К. Услара шагьидвалзавайвал, къумукь чӀала кеферпатан къумукьар къалурзавай мичихич гаф ава, и гаф Чечнядихъ галаз сергьятдин мукьвал алай Мичик вацӀун тӀварцӀихъ галкӀанва. Амма, кьиблепатан къумукьри чпиз хайдахъ къумукълар, яни къайтагъдин къумукьар лугьузвай[19].

Дагъустандин маса халкьари къумукьриз чара-чара тӀварар ганвайди я: даргийри — диркъаланти, аварри — лъарагӀал, яхулри — арнисса, годоберийри — гъумакиди, каратайри — лъарагӀабди, ахвахри — лъагӀидо, багвалри — гьаргӀиди, азербайжанари — гумуглар, къарачай-балкъарри — къумукъла, чеченри — гӀумки[20].

Тарих

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Алимрин арада къумукьрин арадал атунин патахъай сад садав кьазвай делилар ва там малуматар авач. Къумукьар дегь кыпчакрихъ галаз алакъалу ийизвай С. М. Броневскийди къумукьар Дагъустанда XII—XIII виш йисара арадал атанвайди гиман авунай.

И. Клапротан версиядив кьурвал, къумукьар Дагъустандиз хазаррихъ галаз атанай ва гуьгъуьнлайни ина амукьнай.

ТӀвар-ван авай тюрколог ва рагъэкъэчӀдай пад чирзавай алим В. В. Бартольда икӀ лагьанай: «туьрквериз элкъвенай лезгийрикай къумукъ миллет арадал атанай», ада лезгияр льугьунивди Дагъустандин вири сувун халкьар фикирда кьазва.

Советрин ЧӀехи Энциклопедиядин чинриз, машгьур этнограф ва кавказовед Сакинат Гьажиеван зегьметрин бинедаллаз ихьтин макъала акъатнай:

«Къумукь халкьдин арадал атунин рекье Дагъустандин бинедин халкьари ва къеце патай атанвай туьрк халкьари, иллаки кыпчакри иштиракнай. Чкадин миллетри туьрк чӀал кьабулна къумукьриз элкъвенай».

Къумукъ миллет тамамдаказ XII виш йисуз арадал атанай.

Къумукьрин чилерал тарихдин къене са шумуд гьукуматар арадал къвез терг жезвай. Абурукай виридалайни къувалтуди Тарки шамхалвал тир.

Брокгаузенан ва Ефронан энциклопедиядин малуматриз килигна, XIX—XX виш йисарин арада Дагъустанда 32 087 къумукьар авай. «Урусатдин Империядин миллетри сиягь» ктабда 1891 йисуз акъатай малуматдив кьурвал, Дагъустандин ва Терекдин вилаятра вири санлай 108 800 кьадарда аваз къумукьри уьмуьр тухузвай. 1921 йисуз къумукьар Дагъустандин АССР-дик акатнай. 1926 йисуз СССР-да сифте яз кьиле фейи агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада уьлкведа 94 549 къумукьар авайди малум хьанай.

1989 йисуз йисуз Дагъустанда Къумукь Халкьдин Гьерекат «Тенглик» (Садвал) тӀвар алай халкьдин жемиятдинни-сиясатдин гьерекат тешкилнай. Абурун кьилин къаст къумукь халкьдиз чилерин автономия туькӀуьрун тир. Гьа чӀавуз СССР-да авай къумукьрин кьадар 281.933-дав агакьнай. 1990 йисуз «Тенглик» тешкилатди кьиле тухвай I-й кӀватӀалда Урусатдин къене Къумукь Республика туькӀуьрунин декларация кьабулнай.1991 йисан 27 январьдиз хьайи къумукьрин кьведлагьай кӀватӀалда халкьдиз регьбервал ийидай орган — Милли Межлис тешкилнай.

Антропологиядин жуьре

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Антропологиядин жигьетдай къумукьар европоид расадин каспи подтипдиз талукь я. И подтипдик мисал патал, азербайжанар, Къавкъаздин куьрдер, лезгияр, цӀахурар, татарни акатзава.

Къумукьрин энтогенезда гзаф халкьари иштирак авурвиляй абуруз кьетӀен лишанар хас туш, ва асул гьисабдалди муькуь дагъустандин халкьаривай къакъатзавач.

ЧӀал

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Къумукьар, туьрк чӀаларин группадик квай кыпчак чӀаларин хзандик акатзавай — къумукь чӀалалди рахазва.

ЧӀала кьуд нугъат ава ибур, къайтагъ, терек, буйнакск ва хасавюрт нугъатар я, эхиримжи кьве нугъатдин бинедал литературадин чӀал арадал атанвайди я.

Къумукь чӀалаз фад заманарилай чпин кхьинар ва девлетлу литературани фольклор авай. 1929 йисалди кхьинра араб гьарфаралди туькӀуьрнавай ажам алфавитдикай менфят къачузвай, гуьгъуьнлай абуруз латин алфавит теклифнай, 1938 йисалайни гилан кирилл графикадин алфавит кардик ква.

Къумукь чӀалаз виридалайри мукьва чӀалар крым-татар чӀал, къарачай-балкъар чӀал ва караим чӀалар я.

Чпин хайи чӀалалай гъейри къумукьриз урус чӀални чизва.

Медени лишанарни адетар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Агъа Къазаниш хуьре кьуьлер, Дагъустан, 1870-й йисар

XVIII виш йисан европави сиягьатхъан Иоганн Антон Гильденштедта къумукьрин уьмуьрдин тегьердикай икӀ кхьенай:

«Вири лежбервилел ва са кьадар малдарвилел алахънава. Абуру къуьл, сил, мух, цуькӀ ва иллаки дуьгуь цазва. Фан магьсулрилай гъейри, къумукьри гзаф вахтара памбаг цазва ва авур пек чпин игьтияжриз харжзава. Гъетерхъанвили къумукьрин уьмуьрда кьетӀен чка кьунва, осётр ва муькуь гъетер кьунивди хзанри чпин кьил хуьзва. Къумукьрин арада пара кьадар эрменияр гьалтда, абурун чӀехи пай савдагарар я. Абурун кӀвалер дагъустандин маса миллетрин адетдин кӀвалериз ухшар я.»

Ефронанни Брокгаузан Энциклопедиядин гафарганда къумукьрин медениятдикай ихьтин макъала акъатнай:

«Къумукьрин адетарни къилихар муькуь къавкъазвийрихъ галаз сад хьтин бур я, амма векъи сувахъанрилай тафаватлу яз, къумукьри чпин адетар пакарзавач ва гзаф вахтара адетрив кутуг тийизвай амалриз рехъ гузва. Месела, къумукьрин арада ивидин кьисасар хьайила абур фад меслятдал къвезва. Сихилрин арада кӀеви дуствал къумукьриз жезвайди туш. ЧӀехи бубайрин несилриз гузвай таъсир акьванни кӀеви туш. Абурун кӀвалер умуми дагъустандин жуьрединбур я, амма кӀвалин къенен стиль акахьайди я, ина михьи фарс жуьрединбурулай эгечӀна европадин стильда кӀвалер гьалтда. Адетдин сувун парталар европадин алукӀунри арадай акъудзава. Медениятдин жигьетдай пара вилик фенвай халкь яз къумукьар гьамиша къунши халкьарилай са кьил вине авай ва гьуьрметлубур тир.»

Литературани театр

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Къумукъ хзан, 1870-й йисар

Къумукьрихъ пара девлету фольклор ква. Абурун рикӀел пара кьадар сивяй-сивиз атанвай эсерар ама, ибур кьегьалвилин, тарихдин ва уьмуьрдикай манияр, халкьдин махар, лирлияр я.

Революциядилай вилик девирда къумукъ литература крым-татаррин ва татар литературайрин таъсирдик квай, 1917 йисалайни азербайжанарин литературадин эсер са кьадар гзаф хьанай. Совет бередин сифте йисара къумукъ эсеррин кьилин темаяр халкьдин руьгь хкажуникай, савад авачирвилихъ галаз женгиникай тир.

Къумукь литературадин вирибурулайни сейли ксарикай сад Ирчи Казак тир.

Баянар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
  1. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Национальный состав населения Российской Федерации
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls
  3. ↑ Всеукраинская перепись населения 2001 Национальность и родной язык
  4. ↑ Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Респ. Дагестан
  5. ↑ емоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Тюменская область
  6. ↑ емоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — ХМАО
  7. ↑ Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Ямало-Ненецкий автономный округ
  8. ↑ Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Респ. Северная Осетия-Алания
  9. ↑ Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Чеченская Республика
  10. ↑ Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Ставропольский край
  11. ↑ Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — г. Москва
  12. ↑ Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Московская область
  13. ↑ Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Астраханская область
  14. ↑ Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Ростоская область область
  15. ↑ Демоскоп Weekly — Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России — Волгоградская область
  16. ↑ Агеева, Р. А. Какого мы роду-племени? Народы России: имена и судьбы. Словарь-справочник. — Academia, 2000. — С. 190—191. — ISBN 5-87444-033-X.
  17. ↑ Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. 4. Лакский язык. Тифлис, 1890, с. 2.
  18. ↑ Г.С. Фёдоров-Гусейнов. История происхождения кумыков. — Махачкала: Дагестанское книжное издательство"Кумык"-по тюркски(кипчакски) "изгнанный"., 1996. — С. 138—139.
  19. ↑ Н.Г. Волкова. Названия кумыков в кавказских языках // Этническая ономастика. — М.: Наука, 1984. — С. 23—24.
  20. ↑ Языки народов СССР: в 5-ти томах. Тюркские языки. — М: Наука, 1966. — Т. 2. — С. 194.

ЭлячӀунар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Къумукьар&oldid=91587" я