Къайтагъар

Къайтагъар Хайдакъан
Вири санлай кьадар
25 000-лай пара
Гегьенш хьанвай ареал
Дагъустан        Къайтагъ район
ЧӀал
Къайтагъ чӀал
Дин
Ислам, суни - мусурманар
Акатзава
дарги халкьар
Мукьва халкьар
даргияр
Ареалдин карта

Къайтагъар (Къайтагъ чӀалал: Хайдакьан) — Дагъустандин бинедин суван халкь. Нах-дагъустандин халкьарин группадин дарги халкьарин хзандик акатзава. Советрин береда умуми дарги этносдик кутунвайди я. 2010 йисан малуматриз килигна абурун тахминан кьадар 25 агъзур кас я.

Къайтагърин чӀехи пай чпин хайи макан тир Къайтагъ районда уьмуьр тухузва, тек са Янгикент хуьрелай гъейри. Идалайни гъейри, абурун са пай арандиз ва Магьачкъала, Избербаш шегьерриз куьч хьанвай. 1944 йисуз СССР-дин гьукуматди чеченарни ингушар чпин чилерилай Азиядиз дугур авурдалай кьулухъ абурун чкадал Чечнядиз къайтагърин са пай куьчарнай. Са кьадар геж абур элкъвена Дагъустандиз хтанай.

Къайтагъар, дарги чӀаларин группадик акатзавай къайтагъ чӀалалди рахазва. ТӀимил пайдиз литературадин дарги чӀалан чирвилер ава.

Диндал гьалтайла суни-мусурманар я.

Тарих

XIV виш йисуз къайтагъриз Дагъустанда чпин Къайтагъ уцмийвал лугьудай пачагьвал авай. И пачагьвал Дагъустандин тарихда виридалайни нуфус авай пачагьвилерикай сад тир. Адан таъсир къунши гьукуматрални гегьенш жезвай. Адан кьил — уцми тир. Уцми гаф дарги чӀалара стха мана гузвай уци гафуникай арадал атанвайди я. Адетдалди гьа уцмийвал кьве чкадиз пай жезвай, уьзденар тир Вини Къайтагъдин Уцми-Дарго пад ва абуруз къуллугъ ийизвай лукӀар тир Башлыкент, Янгикент хуьрерин ва Терекеме магьалдин эгьлияр авай пад.

XVI вишсан эхирда Къайтагъдин уцми тир Агьмед-Хана вичин миллетдиз къуллугъ ийидай лукӀар яз Ширвандай Дагъустандиз азербайжанар (терекемеяр) куьчарнай ва гилан Дербент райондин кефер патан чилерал Терекеме магьал тешкилнай. Дяведин, политикадин ва гьукумдин къуват Вини Къайтагъдин ва пачагьвилик акатзавай даргийрин азад жемиятрин ихтиярдик квай, ибур Уцми-Дарго, Акуша-Дарго, Каба-Дарго, Буркун Дарго, Муйра, Гьапш, Сирхя, Сюрги ва муькуь хуьруьн жемиятар тир. Вири хуьруьн жемиятрихъ галаз араяр хъсанарун паталди уцмийри чпин цӀийиз хайи аялар а хуьруьн жемиятриз ракъурзавай ва ана авай дишегьлийри аялриз хурудай нек гузвай. И рекьелди Вини Къайтагъни Даргодин жемиятар саки миресар хьиз мукьва жезвай. Къайтагъдин уцмийвилин кьилин шегьер сифте Къала-Корейш, са кӀус геж Уркарах ва Маджалис тир, пачагьдин кӀвалер Башлы хуьре авай.

1860-й йисара Къайтагъ пачагьвал Дагъустан вилаятдин Къайтагъ-Табасарандин округдик акатнай. 1926 йисуз къайтагърин кьадар 14,4 агъзур кас тир. 1939 йисуз абур умуми «дарги» этносдик кутунай ва сиягьра даргияр хьиз къед ийизвай.

Милли адетар

Адетринни культурадин жигьетдай къайтагъар муькуь Дагъустандин халкьариз мукьва я. Абурун кьилин машгъулатар лежбервал ва пек расун тир. Пекин гъалар абуру сарикай, канабдикай, памбагдикай ва пекиникай хразвай. Кьуьгъвер авурла куьтендикай менфят къачузвай. Халкьдин гъилин кеспияр кӀарасрал (мес. мебель, кӀвалин элементар) ва къванерал (мес. сурун къванер) нехишар атӀун, суьретар ва нехишар галай парчаяр, парталар, месин чинар цун тир.

Савдавал асул гьисабдалди Дербент шегьерда ийидай, мал-хеб, емишар, кӀарасдикай расай кӀвалин затӀар ва муькуь куьлуь-шуьлуьяр маса гудай. Хъуьтуьн береда Вини Къайтагъдин итимрин чӀехи пай кеспи ийиз Дербент райондиз фидай. Сувун хуьрерин эгьлийрин кьилин кеспияр малдарвал ва лежбервал, сувун ценерив гвай хуьрера — лежбервал, багъбанвал ва ципицӀар цун тир. Сувун кӀамара цазвай асул магьсулар гьажикӀа, пахла, мух, канаб, куш, къуьл. Кьакьан сувара асул гьисабдалди мух, газар, картуш, сил цадай. Ина гъуьрчехъанвални вилик фенай.

Алай аямда лежбервал, малдарвал, ципицӀбанвал, багъбанвал къайтагърин кьилин кеспияр яз амукьзава, идалайни гъейри итимрин арада кеспи ийиз Урусатдин шегьерриз хьфин гегьеншдиз чкӀанва.

Литература

• Алимова Б. М. Кайтагцы // Народы России. М., 1994. Сс. 176—178.
• Алимова Б. М. Кайтаги. XIX — нач. XX вв. Махачкала, 1998.
• Алимова Б. М. Кайтаги // Народы Дагестана. М., 2002.
• Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
• Сергеева Г. А. Кайтагцы // Большая российская энциклопедия, том 12. ― М.: Научное изд-во «Большая российская энциклопедия», 2008. Сс. 468—469.