Калмыкия

Урусатдин Федерациядин субъект
Республика Калмыкия калм. Хальмг Таңһч
Калмыкиядин тӀаратӀ Калмыкиядин герб Урусат Федерациядин картадал Республика Калмыкия
Кьилин шегьер	Элиста
Майдан	42-й
- Вири - % цин винел патан	74 731 км² 2,4
Агьалияр	80-й
- Вири санлай - Къалинвал	▼ 278 733 (2016) 3.73/км²
РВБ	81-й
- Вири, гилан къиметрив - Агьалидин са касдал къвезвай	46,0 млрд ман. (2014) 163,7 агъз. ман.
Федерал округ	Кьиблепатан
Экономикадин район	Поволжьедин
Гьукуматдин чӀал	урус чӀал, калмык чӀал
Республикадин президент	Александр Орлов
Халкьдин Хуралдин (парламентдин) председатель	Козачко Анатолий Васильевич
Код ОКАТО	85
УФ субъектдин код	08
Код ISO 3166-2	RU-KL
Сятдин чӀул	MSK (UTC+4)
Официал сайт:	http://gov.kalmregion.ru/

Калмыкия, Республика Калмыкия (калм. Хальмг Таңһч) — Урусатдин Федерацияда авай республика, Кьиблепатан федерал округдик акатзава. Урусатдин виридалайни кьурагь, баябан ва тӀимил агьалияр авай субъектрикай сад я.

Кьилин шегьер — Элиста я.

География

Уьлкве Дагъустандихъ галаз кьибле пата, Ставропольдин крайдихъ галаз кьиблединни-рагъакӀидай пата, Ростовдин вилаятдихъ галаз рагъакӀидай пата, Волгограддин вилаятдихъ галаз кефердинни-рагъакӀидай пата ва Астраханьдин вилаятдихъ галаз рагъэкъэчӀдай пата са сергьятра ава. Регион чуьллерни къумлухар авай баябан чилерал экӀя хьанва, адан майдан 75,9 агъз. км² я.

Климат

Калмыкия Республикадиз континентал жуьредин климат хас я. Гад гзаф чими я, хъуьтуьз живер тӀимил къвазва, амма къати аязар квайди я. РагъакӀидай патай рагъэкъэчӀдай патаз фирвал климатдин континенталвал кӀеви жезва. Хъуьтуьз январь вацран юкьван гьисабдалди йисан температура вири уьлкведа агъуз я: кьибле пата −7… −9 °C, кефер пата −10… −12 °C. Январь вацран къене виридалайни агъуз аватзавай температура: −35… −37 °C. Хъуьтуьн виридалайни мекьи варцар январь ва февраль я.

Климатдин асул кьетӀенвал — йисан къене чилел аватзавай ракъинин нурарин вахт я, 2180 – 2250 сят (яни йисан къене 182 – 186 алахьай йикъар жезва). Чими бередал 260 югъ къвезва. Калмыкия Урусатдин виридалайни чими субъектрикай сад я. Июль вацран юкьван температура 23,5…+25,5 °C я. Гатун береда температурадин максимум 40…+44 °C агакьзава. 2010 йисан июль вацра Калмыкиядин Утта посёлокда гьавадин температура +45,4 °C агакьнай, им Урусатдин субъектрин арада рекорддин чимивал я.

Республикадин территориядин кьетӀенвилерикай сад — кьурагьвал ва кьуру чими гарар я. Гатуз кьурагь йикъарин кьадар 120-дай агакьзава. Калмыкия Урусатдин виридалайни кьурагь регион я. Йисан къене къвазвай къваларин кьадар 210—340 мм я.

Къати гарар къекъвезвай гегьенш чилер авай виляй и региондиз гарун-электроэнергия гьасил ийидай къулай шартӀар ава. Алай чӀавуз Калмыкиядин Гарун Электро-станция эцигунин кӀвалахар физва.

Ятар

Уьлкведин виридалайни чӀехи вир Маныч-Гудило вир я. ЧӀехи метлеб авай цин гьамбарханаяр Сарпин вир, Состин вир, Деед-Хулскн вир, ГъвечӀи ва ЧӀехи Яшалта вирер я. Ставропольдин крайдихъ галаз сергьятдал алай Чограй вирик уьцӀуь тушир цин чӀехи игьтиятар ква.

Уьлкведин къене авахьзавай чӀехи вацӀар агъадихъ галайбур я: Волга, Егорлык, РагъакӀидай Маныч, РагъэкъэчӀдай Маныч ва Дагъустандихъ галаз сергьятдин яргъивилихъди авахьзавай Кума вацӀ я. Калмыкиядин вацӀарин чӀехи пай гъвечӀибур, гатуз кьуразвай ва уьцӀуь яд квайбур я. РагъэкъэчӀдай патай Калмыкия Каспи гьуьлуьн ятари чуьхуьзва, гьуьлуьхъ галаз сергьятдин яргъивал — 168 км я.

Тарих

Калмыкия дегь чӀаварилай XVII виш йисалди

XIX виш йисалди калмыкрин адетдин кӀвалер

Дегь чӀавуз Калмыкиядин чилерал пара кьадарда тайифайри ва халкьари уьмуьр авурди я. Ибур киммерияр, скифар, сарматар, гуннар, печенегар, кыпчакар тир. Сад-садан чкадал къвез гуьгъуьнлайни терг жезвай и халкьари Калмыкиядин тарихда ва миллетдин энтогенезда чӀехи гел тунва. Къенин Калмыкия алай чилер Европадин садлагьай гьукуматрикай сад тир дегь Хазариядин юкь тир. И гьукуматди Европадин ва Азиядин тарихдиз чӀехи таъсир къалурнавайди я. XIII виш йисуз и чилер Къизил Ордадин гъилик акатнай, гуьгъуьнлайни, Орда чкӀайдалай кьулухъ и чилерал куьчери нугъайри уьмуьр ийизвай.

Калмыкар ва я рагъакӀидай патан монголар (ойратар) Джунгариядай Дон вацӀунни Волга вацӀун арада авай чилерал XVII виш йисан юкьварилай куьч жез эгечӀнай ва ина Калмык ханвал арадал гъанай.

Джунгар ханвиле феодалрин арада хьайи къаларин ва векьин чкайрин кьитвилин себебдалди XVI—XVII виш йисарин къене чӀехи ойрат тайифаяр: торгутар ва дербетар кьилел Хо-Урлюк ва Далай-Батыр регьберар галаз РагъакӀидай патан Сибирьдиз куьч жезвай. 1608—1609 йисуз абуру урус пачагьдиз вафалу жеда лагьана кьин кьунай. Са кьадар геж, ойратрин са пай Сибирьдай Урал ва Волга вацӀарин арада авай чилерал акъатнай. Урусри абуруз «калмык» лугьузвай. И тӀвар калмыкриз абурухъ галаз къуншивалзавай туьрк халкьари гайиди я. Аюки-Хана гьукум гьалай 1669—1724 йисар Калмык ханвал там къуватда авай девирдиз аватнай. Урус пачагьдихъ галаз кутур икьрардалди, Аюки-хана Урусатдин кьиблепатан сергьятар ихтибарлудаказ хуьзвай. Адан кьушунри крымдин ва кубаньдин татаррихъ галаз, казахрихъ галаз, туркменрихъ галаз ва гьакӀни Кеферпатан Къавкъаздин халкьарихъ галаз тухвай женгера гьамиша гъалиб хьанвайди я.

Калмыкия XVIII—XIX виш йисар

1741—1761 йисара Дондук-Даши хан гьукумдал алай девирда, урус пачагьди ханрин ихтияррал сергьятар эцигунин сиясат кьиле тухузвай. 1760 йисара урус помещикри ва лежберри калмыкрин чилер абурун гъиляй акъудунин, векьин чкаяр тӀимил хьунин, феодалрин ихтиярар чуькьуьнин ва калмыкрин къенепатан крариз урусри кьил тунин себебдалди уьлкве кризисдин кӀевера гьатнай.

Калмыкри куьчери уьмуьр ийизвай чилерайтӀуз урусри Царицыно ЦӀар чӀугурдалай кьулухъ иниз дондин казакрин агъзурралди хзанар куьчарна ацукьарзавай. Урус гьукуматди и сиясат куьчери туьрк халкьар (казахар, нугъаяр, татарар) ва калмыкар уьлкведин сергьятрилай къецихъ акъудун паталди тухузвай ва гуьгъуьнлайни абурун чкадал урусар гъизвай. Ихьтин крарихъ галаз чин-чинал гьалтай калмык халкьдин арада чпин хайи диге тир Джунгариядиз элкъвена хъфидай фикирди къвердавай кӀеви чка кьазвай. Гьа чӀавуз Джунгария Цин империядин гьукумдик квай. 1771 йисан 5 январьдиз калмык феодалри Волга вацӀун чапла пата амукьзавай калмык улусрин (районрин) агьалияр къарагъарна Кьулан Азиядиз гзаф телефвилер гъайи рехъ къачунай. Калмык халкьдиз и финиф лап мусибатдиз элкъвенай. Рекье хьайи ягь-ягъунрин, мекьивилин, гишинвилин, начагъвилерин ва есирвилерин нетижада и гъвечӀи миллетдикай 100 агъзурав агакьна инсанар кьенай ва чпин виридалайни метлеблу девлетар тир — мал-лапагар квадарнай.

1771 йисуз II-й Екатеринади Калмык ханвал терг авунай. Волгадин эрчӀи пата амай калмык улусар урус администрациядин ихтиярдиз фенай. Гьар улусдиз са пристав тайинарнай.

1786 йисуз калмык миллетдин Зарго лугьудай адетдин дувандин система терг авунай ва вири крар уезддин дуванханайрин гъиле вуганай.

Гуьгъуьнин йисара урусрин къецепатан ягъийрихъ галаз хьайи дявейра калмыкри къатиз иштирак авурди я. 1813 йисуз хьайи Ватандин дяве чӀавуз Калмыкияди фронтдиз пуд балкӀандар полкар ракъурнай.

1860 йисуз Большедербет улус (район) Ставропольдин губерниядиз вуганай. Идан нетижада калмык халкь администрациядин жигьетдай кьве патаз пай хьанай. Большедербет улус Ставропольдиз вугудалди калмык миллетдин вири улусар Астраханьдин губерниядик квай.

1892 йисуз лежберринни феодалрин арада авай мажбур рафтарвал терг авунай.

Калмыкия XX виш йисан садлагьай зур паюна

Урусатда Ярубурунни Деникинан кьушунрин арада физвай гражданвилин дяведин эхирда 1930 йисуз Калмыкиядин вири улусар Яру кьушунрин гъилик акатнай ва уьлкведиз советрин гьукум атанай. 1920 йисан июль вацра Чилгир хуьре кьиле фейи калмыкрин кӀватӀалда Калмыкиядин Автономиядин вилаят малумарнай. ГьакӀни кӀватӀалди «Калмык халкьдин зегьметчийрин ихтияррин декларация» тестикьарнай. Къунши Оренбургдин, Кум ва Дондин чилерал уьмуьр ийизвай калмыкар Калмык вилаятдиз куьчарнай.

Коллективизация Калмыкиядихъни галукьнай: 1929—1934 йисарин къене 2195 лежбер хзанрин мулкар тарашнай, 1821 хзан уьлкведай чукурнай абурун мал-девлетарни тарашнай.

1935 йисуз Калмыкиядин Автономиядин вилаят Калмыкиядин Советрин Социализмдин Автономиядин Республикадиз элкъуьрнай (КАССР).

Калмыкрин геноцид ва милли автономия терг авур девир

СССР-дин Вини Кьилин Советдин Президиумдин 1943 йисан 27 декабрь тарихдин къарардалди «Калмыкиядин АССР терг авун ва Астраханьдин вилаят арадал гъун» КАССР терг авунай ва вири калмык миллет Сибирьдиз акъуднай. И депортациядин себебар яз вири калмык миллетдал Советрин гьукумдин органрин аксиниз экъечӀун ва Яру Армиядихъ галаз женг чӀугунин тахсирар кутунай.

И депортацияди калмык халкьдин кьилел зурба мусибатар гъанай. Идаз милли геноцид лагьайтӀани ягъалмиш жедач. 1943 йисалай 1946 йисан апрель вацралди пуд йисан къене 14 343 калмык кьенай. Идахъ галаз санал калмык миллетдин арада аял хунин коэффициент лап агъа дережайриз аватнай. 100 агъзур депортация хьанвай калмыкрикай 1943—1950 йисарин къене 40 агъзуралай виниз инсан телеф хьанай. Умуми гьисабдалди Совет гьукуматди гайи зулумрикай калмык миллетдин зуралай чӀехи пай терг хьанай. Миллет Сибирьдиз акъудун кумазни, 1944 йисуз Калмыкиядин АССР терг авунай. Адан районар къунши вилаятрин ва Ставропольдин крайдин ихтиярдиз вуганай.

Анжах 1956 йисуз, депортациядилай цӀипуд йис алатайла, калмыкриз чпин ватандиз хкведай ихтиярар ганай.

Калмыкия дяведилай гуьгъуьнин йисара

Калмыкиядин милли автономия туьхкӀуьр хъувунин крар кьве девирдиз пай хьанай: сифте 1957 йисан 9 январьдиз Ставрополь крайдин къене Калмыкиядин Автономиядин вилаят арадал гъанай, гуьгъуьнлайни 1958 йисан 29 июльдиз кьилдин АССР хьиз. Амма гуьнгуьна хкур республикадин цӀийи сергьятар виликан сергьятрихъ галаз сад къвезвачир. Вучиз лагьайтӀа Приволжье ва Долбан улусар Калмыкия туьхкӀуьр хъувурдалай кьулухъ адав вахганвачир. Къе и улусрин чкадал Астрахань вилаятдин Нариман ва Лиман районар ала.

1990 йисан 18 октябрьдиз Калмыкиядин АССР Калмыкиядин ССР-диз элкъуьрунин декларация кьабулнай.

1992 йисан 20 февральдиз Калмыкиядин ССР-дин Вини Кьилин Советди уьлкведин тӀвар Республика Калмыкия — Хальмг Тангч-диз элкъуьрунин къарар кьабулнай. 1994 йисуз Калмыкияда «Чуьлерин къанунар» (Степное уложение) тӀвар ганвай къанунрин кӀватӀал — конституция тестикьарнай. И тӀвар Джунгар ханвилин конституциядин гьуьрметдай гайиди я. ГьакӀни, Калмыкия Республика Джунгар ханвилин ирсинин дуьз давам тирди къалурзавай декларациядиз къул чӀугунай.

2009 йисуз калмык миллет Урусат Гьукуматдик гуьгьуьллувилелди акатунин 400 йис сувар хьиз къейд авунай. Идахъ галаз алакъалу Урусатдин Банкуни Калмыкиядин гербдин суьрет атӀанвай кепекар акъуднай.

Агьалияр

Ростатди гайи малуматриз килигна 2016 йисуз уьлкведин агьалидин кьадар — 278 733 кас. Са квадратдин километрдиз къвезвай агьалидин кьадар (агьалидин чуькьуьнвал) — 3,73 кас/км² я (2016 йис). Агьалидин 45,2 % шегьервияр я (2016 йис).

2010 йисуз Калмыкияда 289 481 касди уьмуьр ийизвай. Аквадай гьаларай уьлкведин агьалидин кьадар йисандавай тӀимил жезва.

Миллетар

Миллет	1926 йис агъз. кас	1939 йис агъз. кас	1959 йис агъз. кас	1970 йис агъз. кас	1979 йис агъз. кас	1989 йис агъз. кас	2002 йис агъз. кас.	2010 йис агъз. кас
Калмыкар	107,0 (75,8 %)	↗107,3 (48,6 %)	↘64,9 (35,1 %)	↗110,3 (41,1 %)	↗122,2 (41,5 %)	↗146,3 (45,4 %)	↗155,9 (53,3 %)	↗162,7 (57,4 %)
Урусар	15,2 (10,7 %)	↗100,8 (45,7 %)	↗103,3 (55,9 %)	↗122,8 (45,8 %)	↗125,5 (42,6 %)	↘121,5 (37,7 %)	↘98,1 (33,6 %)	↘85,7 (32,2 %)
Даргияр	…	…	…	↗5,0 (1,9 %)	↗8,6 (5,0 %)	↗12,9 (4,0 %)	↘7,3 (2,5 %)	↗7,6 (2,7 %)
Казахар	…	↗2,7 (1,2 %)	↗8,6 (4,6 %)	↘7,1 (2,6 %)	↘6,1 (2,1 %)	↗6,3 (1,9 %)	↘5,0 (1,7 %)	↘4,9 (1,7 %)
Туьрквер-месхетияр	…	…	…	…	…	…	↗3,1 (1,1 %)	↗3,7 (1,3 %)
Чеченар	…	…	…	↗4,8 (1,8 %)	↗8,1 (2,8 %)	↗8,3 (2,6 %)	↘6,0 (2,0 %)	↘3,3 (1,2 %)
Аварар	…	…	…	…	↗1,9	↗3,9 (1,2 %)	↘2,3 (0,8 %)	↗2,4 (1,0 %)
Украинар	14,6 (10,3 %)	↘1,1	↗1,6	↗3,3 (1,2 %)	↗3,7 (1,3 %)	↗4,1 (1,3 %)	↘2,5 (0,9 %)	↘1,5 (0,5 %)
Кореяр	…	…	…	…	↗1,1	↘0,6	↗1,0 (0,3 %)	↗1,3 (0,5 %)
Немецар	2,6 (1,8 %)	↗4,15 (1,9 %)	↘1,5	↗5,2 (1,9 %)	↗5,5 (1,9 %)	↗5,6 (1,7 %)	↘1,6 (0,6 %)	↘1,1 (0,3 %)
Татарар	1,0	↗2,5 (1,1 %)	↘1,0	↗1,2	↗1,3	1,3	↘1,1 (0,4 %)	↘1,0 (0,3 %)
Къумукьар	…	…	…	…	…	1,5	…	…
Белорусар	…	…	…	↗1,7	↘1,4	↘1,3	…	…
Ина агъзуралай виниз кьадарда авай миллетар къалурнава

Дин

Калмыкиядин къенин меденият сифте нубатда калмык миллетдин медениятдихъни диндихъ галаз алакъалу я. Европада буддизм диндиз ибадат ийизвай тек сад тир миллет — калмыкар я.

Администрациядин паюнар

Калмыкиядин районар

Республикадик 13 муниципал район, 124 хуьр ва 2 шегьер акатзава.

Калмыкия Республикадин районар:

1. Городовиковский район
2. Ики-Бурул район
3. Кетченеры район
4. Лагань район
5. Малодербет район
6. Октябрьский район
7. Приютненский район
8. Сарпи район
9. Целинный район
10. Черноземельский район
11. Юста район
12. Яшалта район
13. Яшкуль район

3 агъзуралай виниз агьалияр авай шегьерар/хуьрер:

№	Шегьеррин округар	Агьалияр
1	Элиста — кьилин шегьер	▼ 104 005
2	Лагань	▼ 13 170
3	Троицкое	▼ 12 431
4	Городовиковск	▼ 8 799
5	Яшкуль	7 861
6	Садовое	6 530
7	Малые Дербеты	▼ 6 419
8	Цаган Аман	6 027
9	Приютное	6 010
10	Большой Царын	▼ 5 177
11	Комсомольский	▼ 5 099
12	Яшалта	▼ 4 299
13	Ики Бурул	4 095
14	Аршан	3 927
15	Кетченеры	▼ 3 743

Эдебият

• Борисенко И. В., Убушиева С. И. Очерки исторической географии Калмыкии. 1917 г. — начало 90-х г. XX в. / Отв. ред. Ю. О. Оглаев; Калм. ин-т гуманит. и прикл. исслед. РАН и др. — Элиста, 2000. — 164, [2] с. — 500 экз.