Андияр
| Андияр Андал | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Вири санлай кьадар | |||||||||||||||||||||
|
Тахминан 22 000 кас | |||||||||||||||||||||
| Гегьенш хьанвай ареал | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| ЧӀал | |||||||||||||||||||||
| Анди чӀал | |||||||||||||||||||||
| Дин | |||||||||||||||||||||
| Ислам, суни мусурманар | |||||||||||||||||||||
| Акатзава | |||||||||||||||||||||
| Анди халкьар | |||||||||||||||||||||
| Мукьва халкьар | |||||||||||||||||||||
| каратаяр, чамалалар, аварар ва мсб. | |||||||||||||||||||||
| Ареалдин карта | |||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||
| 17 ранг |
Андияр (анд. андал) — тарихдин къене Дагъустандин рагъакӀидай пата, Анди цӀиргъинин кьиблепатан хилерал алай хуьрера уьмуьр ийизвай Къавкъаздин бинедин суван халкь. Нах-дагъустан халкьарин группадин авар-анди-цез халкьарин хзандик квай анди халкьарин группадик акатзава. Кьилдин бицӀи халкь ятӀани, гьеле совет береда гьукуматди андияр ва вири анди халкьар фад квадарун патал абур чӀехи авар халкьдин этник группа хьиз къейд авунай. Мектебра абуруз хайи чӀалан чкадал авар чӀал чирзавай.
Гегьенш хьанвай ареални кьадар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Андияр Дагъустандин бицӀи халкьарикай сад я. Абур Дагъустандин Ботлих райондин: Анди, Ашали, Гагатли, Гунха, Джугут, Зило, Кванхидатли, Мехетури, Муни, Риквани, Хандо, Цибилта, Чанко, Шивор хуьрера; Хасавюрт райондин: ЦӀийи Гагатли ва Андийский посёлокда; Бабаюрт райондин: Бутуш хуьре ва маса халкьарихъ галаз акахьна Кизилюрт, Бабаюрт, ЦӀийилак, Кизляр ва Тарумовка районрин хуьрера уьмуьр ийизвайди я.
1897 йисан малуматрив кьурвал Тифлис губернияда 34 130 анди авай. 1926 йисан малуматриз килигна СССР-да 7 840 андиди уьмуьр ийизвай. Гуьгъуьнин йисара агьалияр сиягьриз къачунра андияр кьилдин халкь хьиз ваъ, аваррин умуми кьадардик кутазвай. Дагъустандин сувун районриз кьиле тухвай эспедицияррин докладри ва илимдин архиври гайи тахминан малуматриз килигна 1958 йисуз андийрин кьадар 8 агъзур кас тир, 1967 йисуз и къимет 8-9 агъзур касдив агакьнай [4]. 2002 йисан Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачудайла чеб анди халкьдин векилар хьиз 21 808 касди къалурнай, амма абур авар халкьдин умуми кьадардик кутунай. Абурукай 21 270 кас Дагъустанда уьмуьр ийизвай. 2010 йисан малуматри уьлкведа 11 789 анди къейд авунай.
Урусатдин Илимрин Академиядин алим тир С. А. Лугуева тестикьарзава хьи, виш йисаралди къунши чӀехи авар халкьдин таъсирдик квай андийри чпин милли махсусвал квадарзава ва къвез-къвез авар халкьдихъ галаз акахьна сад жезва. Гила абурун жегьил несилрин чӀехи пайди чеб аварар хьиз кьатӀузва [5]. Гьавиляй андийрин гьакъикъи кьадар малум туш, амма са бязи малуматрикай абурун кьадар 30 000-дилай пара тирди чир жезва.
Тарих
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Анди халкьдин ва «Андиу» уьлкведин тӀвар сифте яз чи. э. вилик IX виш ийисуз ассириядин царь II Саргона вичин пак тир кхьинра кьунвайди гьисабзава. Ада кхьенай хьи: «За андийрин уьлкве тир Телусина дяведалди къачуна ва анай 4200 кас ва абурун мал-лапагар есир кьуна.». Саргона тӀвар кьунвай андияр дагъустандин андийриз талукь тирни тахьайтӀа ваъ, чӀехи академикар Г. М. Меликишвилиди ва Играр Алиева абур сад-садав гутуна килигнай. Чи эрадин сифте кьилериз талукь тир тарихдин чарара грекви тарихдар Страбона ва римви кхьираг Плиний ЧӀехида андийрин тӀвар «анияр» - «андакар» хьиз кьунай.
Исятда Дагъустандин рагъэкъечӀдай пата авай хуьрерин тӀварариз килигайтӀа, вилик девирра андияр гзаф гегьенш чилерал уьмуьр авурди малум жезва. Мисал патал, Мехельта (Мелъелт1а), Аргвани (Аргъвани), Шабадух (Щаб- духъ), Ичичали (ИчичӀали), Инхо, Игали (Игьали), Тлянтляри (Лъанлъари), Чирката (ЧӀиркъатӀа), Бетли (Бекьиль), Унцукуль (Онсо-коло) ва маса авар хуьрерин ва чӀурарин чкайрин тӀварар анди чӀалакай туькӀуьр хьайи топонимар я. Гила гьа хуьрера авай аварар, вахтунин къене ассимиляция хьана аварриз элкъвенай андияр я [6].
Урусатдин этнограф И. Г. Гербера гайи малуматра андияр «таулияр» тӀварцӀелди къалурнай ва абурукай агъадихъ галайвал кхьенай: «Йисан къене живери кьунвай къванцин сувара, гуржийрин, аваррин, лезгийрин ва дагъустанвийрин арада уьмуьр йизвай халкь» [7].
Брокгаузан ва Ефронан Энциклопедиядин гафарганда андияр лезги халкьарикай сад тирди ва андийрин чилер Лезгистандик квай тирди лугьузва ref>Новейшия известия о Кавказе, собранныя и пополненныя Семеном Броневским. — Peterburgskoe Vostokovedenie, 2004. — С. 182.</ref>.
22.12.2002 тарихда Андийрин Милли Советди Гьукуматдин Думадиз ва Урусатдин Федерациядин Советдиз чин къачуна агъадихъ галай чар ракъурнай:
Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачудайла 30 агъзурдилай пара андийри чеб анди миллетдиз талукь тир векилар хьиз къейд авунай. XX виш йисан 40-й йисара муькуь бицӀи халкьарни хьиз андиярни сиягьриз «авар» тӀварцӀелди акатнай. Идан нетижада зур виш йисан къене социални-экономикадин ва культурадинни-тарихдин жигьетрай анди халкь гзаф кьулухъ амукьнава. Чи халкьдихъ 2500 йисалай пара яшар авай девлетлу тарих гала. Чаз кӀандай хьи, анди халкьдин тарих са бязи алимрин азад фикирар хьиз ваъ, Дагъустадин тарихдин асул чӀук хьиз гьукуматдин дережада гьисабрай. Политикада разивилер ва компромиссар хьана кӀанзавайди чна гъавурда акьазва, амма гьа чӀавуз вири халкьдин марагъриз ва гьахъдиз кӀур гун виже къвезвайди туш. Андийри кӀватӀидаказ уьмуьр ийизвай районрин гьукуматдин органра ва чкадин идарайра гьалар гьихьтинбур я? Магьачкъалада 3 — 3,5 агъзур кьван анди халкьдин векилди уьмуьр ийизва, амма шегьердин гьукуматдин ва муниципалитетдин структурайра вирини-вири 3-4 андиди векилвал ийизва. Кизилюрт районда 5 — 5,5 агъзур кас анди авайтӀани, районда кардик квай структурайрин санани анди векил авач. Хасавюрт районда андийрин гьалар виридалайни усалбур я. Районда 12 агъзурдалай виниз андияр ава. Мисал патал, Аксай хуьре 2,5 агъзур анди авайтӀани (им вири хуьруьн агьалидин 30 % я), хуьре авай 24 чара-чара организациярикай анжах са почтунин идарада са анди кӀвалахзава. Ва икӀ маса. Чна теклифзава хьи, Ботлих район пайна ана кьилдин Анди район арадал гъин, гьакӀни Хасавюрт ва Кизилюрт районра чи халкьдин культурадин милли автономия туькӀуьрун. Проблемадин и рекьелди гьял авуни саданни ихтиярар чуькьуьзвач, аксина анди халкьдиз гьукуматди чпиз къалурзавай къайгъу аквада, културадинни-тарихдин агъузвал вини дережайриз хкажиз куьмек жеда ва маса халкьар хьиз дагъустандин вири ихтиярар авай халкьарин жергедик экъечӀда.
Андияр нах-дагъустандин чӀалариз талукь тир анди чӀаларин хилек квай анди чӀалал рахазва. ЧӀал кьве нугъатдиз пай хьана: вини анди нугъат ва агъа анди нугъат. Андийриз чпин хайи чалалай гъейри гьакӀни авар, урус ва са кьадар чечен чӀалар чизва. Кхьинар кирилл графикадалди ийизва.
Диндал гьалтайла андияр суни мусурманар я.
Культура
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Адетар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Литература
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
Баянар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Национальный состав населения Российской Федерации
- ↑ 2,0 2,1 Всероссийская перепись населения 2002 года. Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 24 декабрь 2009.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Этносостав населения Дагестана. 2002
- ↑ THE ANDIS. eki.ee. Архивация 17 февраль 2012.
- ↑ Лугуев С.А. Андо-цезы // Аварцы: История, традиции и обычаи, культура и искусство народа. Махачкала, 2012. С. 46-47.
- ↑ Андийцы (историко-этнографический очерк)
- ↑ История Андийцев Архивация 11 август 2015 йисан.
