Къумукъ чӀал патал чешмедиз килигун

{{ЧӀал2
|тӀвар = Къумукъ чӀал
|вичин тӀвар = Къумукъ тил
|уьлквеяр = {{Дагъустандин пайдах}} [[Дагъустан]] <br/> {{Кеферпатан Осетиядин пайдах}} [[Кеферпатан Осетия]]<br/> {{Чечнядин пайдах}} [[Чечня]]
|регионар =
|карта = Кеферпатан Къавкъаздин чӀалар лез.svg
|картадин алцум =295
|къул = 
|официал чӀал =  {{Дагъустандин пайдах}} [[Дагъустан]]
|Къайдада твазвай тешкилат =
|рахазвайбурун кьадар = 426 212 кас
|рейтинг =
|статус =
|терг хьана =
|категория = [[Алтайдин чӀалар]]
|классификация =
* [[Туьрк чӀалар]]
:* [[Кыпчак чӀалар]]ин хзан
::* Къумукъ чӀал
|кхьинар = кирилл графика
|ГОСТ 7.75–97 =кум 349
|ISO1 = kum
|ISO2 = kum
|ISO3 = kum
}}

'''Къумукъ чӀал''' (къум. ''къумукъ тил'') — [[къумукьар|къумукъ]] халкьдин хайи чӀал. 

[[Туьрк чӀалар]]ин группадин [[кыпчак чӀалар]]ин хзандик акатзава. Адаз виридалайни мукьва чӀалар [[крым-татар чӀал|крым-татар]], караим ва къарачай-балкъар чӀалар я. [[Урусат]]да къумукъ чӀалал 450–500 агъзурав агакьна агьалияр рахазва. Рахазвайбурун кьадардиз килигна [[Дагъустан]]да пудлагьай чкадал ала. Къумукъ чӀал Дагъустандин ругуд «эдеби» чӀаларикай сад я. Къумукь чӀалал «[[Ёлдаш]]» газет акъатзава. ЧӀал гегьенш хьанва Дагъустандин юкьван районра, са кьадар [[Чечня]]дин кефер патара ва [[Кеферпатан Осетия]]дин [[Моздок район]]да.

==Тарих==
[[XIX виш йис]]алди къумукъ чӀал Дагъустандин кефер пата авсиятдин чӀал тир (илимда ахьтин чӀалаз лингва-франка лугьузвайди я, гилан лингва-франка Дагъустанда урус чӀал я) <ref>{{книга
|автор        = Pieter Muysken
|заглавие     = Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics
|том     = 90
|ссылка       = http://books.google.com/books?id=n9p4rl09ec0C&pg=PA74&dq=Azeri+language+Lingua+franca+in+Southern+Dagestan&hl=ru&ei=64xVTczcDcWG4gan26StBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&sqi=2&ved=0CEMQ6AEwBA#v=onepage&q&f=false
|издательство = John Benjamins Publishing Company
|год = 2008
|страницы  = 74
|isbn  = 9027231001, 9789027231000
}} {{oq|ru|Languages used at present or in the past as lingua franca in the Caucasus <br />Azeri in Southern Daghestan <br />Kumyk in Northern Daghestan <br />Avar in Western Daghestan <br />Nogay in Northern Daghestan <br />Circassian in Western Daghestan  <br />Russian across the Caucasus (since the second half on the 19th c.) <br />... <br />Until the beginning of the 19th century Turkic Kumyk, beside Avar and Azeri, served as one of the Lingua francas in foothill and lowland Daghestan, whereas in Northern Daghestan this role was sometimes played by Nogay.}}</ref>.

==Кхьинар==
1928 йисалди къмукъри араб графикадин [[ажам]] алфавитдикай менфят къачузвай. 1928 йисалай 1938 йисалай латин графикадалди туькӀуьрнай алфавит тир, 1938 йисалай къедалди кирилл алфавит кардик ква.

Алай чӀаван къумукъ алфавит: '''А а, Б б, В в, Г г, Гъ гъ, Гь гь, Д д, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Й й, К к, Къ къ, Л л, М м, Н н, Нг нг, О о, Оь оь, П п, Р р, С с, Т т, У у, Уь уь, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы ы, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я'''.

==ЧӀалан махсусвилер==
Къумукъ чӀала 8 ахъа ванер ава, ибур: ''а, е, ы, и, о, оь, у, уь'' я. Бязи гафарв, иллаки маса чӀаларай къачур гафара, ''аь'' ванни гьалтда.

Гзафвилин форма –''лар'' частица гилигуналди къалурзава.

ЧӀала ругуд падежар ава.

===Нугъатар===
Къумукъ чӀала кьуд нугъат ава:

* буйнакъ нугъат
* хасавюрт нугъат
* къайтагъ нугъат
* терек нугъат.

Нугъатрин арадай вирибурулайни къакъатнавайди къайтагъ нугъат я. Дарги халкьарихъ галаз виш йисарин къене алакъада авай и нугъатдик кьетӀен сувун лишанар ква. Месела, къати ''– къ'' ван.

Литературадин къумукъ чал хасавюрт ва буйнакъ нугъатрин бинедал туькӀуьр хьанва. 

Къумукъ чӀал чирунин рекье чӀехи крар алим-тюрколог Н. К. Дмитриева кутунай.

==Эдебият==
* [[Дмитриев, Николай Константинович|Н. К. Дмитриев]]. Къумукъ чӀалан грамматика. М., 1940.
* Урус чӀаланни къумукъ чӀалан гафарган. [[Бамматов, Зайнал Зияутдинович|Бамматов З. З.]] Магьачкъала. 1960.
* Урус чӀаланни къумукъ чӀалан гафарган. ред. [[Бамматов, Бурган Гамидович|Бамматов Б. Г.]] Магьачкъала. 1997.

== Баянар ==
{{Баянар}}

== ЭлячӀунар ==

{{Туьрк чӀалар}}

[[Категория:Алфавитдиз килигна чӀалар]]
[[Категория:Дагъустандин чӀалар]]
[[Категория:Туьрк чӀалар]]
[[Категория:Кыпчак чӀалар]]